Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 14]

Wijsheid en wetenschap
Paul Casparie

Goethe wilde niet alleen dichter zijn, en kunstenaar, maar ook een groot geleerde. De twintig jaar van zijn leven die hij besteed heeft aan zijn kleurentheorie en de bestrijding van Newtons optica, achtte hij niet verloren maar ruim opwegen tegen het ‘half dozijn treurspelen’ dat hij in diezelfde tijd had kunnen schrijven. (Richard Friedenthal, Goethe. Sein Leben und seine Zeit)

Goethe was zijn leven lang in natuurverschijnselen geïnteresseerd. Hij wist van botanica, anatomie, mineralogie en meteorologie, en zijn huis in Weimar was tot de nok toe gevuld met zeldzame stenen, fossielen, preparaten, opgezette dieren en een uitgebreide verzameling instrumenten. Goethe liet speciale papieren zakken maken om al zijn notities over natuurverschijnselen in op te kunnen bergen. Toch is hij in de wetenschap altijd een amateur gebleven. Hij wilde niet anders. Tegen Eckermann vertelt hij: ‘Ik heb me in de natuurwetenschappen met bijna alle richtingen beziggehouden, maar altijd ging mijn belangstelling uit naar de dingen die om mij heen aanwezig waren en die ik direct met mijn zintuigen kon waarnemen. Dat is de reden waarom ik me nooit met astronomie heb beziggehouden, omdat daarbij de zintuigen niet meer voldoende zijn en men daarvoor zijn toevlucht moet zoeken bij instrumenten, berekeningen en mechanica die voor zichzelf aandacht eisen, en dat was niets voor mij.’

Goethe vertrouwde liever op zijn geniale inzicht. Zoals op die ‘licht bewolkte dag’ in 1790, toen hij door een prisma keek naar de witte muur van zijn kamer, die wit bleef terwijl hij toch vagelijk had vernomen dat volgens Newton het licht nu in zeven verschillende kleuren moest uiteenvallen. Een openbaring! Newton had ongelijk! Het licht is niet samengesteld uit verschillende kleuren maar ondeelbaar, zuiver en homogeen. Het is een dwaling van de wetenschap om de verschijnselen uit elkaar te trekken, in plaats van de grote samenhang te zien. ‘Ich erkannte das Licht in seiner Reinheit und Wahrheit, und ich hielt es meines Amtes, dafür zu streiten.’

Dat Goethe geen kleuren zag toen hij door het prisma keek, is volkomen verklaarbaar. Newton gebruikte een experimentele opstelling waarbij het licht eerst door een kleine opening in een donkere ruimte valt en dan door twee zorgvuldig gekantelde prisma's moet worden geleid voordat de kleuren op de tegenoverliggende wand zichtbaar worden. Goethe vond al deze voorzorgen maar niks. Het licht werd op deze manier mishandeld en gefolterd in de martelkamer van de wetenschap. De onderzoeker kruipt in een donker laboratorium om daar de natuur te verkrachten. Goethe echter staat in de vrije natuur, in het volle licht en ziet in één keer de zuivere waarheid: kleuren ontstaan in de ontmoetingen tussen licht en duisternis. ‘Die Farben sind Taten und Leiden des Lichtes.’ Goethe heeft meer van deze flitsen van het hoogste inzicht gehad, die hij aperçu's noemde. Op het joodse kerkhof van Venetië vond hij een schapenschedel en bekeek deze aandachtig. Op dat moment had hij de ‘oerwet’ van de morfologie ontdekt: de leer die zegt dat alle vormen in de natuur vloeiend in elkaar overgaan, en dat in het geval van de anatomie alle onderdelen van het beenderengestel, hoofd, armen, benen, een metamorfose zijn van de ruggewervels. In Palermo had Goethe al eerder de ‘oerplant’ gezien en daarbij in één klap begrepen dat alle vormen in het plantenrijk afgeleid zijn van de bladvorm. In zijn botanica beperkte Goethe zich overigens tot alles wat boven de grond uitsteekt, want wortels, bollen en knollen vond hij lelijk en die deden dus niet mee.

Goethe had zijn eigen manier om wetenschap te bedrijven: ‘De botanica ben ik op empirische wijze binnengedrongen. Ik weet nog maar al te goed dat ik bij de ontwikkeling van de soorten de theorie te omslachtig vond en niet de moed had om me die eigen te maken. Dat dreef me ertoe de zaak op eigen houtje te onderzoeken en na te gaan wat er aan alle planten zonder onderscheid gemeenschappelijk was. En zo ontdekte ik de wet van de metamorfose.’ (Eckermann, Gesprekken met Goethe)

Goethe heeft geen erkenning gevonden in de wetenschap. Dat heeft hem verbitterd gemaakt. Maar hij miste van zijn kant ieder begrip voor de regels van het wetenschappelijk onderzoek. Met het werk van Copernicus,

[p. 15]

Galilei, Descartes, Huygens en Newton, grondleggers van de klassieke natuurkunde, wist Goethe niets aan te vangen. Zijn polemiek met Newton mist ieder spoor van een behoorlijke wetenschappelijke discussie. Dat een wetenschappelijk experiment aan controleerbare voorwaarden moet voldoen, vond hij een schoolmeesterachtige beperking van de scheppende geest. Aangezien Goethe niet met wiskunde overweg kon, door hem steevast aangeduid als ‘rekenarij’, luidt zijn devies: ‘Die Mathematik hat in der Physik nichts zu suchen.’ Goethe experimenteerde veel om zijn kleurentheorie te demonstreren, maar op een kunstzinnige en gezellige manier, met kaarsen op het besneeuwde balkon van een jachtslot of in het maanlicht, waar hij een geliefde met behulp



van stukjes papier gekleurde schaduwen liet zien. En elk fenomeen dat hij observeerde, gaf onmiddellijk aanleiding om ‘oerwetten’ te formuleren. Zijn wetenschappelijke ontdekkingen waren vooral onderwerp voor conversaties in hoogstaand gezelschap. Hij verdedigde een leer en verdeelde zijn publiek in volgelingen en ketters.

Goethes ongelukkige confrontatie met de wetenschap vindt haar oorsprong in zijn genialiteit. Goethe was de grootste geest sinds..., nou ja, de grootste geest die Duitsland ooit had voortgebracht. Een dergelijke status legt verplichtingen op, zoals we kunnen lezen bij Eckermann. In de Gesprekken treedt ons een gepantserde Olympiër tegemoet die bij iedere stap gewichtige wijsheden moet laten dreunen. Het moet Goethe derhalve verschrikkelijk hebben dwarsgezeten dat hij geen bijdragen aan de gangbare wetenschap kon leveren. Hij dacht nog altijd dat hij door directe aanschouwing (Anschauung) de hele natuur kon doorzien. In dat opzicht levert Goethe het ‘oermodel’ van alle latere pseudo-wetenschappelijke zieners; de ontelbare Rudolf Steiners die naar zijn voorbeeld gekopieerd zijn. Het dilemma waarin Goethe verkeerde, is echter van grote cultuurhistorische betekenis. Aan het eind van de 18de eeuw was de wetenschap zo ver gevorderd dat zij niet meer door geleerde amateurs beoefend kon worden. Wijsheid en wetenschap gingen verschillende talen spreken. Die breuk is bij Goethe dramatisch zichtbaar geworden en nooit meer hersteld.

Goethes Farbenlehre (1400 pagina's!) en andere natuurwetenschappelijke geschriften kunnen niet los gezien worden van zijn dichterlijke werken. Het zijn allemaal ‘brokstukken van één grote betekenis’. Goethes bedoelingen beginnen ons duidelijk te worden wanneer we Die Wahlverwandtschaften lezen. In deze tot in de kleinste motieven doorgecomponeerde roman is een volledige samenhang tussen natuur en persoon bereikt. Goethe mag dan zijn proefnemingen met licht en kleur in een geest van dilettantische ‘Spielerei’ hebben uitgevoerd, Die Wahlverwandtschaften is opgezet als een nauwkeurig ontworpen wetenschappelijk experiment. De vier hoofdpersonen zijn als chemische elementen in een besloten ruimte geplaatst waar de wetten van wederzijdse aantrekkingskracht een onafwend-

[p. 16]

baar proces met noodlottige gevolgen in werking zetten. Ieder gegeven is zinvol in het geheel van deze roman gevoegd, zonder dat het leven eruit verdwenen is. Goethe heeft gezegd dat er geen regel in staat die hij niet zelf beleefd heeft. Hij heeft zijn eigen ervaringen getransformeerd tot het kunstwerk waarin de natuur volledig doorzichtig is geworden.

Wat Goethe als kunstenaar gelukt is, is hem in de wetenschap jammerlijk ontgaan. De Farbenlehre lijkt nog het meest op Harry Mulisch' Compositie van de wereld, al zou het correcter zijn deze stelling omgekeerd te formuleren. (Newton deelde het continue spectrum in zeven kleuren in, naar analogie van de toonladder.) Zelfs in zijn eigen tijd heeft Goethe, ondanks zijn prestige, geen gehoor gevonden bij de wetenschap. Zijn geschriften over de natuur hebben wetenschappelijk geen betekenis. Daar kunnen we om lachen, maar het is ook spijtig. Het zou zo mooi geweest zijn als de wetenschap op een menselijke manier beoefend kon worden, vanuit de directe zintuiglijke waarneming en in volle ontplooiing van de geest. Goethe wilde wetenschappelijke prestaties kunnen leveren ‘aus unmittelbarer Anschauung der Natur’. Hulpmiddelen waren uit den boze. Goethe had een afkeer van mensen met brillen - hoewel hij zelf een lorgnon gebruikte - en wees de verbetering van het gezichtsvermogen door verrekijkers en microscopen van de hand. Deze instrumenten vertroebelden slechts de natuurlijke waarneming. ‘Weltanschauung’ verricht men met het blote oog. Goethe raakte zelfs helemaal ontzet toen hij van Wilhelm von Humboldt hoorde hoe hoog de Himalaya wel was. Dat waren ‘duistere gebieden die buiten de grenzen van het verstand vielen’. Het hele cerebrale systeem moest gereorganiseerd worden om deze wonderen te kunnen bevatten. Sindsdien heeft de wetenschap er alleen nog maar gebieden bij gevonden die buiten het bereik van de menselijke ervaring vallen. Wat zeggen ons de lichtjaren tussen de zonnestelsels, de echo van de oerknal, de mutaties in de genetische code ergens diep in de moerassen van de prehistorie? De wetenschap levert een beeld op van de natuur waarin de mens niet past. Pascal had al begrepen dat daardoor de wetenschap gedeeltelijk op een mislukking moest uitlopen. En om Goethe zelf nog maar eens aan het woord te laten, via de onvermoeibare Eckermann: ‘De mens is er niet toe geboren om de problemen in de wereld op te lossen, maar om te onderzoeken waar het probleem begint, om vervolgens binnen de grenzen van het begrijpelijke te blijven.’ Een uitspraak die niet misstaan zou hebben in de Tractatus van Wittgenstein.

Nu de wetenschap heeft laten zien dat er geen doelgericht plan aan de natuur ten grondslag ligt, blijft er, voor de ongelovige, alleen nog de kunst over om enige samenhang in het bestaan te projecteren. Goethes Farbenlehre is geen theorie van een analyserende onderzoeker maar het sublieme denkbeeld van een reiziger in Italië die tegen het vallen van de avond zijn kunstzinnige blik over het landschap laat dwalen. Een landschap waarin cultuur en natuur, in het oog van de beschouwer, nog eenmaal tot een perfecte harmonie zijn samengevoegd. Het klassieke Italië, helder en licht, edel en afgewogen, zonder moderne wansmakelijkheden, is een door Goethe zorgvuldig geconstrueerd beeld dat op het netvlies van de Europese mens is blijven hangen. Goethe was getuige van een wereld die bij het voltooien van de Verlichting - ironie! - bezig was te verdwijnen. Het licht begint te doven, de kleuren worden donkerder. Kleuren waren volgens Goethe vertroebelingen van het zuivere, witte, ondeelbare licht. ‘Das Trübe’, noemde hij de kleurenwereld in zijn persoonlijke terminologie, wat niet alleen ‘troebel’ betekent, maar ook ‘droefgeestig’.