Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 32]

Aljechin
Theo de Jong

Met een nagelschaartje knipte hij de uitgebloeide bloemen uit de geraniums. De planten waren in de smalle bak tot een onontwarbare massa vergroeid en ondanks zijn voorzichtige bewegingen braken er een paar takken af en vielen op de grond. Hij leunde op de rand van het balkon en keek de straat af om te zien of Elly er al aankwam. Een windvlaag deed hem rillen. Hij nam de afgebroken takken mee naar beneden en zette ze in een glas water. Daarna leegde hij de pedaalemmer, spoelde hem om en deed er een nieuwe zak in. Nadat hij een aspirientje had genomen, ging hij naar de studeerkamer. Hij haalde de mappen voor de volgende dag uit de kast en legde ze op zijn bureau, het stapeltje in elkaar schuivend tussen zijn handpalmen. Vijf mappen, nu aan het begin van het schooljaar nog dun en licht en schoon, straks, aan het einde, dik en vuil, uitpuilend van kladjes, oefeningen en mededelingen. Hij staarde uit het raam. Er was iets niet in orde met de wolken, die in het schilderij van het zolderraam voorbijgleden, opbollend in talloze tinten grijs en wit. Het duurde even voor hij begreep dat er een noordoostenwind moest staan, die de wolken een ongewone kant op dreef. Nadat hij weer naar beneden was gegaan om koffie te zetten en even met de kat had gespeeld, pakte hij ten slotte de rode pen uit het etui en begon met corrigeren.

Beneden knarste de garagedeur. Elly kwam even later boven en ging in de stoel voor zijn bureau zitten, waar tot vorig jaar zijn bijlesleerlingen altijd zaten. De leerlingen waren verdwenen, afgezegd of opgehouden, maar de stoel was blijven staan als een soort gedenkteken. Hij voelde dat ze naar hem keek terwijl hij zat te lezen en te strepen, zijn afzakkende bril telkens terugduwend op zijn neus.

‘Hoe is het?’

Hij keek niet op. ‘Met mij of met 2b?’

‘Met jou.’

‘Wel goed, hoor.’

‘Ik zag dat je de pedaalemmer hebt geleegd. Waarom doe je dat nou toch? Heb je nog niet genoeg te doen?’

Hij telde het aantal fouten en zette een cijfer in de rechterbovenhoek. ‘Jij hebt last van je rug. Voor mij is het een kleine moeite.’

Toen het stil bleef, keek hij ten slotte op. Haar pupillen waren groot in het schemerige licht van de zolderkamer.

‘Ik heb graag dat je als je hiermee klaar bent, beneden komt. Ik schenk vast wat in.’

Tranen schoten hem in de ogen. Hij bromde wat en ging verder met nakijken, met zijn voorhoofd steunend op zijn hand om te voorkomen dat ze het zou zien. Elly ging naar beneden. Toen hij het stapeltje af had gewerkt, las hij alles nog eens over, ontdekte een paar fouten die hij had laten zitten (waar Elly binnen was gekomen), verbeterde ze en nam alles nogmaals door. Hij deed de overhoringen terug in de map van 2b en liep zo gehaast de trap af dat hij bij de laatste treden struikelde.

‘En, hoe ging het vandaag?’

Hij fronste zijn wenkbrauwen en staarde naar het glas dat voor hem stond. ‘Zullen we het daar voor de verandering maar eens niet over hebben?’ zei hij effen. ‘We hebben het al anderhalf jaar over niets anders gehad. Ik ben weer beter. Zegt de dokter. Zeg ik. C'est passé. Fini. Terminé.’

‘Begin je een beetje te wennen aan geschiedenis geven?’

Hij legde zijn hoofd op de rugleuning van de bank en keek naar het plafond. Het was stil. Zonlicht, weerspiegelend in zijn glas, wierp een beverige, roze vlek op het plafond. ‘Vanmorgen, heel raar, ik liep in de gang en ik werd geroepen. Meneer Stam! En even dacht ik: ben ik dat?’ Hij sloot zijn ogen.

‘Ik kan het me wel voorstellen, je doet nu twee vakken. Dat lijkt me verwarrend.’

Hij opende zijn ogen en keek haar aan. ‘We zouden het niet over mij hebben maar over jou. Wat heb jij vandaag gedaan?’

‘Ik? Oh.’ Ze lachte en krabde met haar wijsvinger in haar haar.

‘Wat was je laat trouwens.’

‘Ja, we hebben nog even zitten brainstormen, Henny en ik. We gaan schaakstukken maken. We raken een beetje uitgekeken op die eeuwige vazen en schalen en asbakken. We doen het van Darwi-klei, dat hoef je niet te bakken. Zij maakt wit en ik zwart, zodat je ook een stijlverschil tussen de twee partijen krijgt. Lijkt me heel leuk.’

‘Je kunt niet eens schaken.’

[p. 33]

‘Ik weet hoe gewone stukken er uitzien, ik ken dat Chinese spel... Ik maak gewoon eigen stukken.’

‘Als je de waarde van de stukken niet kent en niet weet hoe ze zich verplaatsen, kun je nooit de betekenis van ieder stuk tot uitdrukking brengen. Dat wordt niks.’

Ze stond op. ‘Ik moet even naar de keuken.’ In de keuken duwde ze een bandje in de recorder en zette het geluid goed hard. Het deksel van de pan die ze met een ruk van de plank trok, viel rinkelend op de grond. Ze stond stil en keek hoe het licht rondtolde in het langzaam tot bedaren komende deksel.

Hij zat bij de boekenkast, waar het Chinese schaakspel stond uitgestald dat Elly hem vier jaar geleden had gegeven, toen hij lid werd van een schaakclub en bekeek de stukken aandachtig. Hij pakte het paard, uitgebeeld als een hautaine ruiter, en woog het in zijn hand. Een laagje stof overdekte stukken en bord. Hij blies de stukken schoon, zette ze op tafel en veegde het bord, gemaakt van doorzichtige, groene en witte steensoorten met een vochtige doek af. In gedachten verzonken schoof hij de stukken heen en weer, Spaans, Siciliaans, Koningsindisch, Hollands. Maar bij Aljechin, een opening die hij toch verschillende keren had gespeeld, liep hij bij de vijfde zet vast. Hij begon nog een keer, maar kwam weer niet verder dan de vierde zet. Het zweet brak hem uit. Hij zette het bord terug in de kast.

Elly wilde cognac bij de koffie, maar in de fles zat niet meer dan een bodempje. Hij bood aan te gaan halen, het was koopavond, de slijterij was om de hoek. Aan het eind van de straat balanceerde een rode zon op een dakrand. Hoewel er al een herfstgeur in de lucht hing, zat er op een schoorsteen een spreeuw te klepperen als was het voorjaar. Met de handen in de zak slenterde hij langs de keurig bijgehouden voortuintjes. Op het trottoir kwamen twee kinderen hem tegemoet, meisjes van een jaar of zes, hand in hand. Ze waren verdiept in een ernstig gesprek, keken strak voor zich uit naar de grond en zagen hem niet, zodat hij uit moest wijken. Hij kreeg ineens een brok in zijn keel, draaide zich om en keek hen na. Ze droegen allebei het haar in een kort staartje, vastgezet met een kleurige clip. Heel rustig liepen ze, alleen hun benen bewogen. Hij stond voor de slijterij, ademend met horten en stoten. Zo kon hij niet naar binnen. Snel liep hij naar huis. Elly vroeg wat er was, toen ze binnenkwam en hem op de bank zag liggen met zijn arm over zijn ogen, maar hij kon het niet vertellen, zijn stem zat nog altijd opgesloten achter het brok in zijn keel. Toen hij een beetje tot rust gekomen was,



vertelde hij zo kort mogelijk wat er was gebeurd. Ze begreep het niet.

‘Ik ook niet.’ Hij schudde zijn hoofd. ‘Het slaat nergens op, maar ineens schoot ik vol, die twee...’ Het kwam weer terug. Hij beende naar de keuken, dronk een beker water en zei, dat hij het wel een andere keer zou vertellen. Het was niet belangrijk.

Die avond vroeg ze of hij haar wilde leren schaken. Hij vouwde zijn armen en keek met gefronste wenkbrauwen naar zijn tenen, die zich in zijn pantoffels bewogen als een kat opgesloten in een tas.

‘Het is moeilijk, hoor. Dat gaat niet zo maar op een avondje.’

‘Ik hoef niet echt te leren spelen, als ik maar zo'n beetje weet wat je met de stukken kan doen. Sommige gaan schuin, andere recht... En dan heb je nog het paard, dat kan ik nooit onthouden.’

‘Lopers gaan schuin, torens gaan recht, naar voren en opzij. Maar je moet niet alleen weten wat de stukken kunnen doen, je moet ook hun waarde kennen. Een toren is bijvoorbeeld belangrijker dan een paard, dus als je een toren ruilt tegen een paard, ga je erop achteruit. En je moet ook iets weten van wat voor de verschillende stukken kenmerkend is. Een paard is bijvoorbeeld een nuttig stuk om een vork mee te maken, dat is, als je twee stukken tegelijk bedreigt. Dat soort dingen moet je kunnen zien aanko-

[p. 34]

men. Begrijpen wat je tegenstander wil, daar draait het hele spel om. Dat is met alles zo, als je voor de klas staat ook. Kijk, als hij bijvoorbeeld opent met e2-e4, de koningspion, dan heb je in theorie achttien verschillende zetten waarmee je kunt antwoorden, maar in de praktijk eigenlijk maar een stuk of vijf: e7-e5 natuurlijk, of e6, of, als je je tegenstander wilt verrassen, paard f6, want bij huistuin-en-keukenschakers...’

‘Dat je dat allemaal kunt onthouden!’

‘Je valt me in de rede,’ zei hij bits. ‘Heb, als het je niet interesseert, op z'n minst de beleefdheid te wachten tot ik mijn zin heb afgemaakt.’

‘Ik viel je niet in de rede, ik zei alleen maar dat ik...’

‘Was ik aan het praten op het moment dat jij begon te praten?’

‘Ja. Maar...’

‘Dat is in de rede vallen. Per definitie.’ Hij stond op en begon te schreeuwen. ‘Ik kan op school al amper boven het lawaai uitkomen, mag ik in m'n eigen huis dan tenminste een zin afmaken? S'il vous plaît?’

Zonder antwoord te geven liep ze naar de keuken. Hij ging voor het schaakbord staan, maar kwam met de Aljechin weer niet verder dan de vierde zet. Wat deed wit? Wit kon zo veel doen. Hij liep naar het rijtje schaakboeken, maar bedacht zich. Tijdens een partij kon je ook niet een openingenboek consulteren. Hij moest het weten. Als hij het zich nu herinnerde, zou hij het zich straks ook herinneren, wanneer hij van de dokter weer mocht spelen. Hij schoof de stukken heen en weer, maar niets leek te kloppen, nergens ontstond een zinvol patroon van dreiging en tegendreiging. Zwart werkte zich alleen maar in de nesten.

Elly kwam de kamer in met haar jas aan. ‘Ik ga naar Hester.’

‘Wat doen?’

‘Ze vroeg of ik een keertje langskwam. Zo maar, voor de gezelligheid.’ Ze liep met grote passen heen en weer en stopte haar sleutels, agenda en sigaretten in haar tas.

‘Het zal wel laat worden, zeker.’

‘Ik weet niet. Wacht maar niet op mij met naar bed gaan.’

Ze had zich verkleed, zag hij, ze had een andere broek aan, een witte met een witte blouse waar haar gebruinde huid mooi bij afstak. Ze had ook iets aan haar haar gedaan, leek het - hij kon zich niet herinneren hoe het 's middags had gezeten. Ze liep langs het raam, recht voor zich uit kijkend, haar handen diep in de zakken van haar jas. Hij luisterde. Ze nam niet de auto maar de fiets. Hij ging in de erker staan en keek het achterlicht na. Het ging de straat helemaal uit en sloeg toen rechtsaf, de kant op waar Hester woonde. Hij merkte dat hij het zwarte paard nog in zijn hand had en zette het terug op het bord.

De televisie had niets interessants te bieden. Het boek waar hij nu al drie weken in bezig was legde hij na vijf minuten weer weg. Hij ging naar de studeerkamer om te zien of daar nog iets nuttigs te doen viel, maar de dingen die nog gedaan moesten worden, stonden hem allemaal tegen, zodat hij maar weer naar beneden ging en de televisie aanzette, tv 5, dat was tenminste nog ergens goed voor. Hij sliep al toen Elly thuiskwam.

Midden in de nacht werd ze wakker met een gevoel van bevreemding. Ze had niet gedroomd en hoefde ook niet naar de wc. Ze lag zich een tijdje af te vragen of ze misschien van het een of andere geluid wakker was geworden en merkte toen dat het bed naast haar leeg was. In huis was alles stil. Ze wachtte tot hij terug zou komen en doezelde weg. Ineens schrok ze op, wetend dat ze even had geslapen en dat hij nog niet terug was. Ze deed het licht aan, trok haar kamerjas aan en ging naar beneden. In de huiskamer brandde licht. In elkaar gekrompen lag hij voor de boekenkast op de grond, een slordig hoopje mens. Ze boog zich over hem heen. Zijn lippen zagen blauw en hij haalde onregelmatig adem, met korte, raspende stoten. In een van zijn gebalde vuisten zag ze iets zitten. Voorzichtig maakte ze zijn vingers los. Het zwarte paard rolde op de grond, in twee stukken gebroken. Ze knielde naast hem neer en nam zijn verkrampte hand tussen haar warme handen. Zijn hand klemde zich aan de hare vast. Ze boog zich voorover om de pijn te kunnen verdragen. Zo, naast hem neergeknield, met haar hoofd op zijn arm en langzaam koud wordend zonder het te merken, wachtte ze tot hij stil werd.