Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 24]

De oude waarheid
Kester Freriks

Steeds vaker scheren ze met geronk van motoren laag over gebouwen en boomtoppen van Amsterdam en omstreken, de Dakota's dc 3. Oude kisten die uit de hangars zijn gehaald en nog altijd na meer dan duizenden vlieguren zonder moeite in het ijle blauw van de lucht gewichtloos lijken te worden. Geen horizon is hun vreemd, geen afstand te ver. In opperste uitbundigheid zoeken ze de wijde ruimte van de hemelkoepel.

Vanmiddag was het weer zover, het liep al tegen de avond, het herfstlicht nog in de bomen van het Museumplein en de lage zon daarachter. De ph dda kwam aanzeilen, leek een moment regelrecht boven Ferdinand Fritzlin stil te staan zodat hij de zwarte letters aan de onderzijde van de vleugels duidelijk kon lezen, en koerste weer verder in het wat loodkleurige, rokerige blauw van de namiddag. Nee, het was geen rechtlijnig koersen, althans niet voor Ferdinands meteen met heimwee gevulde ogen; het vliegtuig dook eerder het uitspansel in, zoals een zwemmer zich van een rots in zee stort; het was of het voorwaarts tuimelde, reikhalzend voortjoeg naar bestemmingen waarvan Ferdinand het bestaan zelfs niet vermoedde. Landen die in elke atlas zijn te vinden maar waarvan hij de geuren niet kende, de straten niet, evenmin de huizen aan die straten, de mensen noch de cafés, niet hoe de koffie zal smaken, hoe groot de fooi is die hij moet geven.

Het in westelijke richting, tegen de laagstaande zon in verdwijnende vliegtuig wrikte iets in hem los. Een raadselachtige mengeling van verwondering en begeerte, en tegelijkertijd een scherp besef van pijn. Pijn omdat in het beeld van dat aan de aarde ontstegen toestel van glanzend aluminium een ongrijpbare schittering lag besloten. Het was of alle kusten en stranden, hoofdsteden, havens en luchthavens die elders lagen, hun bestaansrecht ontleenden aan dit vliegtuig. De omgekeerde wereld. We zouden kunnen denken dat vliegtuig en schip, trein of auto, zijn uitgevonden om de plekken van daarginds te bereiken. Fritzlin zag het anders. Juist dankzij de komst van treinen en vliegtuigen werden steden uit hun sluimer gewekt, ja het was dankzij de drang om te reizen dat de wereld in zijn ogen bestond. Zonder afstand was er geen verlangen, was er niet de wil te vertrekken en ergens aan te komen met de staat van opwinding of ook verdriet die daarbij hoort. Voordat de huizen en de steden waren uitgevonden, bewoog de mensheid zich voort over de vlakten en langs de bergen van de aarde. De onrust zit in het bloed. Ze is als een priem die ons op onbewaakte ogenblikken rechtstreeks in het hart treft... een hand gewapend met glasscherven die rondwoelt in ons binnenste.

Fritzlin volgde het silhouet van de Dakota, totdat het een smal zwart streepje werd en oploste. Hoe vaak had hij, als kind en jongeman, niet op een vliegveld gestaan en de vliegtuigen die landden en opstegen in hun altijd eendere, sierlijke bewegingen gadegeslagen. Telkens weer was hij verwonderd over de kracht die in de toestellen school om ze van de grond af de lucht in te tillen of ze juist, na honderden mijlen in de lucht, tot overgave te dwingen: de wielen raakten de grond, waarna het toestel onhandig en niet geschikt voor het land voortwiegelde, de in de lucht zo trotse vleugels als nutteloze vlerken die niet, zoals bij vogels, langs het lichaam glad gestreken konden worden.

De opvlammende begeerte die hij in zijn gemoed bespeurde, had een macht die sterker was dan hijzelf. Dat wist hij. Hoe vaak was hij er niet voor bezweken. Was hij met geen mogelijkheid tot kalmte en rede te brengen, en liet hij zich meeslepen door een aan krankzinnigheid grenzende hang met elk vliegtuig mee te reizen dat zijn baan soepel en ver boven de aarde beschreef.

Geen groter waanzin, dacht Fritzlin, dan de veronderstelling dat de wereld in deze eeuw kleiner is geworden, dat autowegen, luchtlijnen, oceaanstomers, telefoonverbindingen en razendsnelle treinen de uithoeken dichter bij elkaar hebben gebracht en alle afstanden tenietgedaan. Ook hiervan is het tegendeel waar. Ze is duizelingwekkend oneindig, die wereld.

En op het moment dat de hemel boven de gekartelde rand van de Amsterdamse bebouwing leger was geworden omdat het vliegtuig erin spoorloos was geraakt, herinnerde hij zich een gebeurtenis van jaren geleden.

Sneeuw danste toen en joeg voort in het schijnsel van de lantaarn. Een nacht vol wit-

[p. 25]

heid. Hij was een kleine jongen van negen jaar die met zijn moeder wachtte op de laatste bus van Haarlem naar het Amsterdamse Haarlemmerplein. Het was toen of hij ineens wakker werd, terwijl de sneeuwvlokken op zijn gezicht vielen en smolten op zijn gloeiende wangen. In de grote stoel naast de kachel van zijn grootouders had hij gedoezeld, de stemmen klonken ver weg, het vuur smeulde achter de micaruitjes, waarvan er een was gebarsten. De pauweveren in een koperen vaas op de schoorsteenmantel wiegden traag. Aan de muur tegenover hem hing een donker kleed. Er waren grillige motieven in geweven. Op het buffet prijkte een kleine fotogalerij. De gezichten roerloos en verstard, hem aankijkend als uit een andere wereld. Achter de dichtgeschoven overgordijnen lag de straat.

Over de radio was zojuist het bericht gekomen dat die avond en nacht de zwaarste sneeuwval sinds lange tijd werd verwacht. Het was te vroeg voor winter en sneeuw dat jaar, de laatste week van november 1963. Het schelle koper van de herfst blikkerde bij wijze van spreken nog in de bomen en waaierde uiteen over de lanen, of daar werd alles in één nacht wit, koud en bevroren.

In de dagen van de radio wist niemand, al luisterend, waarheen te kijken. Dus hechtte men zijn blik op het zich als een toneelgordijn openende en weer sluitende, groene oog van het toestel. In het huis van de grootouders nam de radio een ereplaats in, op een hoge tafel tussen de beide vensters. De zwarte bakelieten kast van het merk Blaupunkt was aan de voorzijde bespannen met ivoorwit doek, dat bewoog op het ritme van de stem in het apparaat. Net of het ademhaalde.

Voordat ze weggingen, had zijn moeder hem ingeduffeld in een jas met capuchon, sjaal om zijn nek, wanten aan. De sjaal werd zelfs voor zijn mond dichtgeknoopt, want anders vroor zijn adem vast aan zijn mond. Na het korte afscheid viel achter hen de deur in het slot, alle warmte in een klap wegvagend. Ze liepen het tuinpad af, langs de huizen de straat uit. Zijn linkerhand weggeborgen in haar bontjas. De kleine jongen keek naar de smalle strook licht langs de kieren van de gordijnen. Binnen, in de kamers, was het beschut en veilig; de mensen waren thuis, ze kwamen misschien ergens vandaan en waarschijnlijk zouden ze pas morgen het huis weer verlaten, maar diezelfde avond gingen ze er niet meer op uit. Het was een stilstaande wereld waarboven het sneeuwde, en de sneeuwval dempte het laatste spoortje van geluid en maakte de wereld nog stiller.

Het was, vanaf het tuinhekje naar de huiskamers, nog minder dan een hinkstap sprong, schatte hij. Hij zou kunnen aanbellen om die onbekende woningen met hun gesloten voorgevels binnen te gaan en deel uit te maken van het leven dat zich daar afspeelde, het geroezemoes over zich heen laten golven. Al was het maar voor een avond. Of hij zou zijn gezicht tegen de ramen leggen en misschien iets opvangen van de stemmen die er klonken, flarden van de radio. Tegelijk leek de afstand hem onmetelijk. Zijn ogen brandden van spijt toen hij dat laatste besefte. Zonder het te kunnen benoemen of er de juiste woorden voor te vinden, had hij een groot verlangen ergens bij te horen, thuis te zijn. Zich behoed en beschermd te weten door de aan alle zijden begrensde kamer waarin hij zich bevond en de overzichtelijkheid van de voorwerpen om hem heen. De wereld niet groter dan een tafelblad en de lichtkring van de lamp aan het plafond.

Het tegenovergestelde gevoel kende hij al

[p. 26]

te goed, vooral als hij 's nachts in bed lag en zijn ogen sloot of juist met wijdopen ogen in het duister staarde: hij werd misselijk bij de gedachte dat de ruimte die begon aan gene zijde van de muren en het dak van het huis onpeilbaar was. Diep en hoog de nacht boven de stad en aan de voorzijde van het huis de lange lege straat, die leidde naar andere lege straten waar tramrails doorheen sneden naar de rand van Amsterdam, daar waar hij nooit kwam en waar hij zou verdwalen. Of ze gleden krassend en bellend de binnenstad in met de donkere gebouwen, de koepels en de torens, de grachten over, omzoomd met de bomen, naar waar de straten steeds nauwer werden en de steegjes eng, een labyrint om in te verdwijnen en nooit uit terug te keren.

Het was meer dan twintig jaar geleden dat Ferdinand als kleine jongen met zijn moeder op die bus wachtte, in die besneeuwde nacht. Nu stond hij met zijn gezicht omhoog in de lege lucht te staren in datzelfde Amsterdam waarheen ze destijds reden, met de bus die uiteindelijk toch nog kwam. Hij had een krant onder zijn arm gevouwen, zijn regenjas hing open, het leer van zijn schoenen was in maanden niet gepoetst. Ferdinand had strak achterover gekamd haar. Zijn mond werd weleens omschreven als gulzig. In zijn ogen school een ontwijkende blik. Hij had alle tijd van de wereld. Hij was ongeschoren de straat opgegaan.

De afgelopen nacht had hij voor het eerst in tien jaar niet thuis geslapen.

Eens op een ochtend was hij bij een vriendin ingetrokken en nu was hij er door haar weer uitgegooid. Zo eenvoudig gaan die dingen, hij bleef er kalm onder. Er is verliefdheid en daarna is de verliefdheid voorbij; eerst verheug je je op het geklikklak van haar naaldhakken over de vloer, later is het je onverdraaglijk. Ze woonde aan de Tweede Schinkelstraat, niet ver van het Vondelpark. De deur van haar huis had ze rood geverfd, de enige rode in een reeks van donkergroen. Suze Michels heette ze.

Wat zou het voor zijn verdere leven betekenen als hij nooit meer die deur binnenging, niet meer sliep in de kamer die uitkwam op de tuin? Zou hij vanaf nu het spoor bijster raken en, net als de hoofdpersoon in de film Possession, in een vervuild bed de doorwaakte nachten doorbrengen? Omdat zijn vrouw verliefd is op een andere man: een verliefdheid waartegen ze zich niet kan verzetten. Die overkwam haar.

Over zijn spullen hoefde hij zich geen zorgen te maken, die stonden klaar in dozen; ze werden ergens opgeslagen. Alles geregeld. In verstandhouding en harmonie. De getemperde leefstijl van een generatie opgevoed in vrijheid en wederzijds begrip. Het leven toonde hun nog niet zijn ware aard.

Ferdinand Fritzlin keek als met nieuwe ogen naar de stad. Hij had bij een vriend op de bank overnacht, nadat hij hem het relaas had verteld. Hij kon er gerust enkele dagen blijven; de vriend woonde vaker bij een vriendin dan in zijn eigen huis. Fritzlin leefde nu uit een klein koffertje, in zijn binnenzak had hij een tandenborstel gestoken en een tube tandpasta. Pas als hij zijn tanden niet meer tweemaal per dag poetste, zou zijn moraal werkelijk zijn geknakt.

Jaren van een leven dicht bij die jonge vrouw, het gedeelde bed, de gedeelde uren, een bestaan zonder wederzijdse geheimen, had hem ongeschikt gemaakt voor het alleen zijn. Althans, dat dacht hij en ongetwijfeld dacht Suze hetzelfde. Hij meende haar zo goed te kennen dat hij haar niet met het gewone oog zag maar bestudeerde als onder een sterk vergrootglas. Elke lijn van haar gezicht kende hij; de barstjes in haar lippen, het krullende haar bij haar oren. De streepjes die ze om acht uur zorgvuldig om haar ogen trok, waren tegen vijf uur uitgelopen. Dat wist hij.

Vol goede moed was hij eraan begonnen zes jaar geleden, aan dat leven onder één dak. Het gaf hem een idee van volwassenheid. Voor het eerst zou hij niet door de stad hoeven te fietsen om bij een geliefde op bezoek te gaan. Aan het hem aldoor achtervolgende besef van versplintering kwam voorgoed een einde.

Wie Ferdinand Fritzlin onder de platanen van het Museumplein zag staan, een jongeman rechtop in regenjas, krant gevouwen onder de arm, kon niet anders denken dan iemand voor zich te hebben met vaste grond onder de voeten en een geordend, afgebakend bestaan, ook al knerpte het grind onheilspellend onder zijn schoenzolen en lag er een nauwelijks waarneembaar grauw waas over zijn wangen. Fritzlins ogen schoten echter rusteloos heen en weer. Nadat hij de lucht had afgespeurd, zocht hij koortsachtig tussen de auto's naar... ja, naar wat eigenlijk? Wat was die raadselachtige aantrekkingskracht die auto's en vliegtuigen op Ferdinand uitoefenden? Op een nacht had hij weleens de motorkap gekust van een auto uit de jaren van zijn jeugd, een Borgward Isabella. Giechelend trok Suze hem verder, fluisterend dat je ‘zoiets niet deed’. Soms ging hij enkele malen per dag met de pont heen en weer over het IJ, alleen om de wind in zijn haren te voelen en naar de schepen te kijken die het water doorkliefden. In Amsterdam kon hij de zee ruiken.

[p. 27]

Bij Suze had Ferdinand Fritzlin het mysterie gezocht van de rust en van het ijle, broze geluk ergens thuis te zijn. Als hij maar niet, zoals sinds zijn vroegste herinnering, op de vlucht leefde, dan kwam hij vanzelf dichter bij dat mysterie dat hij wilde leren kennen met heel zijn ziel. Bij haar zou hij een werkelijker leven leiden, authentieker, en minder uren in hopeloosheid verslijten dan in de jaren daarvoor. Wanneer hij voor haar in de keuken stond, sla waste en een visje bereidde, of haar kleren buiten aan de waslijn hing - jurken en spijkerbroeken binnenstebuiten tegen het vaal worden - dan was hij bevrijd van het besef dat hem elke dag wel een paar keer om het hart klemde: dat afstand zijn leven had geruïneerd, verziekt, dat hij zich door afstand aan flarden gescheurd voelde. Hoewel hij de herkomst van dat besef kon duiden, wist hij zich geen raad met de heftigheid ervan. Het had iets redeloos.

Fritzlin was geen jongeman met harde grond onder zijn voeten. Het was met hem als met stenen beeldjes: laat je die op de grond vallen, dan springen ze in gruzelementen uiteen. Brons of koper daarentegen blijft heel.

Er zijn mensen die nooit verder dan drie passen weggaan van de plek waar ze werden geboren. In hun kleutertijd is het tuinhekje hun uiterste grens. Worden ze ouder, dan stelt de straat waar ze wonen paal en perk aan de ontdekkingsreis die de jeugd heet. Ze trouwen met het buurmeisje of met de jongen om de hoek, onder de onwrikbare zekerheid dat een liefde uit een ander dorp of stad tot verscheurdheid van de ziel leidt. Heel hun leven klitten ze samen in vertrouwde omgeving. De buitenwereld is boos, groot en gevaarlijk; de overmacht van messentrekkerij, het recht van het geweld.

Nee, dan Fritzlin. Hij was aandoenlijk in zijn altijd weer grotesk gespeelde vertoning dat hij zich ontheemd voelde. Dat, zoals hij het uitdrukte, ‘er telkens een luikje in hem openklapte waardoor verdriet zijn hart binnenstroomde’. De bronnen van dat verdriet moest hij niet in Amsterdam zoeken, waar hij weliswaar al geruime tijd woonde maar telkens op andere adressen.

De eerste gewaarwording van dat verdriet was toen met zijn moeder onder het licht van de lantaarnpaal. Het was een moment, een scène zelfs, waarvan de verschillende betekenissen pas veel later tot hem doordrongen. Eerst was er het beeld van grote beschutting, bijna tastbaar geworden in de koepel van licht om hen tweeën heen. Het was geen vloeiend, naar alle kanten wijkend licht. De myriaden weerkaatsende sneeuwvlokken verdichtten het hoge lantaarnschijnsel tot een beslotenheid waarvan de ervaring vergelijkbaar is met die onder de witgepleisterde gewelven van een kathedraal. Maar buiten dat beweeglijke en toch verstarde licht strekte zich de nacht boven Haarlem uit, die de kleine jongen angstig maakte. Hoe kon uit die zwarte leegte, uit die uitgestrektheid, ooit met priemende koplampen een bus te voorschijn komen die hen ongedeerd naar Amsterdam zou brengen, naar het Museumplein waar ze nog een tram hoopten te halen? Het was of die donkere nacht om hen heen een reusachtige zwartfluwelen hand was, die zich om Ferdinand en zijn kleine moeder sloot en die hen onzichtbaar maakte: kwam de bus voorbij, dan waren zij, de halte en de lantaarnpaal door het zwartfluweel aan het oog onttrokken en dan zou de bus voortjagen, in haast, en zonder hen in Amsterdam aankomen.

Ferdinands vader was toentertijd in Amerika, waar het op dat ogenblik ochtend begon te worden, vroeger was het daar dus, zoals zijn moeder hem vertelde. Aan deze wetenschap lag een verhaal over de tijd ten grondslag, dat hij pas veel later zou proberen te begrijpen om telkens weer tot de ontdekking te komen dat hij het wonder van het tijdsverschil nooit echt doorzag. Amerika, dat lag westwaarts. Naar het oosten toe, zowat tweemaal zo ver als Amerika, waar het op dat moment alweer tien uur later was, strekte zich het land uit waarvandaan de kleine familie Fritzlin enkele maanden tevoren was vertrokken: Indonesië.

Als kleine jongen klampte Ferdinand zich aan dat welluidende woord vast, om later te beseffen welk vergif hij toen, onwetend, iedere keer weer innam, niet om dood te gaan, wel om de langzame dood van het heimweedoor-afscheid te moeten ondergaan. Afscheid dat samenhing met afstand, met de kwellend simpele, oude waarheid dat hij ‘moest liefhebben het land waar hij niet zou wonen’.

In Ferdinands groteske act over ontheemding gebruikte hij altijd de vergelijking van de buitenlandse munten. Suze Michels had het al zo vaak gehoord, in het klare ochtendlicht van het ontbijt en tijdens de roes van de late nacht, dat ze er niet eens meer naar luisterde. In Fritzlins gedachten was dit de enige waarheid die ertoe deed. Toen hij haar op het spoor kwam, zomaar op een willekeurige ochtend in een winkelstraat, had dat op hem het effect als van het aan- en uitflitsende strijklicht van een vuurtoren: in duisternis lichtte alles even op.

Fritzlin vond dat zijn leven was als een handvol buitenlandse munten, bewaard

[p. 28]

door mensen die veel reizen. Bankbiljetten kun je inwisselen, muntgeld vaak niet. Het verdwijnt in een la of in een knikkerzak van vroeger. Al die koperen, nikkelen of aluminium muntjes vertegenwoordigen de rusteloosheid van de eigenaar. Naar alle windstreken heeft hij zijn vleugels uitgeslagen, aan stad en land in den vreemde heeft hij zijn herinneringen. Het ligt eraan, betoogde Fritzlin, hoe sterk die herinneringen zijn. Voor de meeste mensen zijn ze al na een week sleets, en raken ze in vergetelheid, net zoals de muntjes. Bij anderen, enkelen maar, lag dat anders. Die hechtten zich aan elke hotelkamer waar ze ooit overnachtten, hoe ver ook. De cafés die ze bezochten en de boulevards waarlangs ze slenterden, zien ze nog altijd levendig voor zich. Dat ene vrouwengezicht in die straat glijdt nog aldoor mee. Voor hen zijn het geen zoete plaatjes ter verstrooiing, netzomin als ze uit verstrooiing aan de reis begonnen. Ze horen eenmaal niet thuis waar ze wonen en waarheen ze op reis gaan, zullen ze nooit thuis horen.

Suze Michels had weleens gezegd, in het begin: ‘Kijk om je heen. Je hebt dit huis in Amsterdam. Met tuin...! Ik zit tegenover je. Is dat je niet allemaal genoeg?’

Ferdinand Fritzlin zei: ‘Ik heb het al zo vaak gehoord: wie ooit in een ander land heeft gewoond, zal nergens meer aarden. Als je een vaste plek in de wereld hebt opgegeven, vind je die niet meer terug.’

Suze Michels, geboren Amsterdamse, haalde haar schouders op. Ze wierp hem een doffe blik toe, niet omdat ze verongelijkt of jaloers was, ze begreep eenvoudigweg niet in welke richting Ferdinands gedachten gingen.

De kleine Fritzlin had zijn jeugd doorgebracht in Indonesië. In Nederland kende



hij meer dan vijftien adressen. Hij had nog een jaar in Amerika doorgebracht. Vrienden en vriendinnen woonden daar die weleens iets van zich lieten horen. De vriend van zijn jeugd woonde jarenlang in Australië, en was inmiddels geëmigreerd naar Zuid-Amerika. Soms had hij de indruk, denkend aan alle plekken waar hij had gewoond, waaraan hij herinneringen bewaarde en waar hij banden had aangeknoopt, dat zijn leven was als een stad waarin alleen lege huizen staan.

Ferdinand liep verder het Museumplein over in de richting van de De Lairessestraat. Er zat iets dansends in zijn bewegingen. In wiens hand de toekomst ook mag liggen, in elk geval was zijn lot niet langer verbonden met Suze Michels en het huis aan de Tweede Schinkelstraat. Dat gaf hem een wild gevoel van bevrijding en tegelijk besefte hij dat, met dit afscheid, er in het patroon van zijn verleden opnieuw een afgebroken lijn zou zijn.

Ze woonde dichtbij, Suze, hij kon zo de tram nemen en weer naar haar toegaan. Maar met het dichtvallen van de rode voordeur was er iets onherroepelijks veranderd. De afstand kon in kilometer noch tramhalte uitgedrukt worden.

Over het brede kruispunt schoten auto's en fietsers heen en weer. Het maakte Ferdinand licht en duizelig in het hoofd. Hij schoof zijn schoenen tot ver over de rand van het trottoir, en bleef toen staan, balancerend alsof voor hem een denkbeeldige afgrond lag. De beweeglijkheid wakkerde in hem het onrustige verlangen aan de plaatsen van vroeger te bezoeken, weer in het Amerikaanse huis te zijn of de koele schaduw te voelen van de Indonesische veranda. Ferdinand was versplinterd; hij was versnipperd over meer landen en steden dan hij kon verdragen.