Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 36]

Het Genootschap (9)
Paul van Capelleveen

Als dan eindelijk het hart begon te kloppen, waar dan ook, desnoods in je keel, wist je dat het waar was. Zo waar als een boek. Een roman als een naamloos organisme dat de longen in een strak ritme volzoog met lucht en leegpompte. Vlak onder de linkertepel, waar de huid glansde als perkament, nestelde zich achter de huid een wezen dat klopte als een bezetene. Het klopte in de borst, het klopte in de keel, in de slapen klopte het en in de voet. Ik kon niet staan, niet lopen, niet liggen. Dat ik verliefd was, wist ik, maar niet dat ik het hem moest vertellen. Ik dacht dat hij het in één oogopslag zou zien, dat hij het beter wist dan ik, ik nam aan dat hij hetzelfde voelde. Waarom anders zou hij me hypnotiserend aankijken of me ellenlange brieven schrijven? Waarom anders gaf hij mij zo'n duur horloge? Ik stond er niet bij stil, zo zeker was ik van mijn zaak sinds hij voor één keer zijn afkeer van reizen onderdrukte en mij in Den Haag opzocht. Aan het Noordeinde, in een winkel voor tweedehands kleingoed, kocht hij een langwerpig, achthoekig horloge, waarvan de art nouveau-wijzerplaat licht beschadigd was. We leverden het diezelfde middag af bij de ‘chroneometrist’ Gaemers, die in zijn witte stofjas meer weghad van een varkensslachter dan van een expert. Hij sprak niet over horloges, maar over klokjes. Zijn grote bolle ogen keken door een loep naar het hem toevertrouwde voorwerp. In zijn monotone stem klonk geen hoop door toen hij besloot de veer te vernieuwen. Het klokje gleed van zijn hand in een papieren zakje, dat hij op de tafel voor ons neerlegde. Zonder een afscheidsgroet trad hij terug en verdween door een zijdeur. Een oude vrouw die al die tijd zwijgend naast een staande klok op een keukenstoel zat, anoniem als een zangeres op de achterste rij van het kerkkoor, liep met een omweg naar ons toe. Wij stonden bij de tafel, zij schroefde haar vulpen open en schreef op het zakje: ‘wijzerplaat opmaken, veer vernieuwen’. Ze keek ons, terwijl ze mijn naam opschreef, schuins aan en zei dat haar zoon het piekfijn in orde zou maken. Was dat maar waar. Achttien maanden zouden verlopen voor er duidelijkheid kwam in het lot van mijn horloge. In de tussentijd werd mijn verhouding met Sander stroever en op het moeizame af. Toen ik het horloge uiteindelijk kon dragen, spraken wij elkaar amper nog en dacht ik alleen aan Sander als ik zijn naam las op de bestelauto's die voor mijn huis werden geparkeerd. Voor ze snel schoongemaakt werden, stonden ze over de hele wijk verspreid. Het verhuurbedrijf heette Sander en bijna dagelijks las ik in de schemering zijn naam. Ik dacht aan hem terug als aan iemand die hoogstwaarschijnlijk nooit meer aan mij dacht.

Het gevoel voor tijd, het ritme van mijn dagen, werd in die periode gevormd, slechts zeer ten dele onder invloed van de achturige werkdag: dat ritme ervoer ik als antimetrie. Ik was en bleef een solist. Mijn beleving van de tijd was gericht op andere dingen en de piek lag tussen tien uur 's avonds en twee uur 's nachts. De helderheid en de rust van de nachtelijke uren bepaalden mijn territorium. Het tempo van de klok was ondergeschikt aan mijn innerlijke uurwerk dat zijn wijzers liet verspringen van gedicht naar gedicht. De ritmiek van de actie was dit, niet die van de dagelijkse passiviteit, niet het gesleep van uur naar uur, van dag tot dag. Overdag leefde ik in andermans minuten als in een ander land, waar alles naar vreemde maatstaven werd gemeten. De academie was als een buitenprovincie, de stad als een overzees gebiedsdeel, mijn latere bibliotheekwerk bleef voor mij een ver continent. Het Genootschap kreeg een speciale status: het had te maken met Sander. Toch zou het me vreemd blijven, en dat was wederzijds. Sander wilde dat ik lid werd, maar dat bleek niet makkelijk. Je moest een zelfportret schrijven, je moest een lezing houden, je moest met absolute meerderheid van stemmen op proef aangenomen worden. Het leek op een studentenvereniging, alleen had het minder leden: een stuk of acht destijds. Hoe groter het Genootschap, hoe lakser er met mensen werd omgesprongen en hoe preciezer met hun teksten. In het begin werden ongenode gasten aan de deur teruggestuurd, later werden mensen van straat geplukt en erelid gemaakt, en als je tot de rijken behoorde, werd je lid voor het leven. In de eerste jaren raakten mededelingen en brieven om de haverklap zoek. Ik had een bijdrage geschre-

[p. 37]

ven met een verzoek om lid te mogen worden. Sander vertelde me dat het tijdens een vorige bijeenkomst was aangekaart, maar de notulist kon zijn aantekeningen niet lezen en had zich in plaats daarvan toegelegd op de geschiedenis van de neonlamp. De uitvinder heette Henry Posner. Kort na de eeuwwisseling wilde hij een controlelampje voor een auto maken met een neonbuis, maar hij had zich bedacht en de lamp gebruikt in een lichtreclame voor een centraal gelegen winkel in Parijs. Van de winsten kocht hij kostbare edities van Copernicus en Omar Khayyam. De notulen meldden voorts dat er veel wijn gedronken was tijdens de vergadering in het ondergrondse huis van de secretaris. Niemand kon zich herinneren of er nu wel of juist niet een beslissing was gevallen en Sander kon mijn artikel niet meer vinden.

Met mijn vriendin vierde ik onze laatste academieweken. De Haagse academie was de slechtste van Nederland, een bastion van niet-lezers, die zich verscholen achter dikke folianten. In zekere zin leken ze op de Londense metselaar die werd opgebracht omdat hij in een antiquariaat een rijtje boeken probeerde te stelen. Hij verklaarde zijn daad in een vlaag van verzamelwoede verricht te hebben: in de boekenwanden van zijn huis zaten nog een paar gaten die hij in één klap had willen dichten. Hij bekende de rechter dat hij analfabeet was. Het jaar dat wij de vervolgopleiding tot Functionaris in Wetenschappelijke Bibliotheken volgden aan deze academie, leerden we niets en een paar jaar later werd de fwb na het zoveelste zwartboek van een student opgeheven. Ik had bij mijn sollicitaties van dit diploma nooit enig profijt, want geen enkele personeelschef kon zich die opleiding herinneren. De academie beroemde zich erop wetenschappelijk onderwijs te geven, maar de belangrijke projecten van dat laatste jaar, het vervaardigen van een bibliografie en van een onderzoeksrapport, nam de begeleider niet serieus. Toen hij zijn spreekuur hield en ik mijn bibliografie in wording op het bureau legde, nam hij niet de moeite erin te bladeren, maar keek langs mij heen naar de deur en begon met het lichten van zijn doopceel. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was hij een aankomend dichter geweest, over wie de critici mild oordeelden, maar in de jaren vijftig kwam hij terecht bij de verloren generatie. Zo werd die groep nu genoemd. Net als iedere generatie. Ook mijn generatie werd al een ‘verloren generatie’ genoemd, zei ik, maar dat bracht in zijn monoloog geen rimpel teweeg. Elke generatie heeft een propvolle,



gesloten afdeling voor mislukkelingen en hij vertegenwoordigde de drankzuchtige, melancholieke branche. Hij mat zich een Fries pseudoniem aan en schreef de ene na de andere haiku over de tijdloosheid van het herfstblad en de duizelingwekkende diepte van het jeneverglas. Die middag hoorde ik zijn kwartaalproduktie. Later, tijdens een van zijn lessen over de nationale bibliotheken van Europa, merkte ik dat hij af en toe een haiku binnensmokkelde, maar verder dan de tweede regel kwam hij zelden. De rest ging verloren in gestamel, terwijl zijn vingers op het tafelblad trommelden. Zodra hij het lokaal binnenkwam, stemden wij over het aantal pauzes waarin hij de stamkroeg had bezocht. De meerderheid zei: drie. Twee stemmen: vier. De les was op driekwart van de dag ingeroosterd en de jongens konden nu net zo goed naar huis gaan, want ze zouden niks kunnen verstaan. Hij fluisterde zijn wetenschappelijke bevindingen uitsluitend in de oren van de meisjes. Even later kwam een andere docent binnen, een van de weinigen die ons kennis en vaardigheden trachtte bij te brengen (de dichter vond dat je ‘gevoel’ voor het vak moest hebben en daarmee basta), maar bij deze docent vielen we in slaap. Voor computers had de academie geen geld, dus kregen we les in automatisering uit een dik blauw boek dat hij in extenso voorlas met inbegrip van alle afkortingen en leestekens onder de schema's, de tabellen en de afbeeldingen van computers en netwerken. Vijf jaar later zou hij worden benoemd tot directeur. De vol-

[p. 38]

gende docent, voor titelbeschrijven, was ook verslaafd aan leestekens en in het bijzonder aan de puntkomma in het collatieveld en aan de ‘slash’ in het titel/auteursveld, maar zijn werkelijke passie gold het internationale treinverkeer. Hij praatte de tijd vol over afgelegen stationnetjes, over treintjes die maar één keer hun route hadden afgelegd en over de kleuren van Aziatische biljetten. De dichter en drinker klonk lang niet zo enthousiast als hij vertelde dat hij de publikatiereeks van de academie redigeerde, waarin al onze bibliografieën zouden verschijnen, mits ze een zeven of hoger scoorden. De mijne weigerde hij omdat ik me niet op boeken maar op gedichten had gericht, en zoiets ‘paste niet in het profiel’. Dat verbaasde me en hij greep de kans om zijn allernieuwste haiku voor te lezen. Goedbeschouwd gaf de academie onderwijs in eeuwigdurende werkloosheid. Je leerde toe te kijken hoe de wereld er lelijker op werd.

Het waren de jaren waarin we alleen ervaringen opdeden die niets toe- of afdoen aan je leven, maar het wel voor een groot deel uitmaken. Eenmaal student-af ontvingen we een uitkering van de gemeentelijke sociale dienst, die een paar honderd gulden per maand ruimer uitviel dan de toelage van onze ouders. We voelden ons rijk. Voor het eerst in een jaar kon ik me permitteren weer een nieuw boek te kopen en als ik daar zin in kreeg de trein te nemen om Sander in Nijmegen op te zoeken. Ik belde hem op en zei dat ik de eerstvolgende vergadering van het Genootschap wilde bijwonen om mijn lidmaatschap aan te vragen. Ons eerste geld joegen mijn vriendin en ik er in een week doorheen in restaurants, bioscopen, theaters, boekwinkels en kledingzaken. In Diligentia zagen we een man die ik me herinnerde als de griezelige tovenaar uit een televisieserie van jaren her. Hij was niet veranderd en praatte nog steeds als iemand die denkt dat je naar hem luistert als hij elk woord met dezelfde nadruk uitspreekt. Hij droeg een tropenpak. Op het podium stonden twee parasolachtige palmen en aan zijn voeten lag een stapeltje boeken. Hij knakte ze open alsof hij brood wilde breken. Zijn voordracht uit het werk van een Nederlandse schrijver was samengesteld door iemand die wel dronkenschap, God, bootreizen en lastdieren beschouwde als metaforen voor de dingen die het leven veraangenamen of verpesten, maar die geen enkele passage uitkoos waarin de homoseksualiteit een rol speelde. De door de schrijver breeduitgemeten seksuele opwinding en het oeverloos gefantaseer over jongens, matrozen en soldaten zag hij niet als een metafoor maar als een autobiografische aberratie. Een groot deel van de voordracht konden wij niet verstaan. Op de rij voor ons zaten drie vrouwen van een jaar of vijfenzeventig (de gemiddelde leeftijd van het Haagse publiek), de middelste met een roze permanent, de twee anderen met lichtblauwe kapsels. Op verwijtende toon wisselden ze korte zinnen uit.

‘Kun jij dat verstaan?’

‘Ik kan hem niet verstaan.’

‘Hij praat zo zachtjes.’

Na de pauze gaf de middelste het definitief op en begon aan een verhaal zonder pointe.

‘Je kent Margreet, toch. Mijn schoonzuster is dat. Die hoorde de deurbel. Zomaar op een ochtend. Ze verwacht helemaal niemand. Ze doet de deur open en daar staat een krantenjongen. Die jongen vraagt of hij even van het toilet gebruik mag maken.’

Hier keek de roze dame eerst naar haar linkerbuurvrouw, toen naar haar rechterbuurvrouw. Zij zwegen, maar hun gezichten toonden verbijstering en afkeer. Het verhaal werd vervolgd. De schoonzuster had in de hal staan wachten tot zijn missie was vervuld. De jongen bedankte haar en vertrok. Een week later belde hij opnieuw aan en vroeg om naald en draad. Zij verstrekte de spullen en hij ging in haar kamer zitten om er zijn jas mee te repareren. Toen hij was vertrokken, belde ze de krant. Men vroeg of ze iets miste. Nee, de jongen had niets gestolen. Een week later kwam een politieagent aan de deur en hij liet haar uit een fotoboek haar bezorger aanwijzen. Dat deed ze. Hier eindigde het verhaal, maar de drie dames raakten er niet over uitgeconfereerd en spraken er in dezelfde telegramstijl nog over toen ze zijwaarts schuifelend tussen de stoelen door op de uitgang afstevenden. Mijn vriendin was woedend en wilde linea recta naar huis en naar bed.