Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 39]

Canalis Analis Maximus
E.J. Krijgsveld

De wereld was zo groot als je hem zien kon. Hij keek door het afwezige oog van Jan Klaassen. Er zat geen kind. Maar het was nog vroeg. Het was altijd vroeg. Hij hing Jan Klaassen en de politieagent rechts, Katrijn en de Dood van Pierlala links. Zoals altijd. Orde in de tent. Rituelen zijn de omlijsting van vakmanschap. Ze scheppen de sfeer waarin creativiteit zich kan ontplooien. Het was tevens de reden waarom hij even op de kist ging zitten. Die wiebelde fijntjes mee met het putdeksel waar hij op stond. Er was het tingelen van een verre tram, het zoeven van een vlucht duiven, de eb en vloed van stemmen en ver motorgeronk.

Hij schoof het hokje uit. Het gordijn bleef gesloten. Een zwakke urinelucht dreef op hem toe. Het plein begon zijn dagelijks leven. De bevriesneger zat fluitend op zijn schavot. De drumfanaat hing tegen zijn ketels en rookte. De sigaret ging in een verre groet de lucht in. Broeders in professie. Zo stelde hij het zich tenminste voor. Hij gaf een tikje tegen het bordje dat te recht hing: ieder half uur een voorstelling. Het was tien voor tien. Er hing nog iets koels in de lucht.

De windmaker kwam op hem toe. ‘Een kwartje per wind; 't is knap als je 'm vind’ stond er op zijn borstschild.

‘Volhouden maar,’ zei de man en wees op het grote kinderloze blauwe zeil dat uitnodigend voor de poppenkast op het plaveisel lag. Grote stenen op de hoeken hielden het strak.

‘Van 't zelfde.’

‘Ik weet dat ik eten moet. En vooral wat.’

‘Ik ken mijn spelers.’

‘Je publiek ook?’

‘Het is nog vroeg.’ Hij wees naar het bord van de man: ‘Achter vind moet nog een t.’

De windmaker keek omlaag. ‘Weet je het zeker?’

‘Ja. Het is tweede persoon enkelvoud. En “je” staat ervoor.’

De man lachte. ‘Ik denk niet dat mijn publiek geïnteresseerd is waar “je” staat. Met een t meer zal ik geen cent meer verdienen. Ik heb mijn begin al binnen. Kan jij niet zeggen.’ En hij rinkelde met de hand in de zak van zijn colbert.

‘Ik zal jou eens een waardevolle tip geven: Laat Jan en Katrijn eens een nummertje maken. Wedden dat dat werkt?’

‘Het is voor kinderen.’

‘Weet je wat die zien op de tv. En wat dacht je van de moeders? Vinden ze leuk. Tussen de boodschappen door. Ga met je tijd mee man.’

‘De tijd gaat wel met mij mee,’ zei hij.

Schouderophalend: ‘Het is jouw handel. Tabee. Ik ga eens aan mijn werk.’ ‘Wie op tijd zocht, voelde de tocht’ vermeldde het rugschild.

De torenklok achter hem gaf tien slagen. Het carillon begon te spelen. Een riedeltje Vivaldi. Er zat een maatfout op de trommel. Al gedurende meer dan een week. Het werd drukker op het plein. Niet hier in zijn hoek tegen de groen uitgeslagen muur van de kerk. De bevriesneger beklom met vaardige gratie zijn schavot. Hij deed iets elastisch. De drummer gaf een showtje als intro weg. Om een grote trom dansend liet hij zijn nummertje horen. De man ging achter zijn stellage zitten en werd door stagnerend publiek aan het oog onttrokken. De bevriesneger had een rare stand gevonden en zou daar voorlopig in volharden.

Met zijn handen in zijn zakken, naast het blauwe grondzeil, keek hij over het plein. Aan de overkant, bij het standbeeld van een eens wakkere zeevaarder, ontstond een oploopje. Lichamen maakten lachbewegingen. Een vrouw en een klein meisje liepen aarzelend op hem toe.

‘U bent de poppenspeler?’

‘Ja mevrouw.’

‘Wanneer is de voorstelling?’

‘Half elf.’

‘Dan doen we eerst nog een boodschap schat,’ zei de vrouw. Ze lieten hem staan. Het meisje keek nog even achterom. Hij zag ze verdwijnen bij het hilarische groepje.

De drummer gaf enkele salvo's. Het knalde tegen de kerkmuur achter hem. Dubbele pret. Een jaar geleden stond hij nog op die plek. Er bleven altijd wel een paar kinderen kijken. Weliswaar liep de helft weg voor hij uit zijn kast kwam. Maar er waren toch altijd ouders die wat gaven. Of een kind een bezweet muntje. Tot de bevriesneger de aandacht begon af te leiden.

‘Wat doet-ie, papa,’ vroegen de kinderen, terwijl Katrijn op d'r kop kreeg van Jan

[p. 40]

Klaassen - of andersom.

‘Heel lang niets,’ zeiden de papa's.

Toen de gespannen vellen en koperen deksels verschenen nam hij de wijk naar de vochtige kerkmuur. Naast zijn bakfiets. Het hielp iets. Vijf over half elf verscheen het meisje. Alleen. Ze keek.

‘Ga maar zitten,’ zei hij en wees. Hij verdween achter het gordijn en ging zitten. Zijn handen verdwenen in de poppen.

‘La, la-la, la-la,’ begon hij te zingen. Hij trok de gordijntjes open. Jan Klaassen kwam dansend op. ‘Wat een mooie dag is het. Ik heb echt eens zin een fijne wandeling te maken. Maar ik ben mijn Katrijntje kwijt.’ Hij keek door het uitgezaagde oog van de geschilderde Jan Klaassen op de kast. ‘Heb jij mijn Katrijntje ook gezien?’

Het meisje zat midden op het grote zeil. Ze keek toe met open mond. Jan Klaassen schudde.

‘Kleine meid, heb jij Katrijn ook gezien.’ Geen reactie. ‘Dan ga ik maar eens verder zoeken.’ Hij schopte tegen de kist. ‘Katrijn,’ riep Jan gesmoord, ‘waar zit je.’

Katrijn kwam op. ‘Kinderen, waar is Jan toch. Ik ben hem al een hele tijd kwijt. Hij zou boodschappen doen. Maar terugkomen, ho maar. Waar zit de schobbejak. Hebben jullie hem soms gezien?’

Het meisje peuterde in haar neus. De agent kwam op.

‘Aha. Agent. Kunt u mij zeggen waar mijn Jan is.’

Rond de twee verschoten gordijntjes werd het een ordeloze speurtocht die flink werd opgerekt om de drummer de ruimte te geven. Aan het publiek werden geen vragen meer gesteld. Jan kwam op met een bloemetje op zijn puntmuts. Grote woede bij Katrijn. Dat werd slaag met de koekepan. Hij keek met zijn ene oog dat plaatsvervangend werk deed. Het blauwe zeil lag er leeg en verlaten bij.

Hij hing de poppen voor dood over de rand van de bühne en trok de lappen naar elkaar. De torenklok gaf een ping. Kwart voor elf. Hij trad uit zijn beschutting. Het was druk. De bevriesneger stond nog net zo. Of weer zo. De drummer raakte wat hij raken kon. De windmaker leek zijn kant uit te komen. Haastig rangschikte hij zijn poppen en posteerde zich bij de kast. Dezelfde wolk hilariteit omgaf de man. Die wachtte tot zich minstens vier mensen om hem heen hadden verzameld. Na het veelvuldig muntoffer stak de man een vinger in de lucht, bukte, hief een been en jawel: lachen, volgend groepje.

Hij trok aan het zeil om het nog gladder te trekken. Niemand keek. Er waren toch kinderen bij. Veel zelfs.

‘Moet je eens kijken. Wat een mooie poppenkast,’ hoorde hij de windmaker zeggen. Velen keken. Misschien iedereen wel. Hij gaf een tikje tegen het bordje. Enkele kinderen kwamen het lezen. Ze gingen zitten.

‘Mag wel, hè mam,’ riepen er twee.

Een vrouw vroeg: ‘Wat is het tarief meneer?’

‘Dat laat ik aan uw beleefdheid en beoordeling over.’ Zowel het een als het ander leek ze lastig te vinden. Krenterig lijken is niks, te veel geven is stom.

‘Wanneer begint u?’

‘Over vijf minuten.’ Hij ging in zijn hokje zitten. Keek door het oog. Er volgden nog twee, drie kinderen het goede voorbeeld. Enkele volwassenen stonden rond het zeil. De maatfout in Vivaldi liet zich weer horen. Hij trok de poppen aan en begon te zingen. Het doek ging op. Jan Klaassen viel in zijn oude rol: mooi weer, Katrijntje kwijt. Wie o wie had haar gezien. Niemand? Ze keken. Hij zag het door het oog. Dus Jan af. Katrijn kankerend op. Waar bleef Jan met z'n boodschappen. Een jongetje stak zijn vingertje op.

‘Zeg het maar jongetje.’

‘In de kast mevrouw. Naar beneden gedoken.’

‘O. En had hij boodschappen bij zich?’

‘Nee mevrouw.’

Iedereen keek naar het jongetje. Dat keek schichtig om zich heen. Hij trok zijn nek in zodat hij nog kleiner leek. Waar waren de boodschappen dan? Niemand had enig idee. Ook het jongetje niet meer. Dus de agent opgevoerd voor de bekende speurtocht. Was hij hier, kinderen? Of daar?

De drummer dronk kennelijk een kop koffie. Katrijn zocht onder doodse kinderstilte fanatiek verder. De agent volgde doelloos. Maar ja hoor, daar was Jantje. Zich koesterend in het zonnetje. Die moest met de koekepan. Wilde achtervolging. De agent blies op zijn fluitje. En de drummer gaf een enorme roffel weg.

‘Ik sla je dood,’ riep Katrijntje.

De Dood van Pierlala voelde zich geroepen. Die schoot uit de coulissen te voorschijn. ‘Moet ik helpen? Er staan al enkele kistjes klaar.’

Dat was schrikken. Gedrieën wisten ze Pier echter te verdrijven. De agent ging verder op zijn ronde. Jan en Katrijn dansend en zoenend af en de bekkens sloegen het flinterdunne applaus aan flarden.

Het zweet stond hem op zijn voorhoofd. Hij schoof de poppen van zijn kleffe handen. Hij snoot zijn neus en kwam traag zijn hokje uit. Er stonden twee vrouwen naast de

[p. 41]

kast te wachten. Strakke jeans, rode monden.

‘Seksistisch verhaaltje,’ vond de een.

‘Kinderen hoef je nog niet met de dood te confronteren,’ meende de ander.

Ze offerden een gulden. Een paar kinderen gaven ook wat. Ze wilden de kast van binnen bekijken. Hij had er genoeg moeite mee ze tegen te houden. Fictie is de werkelijkheid. Behalve als er houtworm in zit bekijk je een schilderij niet aan de achterkant.

Het was stil. De drummer nam ook weer een pauze. De bevriesneger stak niet boven het publiek uit. De man naderde. Handen in de zakken. Hij had hem niet bij de omstanders gezien.

‘Ik heb een nog hele goeie tv staan. Wij kamperen toch niet meer. Een koopje.’ Hij leek het te menen.

‘Bedankt voor het aanbod,’ zei hij.

De poppen, het bordje, koekepan en alle andere attributen waar hij niet aan toe was gekomen borg hij in de kist. Met het opgevouwen zeil deponeerde hij die in de bakfiets. Op de rand van de bak zittend at hij een boterham. De windmaker bleek ineens naast hem te staan. Zonder zijn bord een heel gewone man.

‘Nou had je publiek hè?’

‘Ja, dat wou wel.’

‘Schiet er nog wat provisie over?’

‘Hoezo, provisie?’

‘Ik heb ze naar je toegelokt man.’

‘Ja, ja, natuurlijk.’ Hij grabbelde in zijn zak. Gaf vier kwartjes. De windmaker keek hem aan. Met uitgestreken gezicht liet hij er vier. Kleintjes.

‘Staan we quitte,’ zei hij grijnzend. ‘Nog een goede raad. Geef je kast en je poppen eens een verfje. Tot ziens.’

Hij leunde tegen een wiel en bekeek de lege binnenkant van de poppenkast. Hij rommelde in de rekwisietenkist en diepte een zaklantaarn op die hij aan een lusje van zijn broek hing. Hij ging op het wiebelende putdeksel staan, trok het achtergordijn dicht en sloot de ogen. Gedempt voetgeschuifel en het verkeer op afstand was niet buiten te sluiten.

Hij bukte zich en greep de ring in het deksel. Langzaam liet hij zijn kracht groeien. Het loodzware ding gaf mee en kwam omhoog. Hij wist hem met een rand op straat te leggen. Via het hapje uit de maan kon hij naar beneden kijken. Maar zijn blikken reikten niet ver. Langzaam schoof hij het deksel krassend over de straatstenen. Dat ging gemakkelijker dan tillen, al was het nog zwaar genoeg. Hij zag roestige ijzeren steunen. Nog een klein stukje. Hij wrong zich door de croissant.

Het ijzer was ruw aan zijn handen. Om hem heen werd het snel donkerder. Beneden klokte het. De stank viel mee. Met de lantaarn scheen hij naar beneden. Glinsteren van water. De steunen stopten na een zijwaartse wending. Tastend vond hij zijn weg. Zijn voeten, zijn broek gleden in het water. Tot aan zijn knieën. Gelukkig had het een tijd niet geregend.

Het licht van de lantaarn verloor zich in een ovale tunnel. Zijn voeten vonden een smal, vlak oppervlak. Er was geen merkbaar verschil tussen voor en achter. Hij liep. Rechtop. Weliswaar met gebogen hoofd, maar hij liep. Met zijn poppenkastformaat. Er was een lichte stroming rond zijn kuiten. De stank was hier sterker. Zijn voeten waren voorzichtig op de spekkerige bodem. Een uitgestrekte arm vond enige steun tegen de betonnen wand. Het licht schokte ritmisch voor hem uit. Alsof het riool leefde. De weerkaatsing van zijn gespetter en zelfs zijn ademhaling maakte er deel van uit.

Er was een T-splitsing. Rechtsaf. Daarna een kruising. Het leek er allemaal niets toe te doen. Nooit kwam het stinkende water hoger dan zijn knieën. Een enkele keer joeg hij piepende ratten op. Waar ze bleven wist hij niet. Waarschijnlijk in de links en rechts kleinere openingen waar het licht regelmatig langs streek. Er vloeide een grauwe vloeistof uit waarvan het licht het oppervlak niet wist open te breken. Regelmatig was er net zo'n sifon boven hem als waar hij door was afgedaald. Waar een notie was van licht en onbestemde activiteit.

Hij liep met zekere, wadende stappen. Steeds maar verder. Door het labyrint onder de stad. Tot de energie in de batterijen op zou zijn. Dat zou hem te wachten kunnen staan. Of tot hij aan zou komen. Ergens. Dat was eveneens een optie. Geen onwaarschijnlijke. Zodat hij de stroming tegen zijn kuiten, zijn knieholten zou voelen. Want dat was wat hem stuurde. Altijd stroomafwaarts. Tot er misschien weerstreefd kon worden. Omdat er ergens licht gloort. Met die gedachte moest hij voorlopig vrede hebben.