Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 33]

Een zeemansgraf
Jan Schotte

‘Hallo!’ riep ik voor de derde keer. Toen draaide ik me om, stapte half kwaad en half verbaasd van de stoep af en liep terug naar de stoffige weg, waar mijn auto stond. Een spookdorp, dacht ik. Een filmdecor. Zes huizen met gesloten luiken en deuren en verlaten erven, en nergens werd opengedaan op mijn kloppen en roepen. Over een half uur zou het donker zijn en daarna zouden de onweerswolken, die zwaar-grijs de lage hemel bedekten, ongetwijfeld tot ontlading komen. Vóór die tijd moest ik ergens een kampeerplekje hebben gevonden. Het weerlichtte voortdurend.

Ik ging achter het stuur zitten en keek door de voorruit. Even verderop stond, een stukje van de weg af, een grauw-wit kerkje met een zadeldak, een gesloten deur en in de zijmuur waar ik tegen aankeek twee kleine, boogvormige ramen. Het gekartelde zwarte decor achter de kapel stelde een rij hoge, volle bomen voor.

Ik reed naar het gebouwtje en parkeerde aan deze beschutting biedende oostkant ervan. Toen ik was uitgestapt, ontwaarde ik op het stukje grasveld tussen het kerkje en de donkere bomen een aantal grafkruisen, maar ik nam niet de tijd het kerkhof te gaan bekijken, want het onweersgerommel kwam beangstigend dichterbij.

Dicht tegen de muur zette ik haastig mijn tentje op. Ik pakte alleen het meest noodzakelijke uit de auto en had nog maar net de portieren gesloten, of de eerste dikke druppels begonnen te vallen. De tent klapperde door een plotselinge, hevige windvlaag. De bomen kreunden. Ik kroop naar binnen en trok de ritssluitingen dicht. Terwijl de regen met bulderend lawaai neerkletterde, draaide ik op de tast de gaslamp op het tankje en maakte licht. Toen begon het.

De frequent flitsende bliksem was duidelijk zichtbaar door het donkere tentdoek heen, maar verontrustender was, dat de donderslag steeds vlugger op de bliksem volgde: de inslagen moesten vlakbij zijn. En de regen daverde met een ononderbroken geraas op het tentdoek.

Bij het weinige licht van de gaslamp zag ik dat de tent dit geweld niet aankon: op verscheidene plekken vielen druppels door het dunne katoen. Ik propte alles wat droog moest blijven in een grote plastic zak, inspecteerde toen de binnentent en zag dat de regen daar door twee lagen doek heen sloeg. Daarom stopte ik ook de nog opgerolde slaapzak in de zak, trok mijn regenjack aan en draaide aan de gaslamp, maar tevergeefs: het licht ging langzaam uit. Ik draaide de knop dicht en zat in het donker. Ik moest proberen naar de auto te komen.

‘Ophouden!’ brulde ik. En daarna, zo hard als ik kon: ‘Hou op met dat gedonder!’ Iemand die een meter bij me vandaan zou hebben gestaan, had me niet kunnen horen, zo oorverdovend was het geweld van de regen en de donderslagen.

Toen ik een van de ritsen opentrok om snel met de zak spullen naar buiten te glippen, vielen de bliksem en de donderslag in een en dezelfde verschrikkelijke seconde en klonk er een felle, keiharde knal. De grond schokte. Ik schoot achteruit en liet me languit achterover op het natte grondzeil vallen. De knal echode metalig suizend in mijn hoofd. Bij elke gecombineerde bliksem-donderslag die volgde, verkrampte mijn hele lichaam. Ik voelde me hulpeloos bang en alleen.

Stijf uitgestrekt bleef ik liggen terwijl mijn sokken en voeten, broek en benen natter en natter werden. Het water - of was het koud zweet, waren het tranen? - stroomde over mijn gezicht. De volgende blikseminslag zou voor mij bestemd zijn, dat wist ik zeker. Dus dit was doodgaan. ‘Ik ga dood,’ zei ik hardop. Maar ik kon mezelf niet verstaan.

Opeens voelde ik, van alle kanten omgeven door dit onvoorstelbare lawaai en nat en koud tot op mijn geraamte, een rust over me komen, zoals ik nog nooit had ervaren. Een apathische kalmte. Ik ben niet bang, dacht ik. Laat die bliksem nou maar komen, ik ben niet bang. Het zal een snelle dood zijn, zo'n elektrische schok van god mag weten hoeveel volt. Snel en rustig. En ik lig in het water. Ik krijg een zeemansgraf.

Ik voelde aan mijn kaken dat ik glimlachte toen ik me realiseerde dat ik mijn leven overzag. Maar het trok niet ‘in een flits aan mij voorbij’, zoals je altijd las van mensen die bijna-dood waren geweest. Nee: het ging heel kalm en ordelijk, ingedeeld in perioden: alleen-zijn en zoeken, getrouwd, samenleven, gescheiden, alleen zijn en zoeken. Een

[p. 34]

leven van drieëndertig jaar. Jezus was ook zo oud geworden. Dit is het dus geweest, drieëndertig jaar leven. Zinvol besteed, ingevuld? Er was zoveel gebeurd. Spelen, naar school gaan, studeren, lesgeven op school... Ik hoefde nu alleen nog maar te spelen, dan zou de cirkel gesloten zijn. Alleen...

‘Ik speel dat ik doodga,’ zei ik. ‘Dit is doodgaan. Ik speel. Waarom doet er niemand mee?’

In een later stadium van de duisternis besefte ik dat ik wakker aan het worden was. Had ik geslapen? Was ik bewusteloos geweest? Ik wist het niet. Ik had geen enkel benul van tijd. Het was stil.

Ik steunde op mijn ellebogen en tuurde, kon wat vage contouren onderscheiden. De regen en het lawaai waren voorbij. Ik ging zitten en schoof langzaam vooruit door het water dat in de tent stond. Ik trok de ritssluitingen open en sloeg de kletsnatte luifel naar boven.

Buiten schemerde het. Voor de tent stond een donker-glinsterende watervlakte. Het rook naar modder en zwavel. Ik liet het water uit mijn laarzen lopen en trok ze aan, kroop naar buiten en ging moeizaam rechtop staan, doornat en stijf van de kou.

Ik wankelde door water en modder naar de auto. In de grauwe ochtendschemer zag ik dat de voorwielen tot aan de assen in de modder waren weggezakt. Ik zou straks hulp nodig hebben.

‘Straks,’ zei ik zacht. ‘Alles rustig nu, heel rustig. Ik leef.’

Ik stak mijn versteende handen in mijn broek en hield ze tegen mijn onderbuik, het warmste plekje. Zo stapte ik rond om warm te worden. Eerst naar de weg, die hoger lag en waar geen water stond. Naar links bedroeg het zicht nog geen vijftig meter, van rechts zou straks het zonlicht komen. De bergrug van Montezinho in het noorden stak zwart af tegen de donkergrijze lucht. De zes huizen van dit naamloze gehucht stonden als zwarte rotsblokken in de granieten woestijn. Er kraaide een haan.

Ik liep terug langs de tent die, nietig en ingedeukt door het van vocht verzadigde doek, in de luwte van de kapel stond, naar het kerkhofje erachter. De bliksem had een eikeboom doormidden gespleten. Van de linkerhelft was de top afgeknakt en die hing bijna evenwijdig aan de verwonde stam naar beneden. Overal klonk het geluid van vallende druppels.

Tussen de grafzerken waren na de zondvloed grote plassen achtergebleven. Ik liep naar een keurig, rechthoekig vijvertje van ongeveer een meter lang en een halve meter breed. Ik stak er een voet in en liet hem tot aan de rand van de laars in het water verdwijnen. Een kindergraf, nog maar kort geleden gegraven. De haan kraaide weer en ik liep terug naar de auto.

Met het portier open, zodat het binnenlampje bleef branden, installeerde ik me op de stoel rechts voorin en kleedde me bibberend uit. Met een handdoek droogde en wreef ik mijn ledematen en romp net zo lang tot de warmte een beetje terugkwam, en trok droge kleren aan.

Met een paar scheerlijnen en wat keukengerei liep ik naar het kerkhof en was een half uur druk in de weer. Ik spande de lijnen tussen een paar kruisen en een boom, hing er zoveel mogelijk natte spullen aan, ik plaatste de gasbrander stevig en droog op een grafsteen en zette een pot sterke koffie.

Daarna keek ik, gezeten op het graf van Alfonso Pinela (1884-1946) en met een beker dampende koffie in mijn handen geklemd, naar het bruine water in het kindergraf. Hoe zouden ze dat eruit krijgen? Een pomp zouden ze hier wel niet hebben. Ze? Welke ze! Maar verdomme, er moesten toch mensen wonen in die huizen? Die haan duidde op bewoning en bovendien kwam er rook uit een van de schoorstenen, zag ik nu. Waarom hadden ze niet opengedaan? Ik moest aan brood zien te komen en hulp vragen om de auto uit de modder te krijgen. Ik kon het ook alleen proberen, maar dan moest ik takken, veel takken van de bomen snijden en onder de wielen leggen en die takken moesten droog zijn. Nee, dat zou te lang gaan duren. Ik wilde hier weg.

Ik dronk mijn koffie met kleine teugjes en keek naar de lichter wordende horizon. De heuvels van het Spaanse Zamora tekenden zich scherp af. Plots verscheen het eerste zonlicht en opnieuw kraaide de haan.

Ik zette de lege beker op het voeteneinde van Alfonso Pinela's laatste rustplaats en liep naar de weg. Ik wilde oversteken naar het huis met de rokende schoorsteen, toen ik in de verte een fietsster zag aankomen. Ze reed op een ouderwets rijwiel met een hoog stuur. De vrouw droeg een lange zwarte jurk of jas en een zwarte hoed met een brede rand. Brilleglazen fonkelden even in het vroege zonlicht. De dorpsjuf, stelde ik vast. Op weg naar de school Joost mag weten waar.

Terwijl ik de fietsende gestalte naderbij zag komen, waande ik me een acteur in een surrealistische film. De zwartgeklede eenzame fietsster op de smalle weg, die uit het niets komt en door het bordkartonnen gehucht rijdt, waar ik haar straks zou toejuichen. ‘Viva a vida’ staat op mijn spandoek.

[p. 35]

Zij is op weg naar een bomkrater waar Salvador Dali naast de regisseur aanwijzingen staat te geven, twee roze kerstballen hangen aan de uiteinden van zijn meters brede snor.

Ik stak mijn hand op. Het was geen vrouw, maar een geestelijke, een dorpspastoor in een zwarte soutane en met grote blauwe laarzen aan. Hij stapte van de damesfiets en knikte me toe.

‘Bom dia, o meu filho.’

‘Bom dia,’ groette ik terug, en slikte nog net op tijd ‘senhor’ in. Hoe sprak je een priester aan in het Portugees - padre? Mijn reddende engel stond, met beide handen het stuur vasthoudend, klein en oud voor me, keek langs me heen en glimlachte. Ik volgde zijn blik en keek over mijn schouder naar het scheefgezakte autootje, de natte tent, de volgehangen waslijnen tussen de grafkruisen. Ik draaide me weer naar zijn vriendelijk glinsterende ogen.

‘Parlez français?’ vroeg hij met een zwaar accent. Ik knikte.

‘Ik was op weg naar Bragança,’ zei ik. ‘Gisteren. Maar het werd donker en het onweer...’ Hij schudde zijn hoofd.

‘Die weg is niet bruikbaar. De brug is ingestort. U moet terug naar Chaves, u kunt niet verder.’

Ik haalde berustend mijn schouders op en vroeg hem of hij me wilde helpen. Ik had honger en ik moest mensen vinden om mijn auto weer op het droge te krijgen en er had gisteren niemand opengedaan. Wat was hier toch aan de hand?

Er woonden wel degelijk mensen in die huizen, vertelde hij. Maar iedereen was in diepe rouw en had zich van de buitenwereld afgesloten. ‘Tot morgen,’ zei hij. ‘Dan is de begrafenis. Inez was pas vier jaar. Er is hier veel verdriet. Kom met mij mee.’

Hij zette zijn fiets tegen de kerkmuur en ging me voor, de twee stoeptreden op, duwde de deur open en wenkte me.

De deur was niet op slot geweest! En de padre zei, alsof hij mijn gedachten had geraden: ‘U had binnen kunnen slapen vannacht. De kerk is altijd open, voor iedereen.’

Ik vloekte - onhoorbaar - heel lang en hartgrondig en stapte het portaal binnen waar ik, zijn voorbeeld volgend, mijn laarzen uittrok.

Hij stak een olielamp aan en liep voor me uit door het schemerdonker. Tussen de banken door schuifelde ik achter hem aan naar het altaar waarvoor hij, met een lichte kniebuiging, een kruisteken sloeg. In de rechter zijmuur trok hij een smalle deur open en draaide zich naar me om.

‘Opgepast, het is hier lager.’

Ik wachtte op de drempel tot hij een grote olielamp had aangestoken, die boven een vierkante tafel hing. Bij de tafel stonden drie stoelen en tegen een van de smalle muren van het kleine vertrek stond een donker-houten kast met twee openslaande deuren. Dat was al het meubilair. In een hoek was een gootsteentje gemetseld, daarnaast hing een kapstok met witte en gekleurde gewaden en aan de muur tegenover de deur een crucifix en hoog daarboven zat een klein raam.

Op zijn uitnodiging ging ik zitten. Hij hing zijn hoed aan de kapstok en knoopte zijn soutane een stukje open. Hij haalde vanonder zijn kleding vandaan een brood te voorschijn, een groot zakmes en een worst. Uit de kast nam hij twee borden en een pot gele boter, een kelk en een voor driekwart gevulde fles witte wijn. Hij schonk de kelk vol en schoof hem voorzichtig naar me toe.

‘Wijn van dit land,’ zei hij. ‘Drink, op uw gezondheid.’

Ik nam de zware zilveren kelk op en bracht hem naar mijn lippen. Weer dacht ik: een film. En nam een slokje. Hij sneed het brood doormidden en smeerde er boter op, halveerde de worst en verdeelde het ontbijt over de twee borden. Hij keek me weer vriendelijk aan toen hij me een bord aangaf.

Op dat moment drongen de eenvoud en schoonheid van de symboliek in hun volle warmte tot me door: een dorpspastoor in een godvergeten uithoek van Portugal deelde zijn brood en wijn met een gestrande reiziger. Ik voelde me intens dankbaar en dat zei ik hem ook. Hij maakte een wegwuifgebaar. ‘Mangez, mon fils.’

Ik kauwde op het zware brood en nam af en toe een hap van de harde knoflookworst. Om beurten dronken we uit de zilveren kelk. Daarna vertelde ik over het nachtelijk onweer, de blikseminslag en over de verschrikkelijke angst die me verlamd had, en de rust die over me was gekomen, toen ik eenmaal zeker wist dat ik zou doodgaan.

‘Op een kerkhof,’ mompelde hij. We keken elkaar aan en begonnen gelijktijdig zachtjes te lachen. Daarna zwegen we enige tijd.

‘Ik ben nu niet meer bang,’ zei ik en hij knikte.

‘U bent veel te jong om te sterven.’

Hij wendde zijn hoofd en bovenlichaam naar het crucifix aan de muur en maakte langzaam en zonder een spoortje van pathos een kruisteken. Voorhoofd, borst, linkerschouder, rechterschouder.

Ik keek naar de schimmig-witte gekruisigde in het halfduister.

‘Hallo,’ zei ik heel zacht. ‘Ik ben het. Ik leef nog. Ik ben te jong om dood te gaan. Hebt u het gehoord?’