Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 28]

Dorpskroniek (2)
Jean Schalekamp

Vanmorgen is de top van de berg, en dus ook het huis van de Zweed, geheel achter zware, grauwe wolken verdwenen. Deze keer zijn het geen nevels maar echte regenwolken, hoewel er geen druppel regen uit valt. Ze drijven laag over de boomkruinen van de hogere hellingen, dalen nog verder en dringen het straatje binnen. Huizen en tuinmuur verdwijnen en plotseling is alles in een grijswitte mist gehuld. De wolk blijft als een dik, wollig gordijn voor mijn raam hangen.

Ik voel me opgesloten in een veilige, knusse beslotenheid, in de warmte van mijn kamer, tussen mijn boeken, de schilderijen van M., al de mooie dingen die ik in de afgelopen jaren heb verzameld, de klanken van Das wohltemperierte Klavier voller en duidelijker om me heen dan voordat de wolk me het uitzicht op de buitenwereld benam.

Even later trekt de wolk verder, de huizen en het straatje komen geleidelijk weer te voorschijn, maar alles blijft grijs. Het is het soort grijsheid dat altijd weer dezelfde nostalgische gevoelens in me oproept. Niet speciaal naar de grijsheid van Nederland, maar wel naar bepaalde korte momenten, momenten waarop niets gebeurde, niets dat belangrijk genoeg is om in de herinnering boven te komen, maar beleefd in eenzelfde soort grijsheid in uiteenlopende plaatsen en perioden, hoewel het grijs toch overal weer anders was. Ik bedoel, het grijs van Amsterdam is anders dan het grijs van Parijs, van Wenen, van Minneapolis, maar de nostalgische gevoelens die het weer zo heel andere grijs van het eiland oproept, zijn - om het even of ze betrekking hebben op een moment in Amsterdam (het wijkend, geleidelijk in de nevel of motregen verdwijnend perspectief van een troosteloze straat in de Pijp), in Wenen (de lange, grijze Maria Hilferstrasze, gezien door de beslagen ruiten van een tram), in Parijs (de Rue Royer Collard aflopend op weg naar de Capoulade, de hekken en de bomen van het Luxembourg als schimmen in de herfstnevel) of in Minneapolis (de donkergrijze klomp van het Memorial Stadium in de grijze mist die boven de vuile, vertrapte sneeuw van University Avenue hangt) - allemaal hetzelfde. Er is ook een vaag verlangen dat die grijsheid altijd weer in me doet bovenkomen, het verlangen om een hele lange middag in een treurig, donker café te zitten en half droef, half euforisch of eigenlijk meer met een soort rustige, tevreden gelatenheid naar de grijsheid buiten te staren terwijl ik me langzaam dronken voel worden.

De man die dit huis, ons huis, eens voor zichzelf heeft laten bouwen, woont nu op het vasteland. Hij is achter in de negentig. Zijn handtekening, onder een onmisbaar document dat ik zojuist ontving, is versierd met ingewikkelde krullen en arabesken, maar beverig en onzeker geworden.

Eens was hij de eerste en nog jarenlang de enige inwoner van het dorp die een auto bezat. En telefoon (waarvan hij de rechten en plichten door middel van zijn handtekening aan mij overdraagt). Hij was een notabele. Het huis. dat hij liet bouwen, moest het mooiste en het grootste van het dorp worden. Het is hoog, imponerend, met een monumentale voordeur, immens hoge ramen met smeedijzeren balkons, brede, granieten trappen met krullerige, smeedijzeren balustrades en mahoniehouten leuningen die eindigen in de kunstig gebeeldhouwde kop van een griffioen, waarvan moeilijk is vast te stellen of de uitdrukking een welwillende glimlach of een boosaardige grijns vertoont. Er zijn zeer hoge, eikehouten deuren met zware koperen scharnieren. In de vele kamers liggen verschillend gekleurde, glanzende tegelvloeren, en in een van de slaapvertrekken staat nog een antiek hemelbed compleet met hemelsblauw baldakijn.

Kortom, de woning van een notabele. Daar wonen wij nu. Is dat een al oud, onbewust verlangen van me dat ik nu eindelijk door louter toeval verwezenlijkt zie? Voel ik me nu zelf een notabele, als ik op het balkon sta bijvoorbeeld, vanwaar ik Het Volk toe zou kunnen spreken als er een volk was om toe te spreken en ik een notabele?

In een van de reusachtige dekenkisten vonden we de foto van de man die dit huis liet bouwen, in een vergulde maar door houtworm aangevreten lijst, de foto zelf sepiakleurig. Een sterke, fors gebouwde man die, breeduit zittend, bijna in heersershouding, een hand op het hoge tafeltje legt aan de andere kant waarvan zijn vrouw staat,

[p. 29]

klein, in het zwart, een deemoedige uitdrukking op haar gezicht, zoals het hoort. De foto moet gemaakt zijn ongeveer in de tijd waarin hij het huis liet bouwen.

Ik bezit een foto van mijn eigen vader, even bruin en sepia-achtig van tint, waarop hij net zo zit, trots, kaarsrecht in zijn stoel, recht voor zich uit kijkend onder de nog weelderige witte haardos, een hand op het tafeltje aan de andere kant waarvan mijn moeder staat, klein en deemoedig. Ook die foto moet gemaakt zijn in de tijd waarin mijn vader zijn huis liet bouwen, kleiner, veel bescheidener dan het huis dat we nu bewonen, aan de rand van Boven-Hardinxveld, midden tussen de weilanden en de sloten, niet ver van de rivier. ‘Eben Haëzer’ liet hij in een steen boven de deur beitelen: tot hiertoe heeft de Heere ons geholpen. Ik moet toen vier of vijf jaar zijn geweest en herinner me vooral nog de geur van verse cement.

Dit huis heeft geen naam.

Vandaag is het de laatste ochtend van het jaar. De zon schijnt fel op de okerkleurige huizen, de laatste gele bladeren van de platanen bewegen zacht in het windje, tussen de takken hangen nog steeds de resten straatversiering van de zomerfeesten, gerafelde slierten van wit crêpepapier. Op het asfalt, op een zonneplekje tussen de lange schaduwen van de bomen, ligt een hond te slapen en in de strakblauwe decemberhemel boven de berg zweven, traag en geluidloos, een felrode en een felblauwe parapente.

Zonder uitzicht zou ik niet kunnen leven. Dat uitzicht belangrijk is, is vanzelfsprekend om voor de hand liggende redenen. Wat ik, als ik bij het wakker worden uit het raam kijk, als eerste zie, bepaalt hoe ik me de rest van de dag zal voelen. Als ik op reis ben, heb ik een eigenaardige manie: in ieder hotel fotografeer ik het uitzicht vanuit mijn kamer, om het even of het mooi is of lelijk. Het is alsof ik een verzamelaar van uitzichten ben, maar later kijk ik naar die foto's nooit meer om. Ze liggen ergens, vergeten.

Uitzicht op een sombere betonnen muur, een naargeestige rij huizen, een lelijk flatgebouw, werkt deprimerend, dat weet iedereen. Ik zou het met zo'n uitzicht niet lang volhouden, en toch zijn er tientallen miljoenen die het er hun leven lang mee moeten doen. Maar de onwaarschijnlijk mooie uitzichten aan de grillige noordwestkust van het eiland zouden me mateloos melancholiek maken als ik er iedere dag naar zou moeten kijken. Ik zou er niet tot werken kunnen komen.

De uitzichten die we vanuit dit huis hebben, zijn - geloof ik - volmaakt. Ze zijn open, wat het belangrijkste is, maar zonder de droefgeestig makende, grenzeloze oneindigheid van zee of vlakte. Alles waar je op uitkijkt, is op een prettige manier dichtbij, zonder té dichtbij en dus benauwend te zijn. Het leeft allemaal, het wisselt bovendien, het geeft mogelijkheden.

In het eerste huis waar we op het eiland woonden, sliepen we in de serre omdat de slaapkamer te somber was. Door de enigszins kaduuke, over de hele lengte van de kamer lopende serreramen konden we onze tuin zien: de jungle van metershoge, het hele jaar door bloeiende geraniums, de pijnbomen, de alles dominerende, een paar honderd jaar oude palm met zijn reusachtige kroon, de hoge, met klimop begroeide muur die de tuin omgaf. Het was een mooi maar begrensd uitzicht, waardoor we ons in zekere zin ingesloten voelden, afgesneden van contact met de buitenwereld.

In de slaapkamer van het tweede huis was alleen een klein, getralied raam waardoor we niet meer konden zien dan een van de zeven witte pilaren van de patio en een gedeelte van de oude druiveranken, 's winters kaal, met dikke, knoestige takken, in de lente vol lichtgroen blad en aan het einde van de zomer vol zware druiventrossen. Het was een beperkt uitzicht, maar erachter wisten we de bijna onbegrensde vlakte met de amandelbomen, de ruimte, de openheid.

Hier zien we, als we 's morgens wakker worden en nog even blijven liggen, door het grote, hoge raam de spitse blaadjes van de altijd lentegroene eucalyptus die voor het huis staat, de donkergroene, met steeneiken begroeide berghelling, de grijze terrasmuurtjes op die helling en, als we ons een beetje oprichten, de vruchtbomen in de tuin aan de overkant, zwaar van sinaasappels en mandarijnen, de helgele wolk van een bloeiende mimosa, het met het oranje van afgevallen vruchten bespikkelde gras en het mooie oude huis van Sebastian. In de grote ovalen spiegels van de kleerkast kunnen we ook nog een stukje van het Zweedse huis zien. Van alle uitzichten die we gehad hebben, heb ik dit het meest lief.

In een kleine boomgaard aan de kant van de weg zag ik vandaag de eerste amandelbloesems. Begin januari, bijna een maand te vroeg. 's Nachts vriest het een of twee graden, 's morgens is het gras met rijp bedekt en op de hoogste bergtoppen aan de horizon ligt sneeuw, maar die ene kleine dappere amandelboom heeft het tegen alle verdrukking in op een bloeien gezet.

Drieëndertig jaar wonen we nu op dit ei-

[p. 30]

land. Vandaag, 3 januari, is het drieëndertig jaar geleden dat we hier aankwamen, na een lange, eindeloos lijkende reis met drie treinen en een boot, zeulend met reusachtige hutkoffers en twee kleine kinderen, als emigranten in de twintiger jaren. Het was precies zulk weer als het nu is, een strakblauwe hemel, felle zon, sneeuw op de bergen. Wij vonden het warm, maar iedereen zei dat het erg koud was. Toen begrepen we dat niet. Nu wel.

Alles was nieuw voor ons. Soms heb ik nog wel eens een gevoel van heimwee, naar dat korte moment toen alles nog nieuw was. Drieëndertig jaar, precies de helft van wat ik nu ben. Als kind was ik er, ik weet niet waarom, absoluut zeker van dat ik nooit ouder zou worden dan drieëndertig. Dat was de leeftijd waarop Jezus stierf, wist ik, en om duistere redenen concludeerde ik daaruit dat ik onmogelijk ouder zou kunnen worden. Ik weet niet meer wat ik dacht toen ik drieëndertig werd. Dat gebeurde dus hier op het eiland, in de eerste zomer die we er meemaakten. Wat ik als kind dacht, was ik toen vergeten, hoewel ik het me nu weer herinner. Waarschijnlijk dacht ik toen nog niet zozeer aan ouder worden, maar als ik eraan dacht, leek de leeftijd van vijftig jaar me iets wat onbereikbaar was, onvoorstelbaar zelfs, hoewel ik me ook weer niet kon voorstellen dat ik het niet zou worden.

Nu ben ik echt oud, maar op de een of andere manier word je je daar toch niet echt van bewust. Misschien komt dat ook doordat we altijd met jongere mensen omgingen, die ons niet ouder schenen te vinden en ons gezelschap zochten. De meeste mensen van onze eigen leeftijd kwamen ons als oud en afgeleefd voor, onmogelijk om mee te praten. Vrijwel de enige leeftijdgenoten die even jong leken als wij waren kunstenaars, maar niet alle kunstenaars die even oud waren als wij leken jong.

Dat je oud wordt, merk je hoofdzakelijk aan uiterlijke dingen. Ik bedoel niet je grijze haren, je rimpels, maar bijvoorbeeld de kleinkinderen, die vragen: ‘Opa, toen jij klein was, waren er toen al auto's? Was er al elektriciteit? Waren er al vliegtuigen? En was er televisie?’ ‘Ja, ja, ja, nee,’ antwoord je dan, maar het dringt tot je door dat, als ze je zulke vragen stellen, je toch wel heel oud moet zijn.

Je merkt het ook aan vrienden, bekenden die doodgaan. Als je korting krijgt wanneer je een vliegticket koopt (in het begin nog de geïrriteerde neiging om het niet aan te willen nemen, later niet meer). Aan mensen die je als kind, als baby hebt gekend, die je, zoals je eigen kinderen, geboren hebt zien worden en die dan ineens volwassen blijken te zijn, zelf al kinderen hebben en een heel leven achter de rug. Het plotselinge besef dat je al drie koninginnen hebt gehad. En vanzelfsprekend word je je er ook bewust van als je je geboortedatum in moet vullen. Of wanneer je terugkijkt op dat lange, lange leven en de soms haast ondraaglijke zwaarte van de zak vol herinneringen voelt die je op je rug mee moet torsen.

En natuurlijk het meest direct als je in de spiegel kijkt en al die rimpels om je ogen ziet, de bruine ouderdomsvlekjes op je gezicht, je grijze, bijna witte haren, je al volledig witte baard. De uitdrukking in je ogen vooral, die niet jong meer is, maar onmiskenbaar moe.

En toch, zelfs nog terwijl ik naar dat oudemannengezicht staar, dat als van een vreemde is, voel ik mijn ouderdom niet echt, want eigenlijk is mijn ik-gevoel nog steeds hetzelfde als toen ik een jaar of zestien, zeventien was, in wezen voel ik me nog altijd dezelfde jongen van toen, achttien, negentien, twintig, dertig op zijn hoogst, die aarzelend probeerde zijn weg te zoeken.

De onmogelijkheid jezelf te zien zoals anderen je zien. Kom ik op anderen over als arrogant, gereserveerd, gesloten? Als verlegen, al te bescheiden of juist als misschien een tikkeltje te zelfverzekerd? Zien ze me als innemend of juist als onsympathiek, stug, afwerend? Ben ik zachtaardig, welwillend, flexibel, of voor sommigen juist een kleine dictator, een miniatuur huistiran die altijd zijn zin doordrijft en weliswaar niet door geschreeuw of erger maar toch in elk geval door een subtiel trekje op zijn gezicht zijn ongenoegen kenbaar maakt als er niet naar hem wordt geluisterd? Ben ik vrolijk, of juist somber?

Ik beschouw mezelf als een tamelijk opgewekt mens, geneigd overal de vrolijke, zelfs de grappige kant van te zien. Ik hoop overal het beste van, verwacht nooit het ergste, kan soms even wat mopperig en zeurderig doen over kleinigheden, maar leg me bij grotere rampen makkelijk neer. Iedere ochtend vroeg sta ik bij wijze van spreken juichend op om vol energie aan mijn werk te beginnen. Niet de minste aanleg tot gedeprimeerdheid, dus. En toch zegt M. dat mijn ogen zo droevig staan, zeiden anderen, vroeger, dat het is of ik een sluier voor mijn ogen heb, waarachter altijd iets treurigs, iets tragisch schuilgaat. Zelf voel ik dat niet, en ik zie het ook niet als ik in de spiegel naar mijn ogen kijk, wat ik overigens niet graag doe, alsof ik er bang voor ben. Bang om naar mezelf te kijken, om in mezelf te kijken.

Op foto's zou ik mezelf toch enigszins

[p. 31]

moeten kunnen zien zoals anderen me zien, foto's door een vreemde op een onverwacht moment genomen, het meest objectief in hun momentbeeld, of een televisie-opname, gemaakt op een ogenblik waarop ik even, een fractie van een seconde, moet nadenken over mijn antwoord op de vraag die me gesteld is, of het kleine, ietwat kwaadaardige fotootje dat ze naast mijn soms even kwaadaardige krantestukjes plaatsen. Zo zien anderen me dus, zo ben ik, meer dan het gezicht in de spiegel. En toch ben ik het niet. Die jongensfoto, in plusfour, met dat lullige brilletje op en de nieuwe fiets die ik voor mijn verjaardag had gekregen aan de hand, de pasfoto op mijn Franse collegekaart met dat hanige snorretje, ik ben het niet, ik ben het nooit geweest, ik ben het al evenmin als die kleine, kwaadaardige krantefoto, die niet meer dan een image is.

Toen ik veertig werd, was ik bang voor de ouderdom. Ik kon me niet voorstellen hoe het zou zijn als ik ooit zestig was, wist alleen maar dat het verschrikkelijk zou zijn, te erg om aan te denken. In mijn eerste serieuze, maar toch of misschien juist daardoor gedeeltelijk mislukte roman projecteerde ik mezelf in een toekomst van twintig, dertig jaar later. Het boek was eigenlijk alleen maar een poging om de angst voor het ouder worden van me af te schrijven. Toen ik vijftig werd, had ik vooral haast. Haast om nog iets te bereiken. Nu ben ik niet bang meer, want ik ben al oud, ook al voel ik het niet, en ik heb ook geen haast meer, het komt allemaal wel zoals het komt, of niet.

Ik voel me goed, ik zie er, geloof ik, ook nog wel redelijk goed uit. Ondanks mijn witte baard en rimpels en ouderdomsvlekjes denkt haast iedereen dat ik vijf of tien jaar jonger ben. Ik voel me gezond, ik heb niets, ben nooit ziek. Mijn gezondheid heeft, zo voel ik het wel eens, bijna iets agressiefs als ik kijk naar mensen in mijn naaste omgeving,



naar anderen die even oud zijn als ik of zelfs jonger en die aan alle mogelijke kwalen lijden. Soms schaam ik me er bijna voor.

Het is waar, ik heb een beginnend buikje, maar een constant gewicht dat al jaren rond de 60 kilo ligt. Ik slaap goed. Ik ga liggen, lees tien of vijftien minuten omdat ik me ertoe dwing en val dan als een blok in slaap, om de volgende morgen weer fris en vrolijk wakker te worden. Mijn bloeddruk is in orde, geen oudemannenkwaaltjes, niets. En toch is er soms een vage angst voor alles wat er onverwachts met me zou kunnen gebeuren: hart, hersens, een plotseling gezwel ergens in me, dat maandenlang heeft gewoekerd zonder dat ik er iets van merkte en dan ineens kwaadaardig en terminaal blijkt te zijn, het kan allemaal, het zijn dingen die gebeuren. En dan zou ik er plotseling mee geconfronteerd worden, met ziekte, pijn, dood. Ik schud de gedachte van me af. Ik ben er nog niet aan toe, heb geen tijd om ziek te worden, te sterven. Ik heb nog zo veel te doen, zo veel plannen, zo veel projecten, ik ben nog zo nieuwsgierig vooral.

Als je oud wordt, lijkt het of de tijd sneller gaat, zegt men. Ik weet niet of dat waar is. Het afgelopen jaar leek eindeloos lang te duren. Dat ik in Nederland was, in Schotland, in Madrid, in Barcelona, en zelfs dat we verhuisd zijn, het lijkt allemaal iets uit een al ver verleden, en toch zijn het alleen maar maanden. Aan de andere kant, als een maandblad waarop ik geabonneerd ben in de bus ligt, denk ik: hoe kan dat, vorige week kwam er ook al een, maar nee, dat was niet vorige week, het was vorige maand, wat erop wijst dat de weken voorbijvliegen. Het lijkt dus toch alsof er iets met mijn tijdsbesef is, als vroeger, wanneer ik hasj had gerookt en een minuut uren leek te duren, een uur minuten. De tijd lijkt, in een merkwaardige paradox, tegelijkertijd heel langzaam en heel snel te gaan.