Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 12]

De mythologische denkwijze^*
Enno Boeke

Wanneer we de mythen en riten van oude of primitieve religies willen begrijpen, moeten we weten dat mythen scheppende volken een ander denkpatroon volgden dan de huidige intellectueel denkende mens. Zij dachten of denken in beelden, wij in begrippen. Dit geldt voor alle levensgebieden, natuurlijk ook voor de rechtspraak. De Duitse rechtshistoricus Helmut Coing schrijft in zijn populair-wetenschappelijke boekje Epochen der Rechtsgeschichte in Deutschland (oorspronkelijk een serie lezingen voor de radio, 1967)^1.: ‘De middeleeuwse mens denkt in symbolen. Symbool en allegorie vervangen het formuleren in begrippen [Symbol und Allegorie ersetzen begriffliche Festlegung] en ook het denken in oorzaak en gevolg [die kausal-genetische Ableitung]. Uit gelijkenissen worden conclusies getrokken.’

Het woord ‘vervangen’ (ersetzen) suggereert een overgang van begrip naar symbool. De oudheidkundige Manfred Clauss kiest terecht de omgekeerde richting en schrijft in zijn boek Mithras - Kult und Mysterien (1990)^2.: ‘Wij zijn er heden ten dage op aangewezen de symbolische beelden eerst in abstracte begrippen te vertalen. Ze zijn aan een ander bewustzijn dan het onze ontsproten, ongeveer zoals de beelden van de dromen. Zulke beelden in de cultus hadden vermoedelijk geen verstandelijke verklaring nodig; hun betekenis werd intuïtief aangevoeld. Onze interpretaties ervan zijn altijd armelijk vergeleken bij de belevingen die ze vroeger bij de deelnemers aan de rite teweegbrachten - wenn sie denn überhaupt den Kern treffen.’ (Verkort weergegeven.)

Eerst waren er dus de waarneembare beelden, pas later ontwikkelden zich de abstracte begrippen. De beelden werden niet geïnterpreteerd, maar men zag wel overal gelijkenissen waaruit men conclusies kon trekken.

Aangezien alles wat wij waarnemen vele eigenschappen heeft, kan elk beeld vele betekenissen hebben. Alle beelden zijn in principe polyinterpretabel. In het mythologische denkpatroon dragen ze voortdurend al hun betekenissen met zich mee. Uiteraard zal een beeld in een bepaalde mythe of rite wel een voorkeursbetekenis hebben, maar deze is nooit scherp omlijnd en kan bovendien in de loop van de eeuwen ongemerkt in een andere overgaan. De beelden, niet hun betekenis worden traditie. De huidige, verstandelijk denkende mens komt hiertegen in verzet. Hij verlangt voor elk beeld een duidelijke, enkelvoudige uitleg, zodat hij het door een begrip kan vervangen. Deze uitleg wordt schriftelijk vastgelegd en kan door iedereen in naslagwerken of met behulp van een computer worden gevonden. Niemand hoeft er meer over na te denken; er zijn geen geheimen meer.

Het element water bijvoorbeeld heeft talloze eigenschappen. Het kan als drinkwater dienen, maar we kunnen er ook in baden en onze kleren in wassen; we kunnen erop varen, erin zwemmen en ook erin verdrinken - alleen als embryo kan de mens erin leven of het leven voorbereiden; het kan als regen uit de hemel vallen en de aarde vruchtbaar maken, en we kunnen er ook vuur mee blussen; er kan gebrek aan water heersen, maar ook overvloed; het kan redding brengen, maar ook rampen veroorzaken. In talloze religies krijgt het een symbolische betekenis, in het christendom speciaal bij de doop. Daarvoor gold oorspronkelijk als voorkeursbetekenis een sacrale geboorte: ‘Gij moet wederom geboren worden uit water en geest.’ (gesprek van Jezus met Nicodemus, Johannes 3) Er werd aan het vruchtwater in de baarmoeder gedacht, dat voor Jezus zelf de Jordaan was. Later is de doop een ethische reiniging gaan betekenen, waarbij de zonden van de mens worden afgewassen.

Tot de belangrijkste mythologische beelden behoren licht en duisternis of dag en

* Toen zijn stuk over celibaat en erotiek geplaatst was in het augustus/septembernummer van Hollands Maandblad besefte Enno Boeke, en schreef hij aan de redactie: ‘dat ik de term “mythologische beeldentaal” enige malen heb gebruikt, maar op geen enkele wijze uitgelegd. Toen ik naar een vorm ging zoeken om dit begrip te beschrijven, ontstond een nieuw artikel dat mijn vorige stuk zowel verheldert als afrondt.’ Dit is het nieuwe artikel.

1. München, 4de druk 1981, p. 19.

2. München, 1990, p. 22.

[p. 13]

nacht, ook in het christendom. De huidige christen interpreteert ze bij voorkeur als goed en kwaad, eventueel ook als waken en slapen of als leven en dood. We zijn minder geneigd er mannelijkheid en vrouwelijkheid in te zien, en toch kan deze interpretatie in de vier evangelies niet worden uitgeschakeld. De christen stelt zich God de Vader in de lichte hemel voor, terwijl de mens de duistere Moeder Aarde bewoont. Duisternis, aarde en vrouw worden met elkaar geassocieerd. De uitdrukking ‘Vader Aarde’ bestaat niet.

In het evangelie begint Jezus het heil te verkondigen als de zon opgaat. Hij verschijnt zelf als het goddelijke licht (Johannes 1). Zodra de zon is opgegaan, sluiten zijn discipelen zich bij hem aan: twaalf mannen, geen vrouw. Weliswaar bekeren zich ook vrouwen tot het licht, maar ze worden niet opgenomen in het elite-twaalftal.

De komst van Petrus als oerdiscipel op de grens van nacht en dag wordt door Lucas in het verhaal van de wonderbare visvangst verteld (Lucas 5). Petrus en zijn metgezellen zijn vissers op het meer van Genesareth. Ze hebben de hele nacht gevist en niets gevangen. Dan verschijnt Jezus aan de oever van het water en zegt: ‘Steekt af naar de diepte en werpt uw netten uit om te vangen.’ Ze gehoorzamen en vangen nu zo veel dat het net het nauwelijks houden kan. Als Petrus dat ziet, valt hij neer aan de voeten van Jezus en belijdt zijn zonden. De nacht is dus zondig geweest. Jezus zegt: ‘Van nu aan zult gij mensen vangen.’ Het verhaal eindigt: ‘En zij lieten alles achter en volgden hem.’ Ze verlaten hun gezinnen en hun werk, want familiebanden en aardse arbeid behoren niet tot het hemelse licht. Petrus moet voortaan God dienen en het heil verkondigen, zoals nu nog de paus doet.

Het elite-twaalftal met Petrus als leider houdt ongewijzigd stand tot en met het avondmaal. Bij die maaltijd is nog steeds geen vrouw aanwezig. Maar nu is de zonsondergang nabij. Jezus weet dat Judas hem zal verraden. Hij geeft hem een stuk van het avondmaalsbrood en zegt: ‘Wat gij doen wilt, doe het met spoed.’ Judas neemt het brood en vertrekt terstond - ‘en het was nacht’ (Johannes 13:21-30). Niemand houdt hem tegen, niemand tracht zijn daad te verijdelen.

Hierop volgt het gebed van Jezus in de hof van Gethsemane. Zijn discipelen vallen in slaap; het is immers nacht. Dit verhaal gaat in de gevangenneming van Jezus over, waarbij alles wordt omgekeerd. De discipelen blijken over zwaarden te beschikken; Petrus zal Jezus verloochenen; Judas werpt zijn zilverlingen



de pottenbakker toe; alle discipelen vluchten.^3.

De tijd van de vrouw breekt aan. Reeds op weg naar Golgotha ‘volgde hem een grote menigte van volk en van vrouwen, die zich op de borst sloegen en over hem weeklaagden’. Jezus wendt zich om en spreekt hen toe: ‘Dochters van Jeruzalem, weent niet over mij...’ (Lucas 23:27-28) Vele vrouwen zijn hem vanuit Galilea gevolgd om hem te dienen (Mattheus 27:55). Familierelaties tellen weer mee. Geen enkele van de elitetwaalf is erbij, althans volgens Mattheus, Marcus en Lucas. Niet eens Petrus verschijnt op Golgotha. Alleen bij Johannes, de vierde evangelist, staan de moeder van Jezus en zijn lievelingsdiscipel Johannes bij het kruis, en Jezus verklaart hen tot bloedverwanten. Ze worden het menselijke paar. Als Jezus sterft, vallen dag en nacht samen.

De graflegging van Jezus door Jozef van Arimathea en Nicodemus wordt bijgewoond door de vrouwen; de discipelen ontbreken weer, ook Johannes.

De opstanding hoort nog tot de tijd van de vrouw. De drie vrouwen - niet de discipelen - gaan met specerijen naar het graf en horen als eersten dat Jezus is opgestaan. Dan gaan

3. Verder uitgewerkt in mijn artikel ‘Sluiten celibaat en erotiek elkaar uit?’, in: Hollands Maandblad, nr. 8/9, 1993.

[p. 14]

ze naar de discipelen om het hun te vertellen en ontmoeten onderweg als eersten de opgestane Jezus zelf. Hij zegt: ‘Gaat heen en bericht mijn broeders dat zij naar Galilea gaan en daar zullen zij mij zien.’ (Mattheus 28:10) De vrouwen brengen dit over en de discipelen doen zoals hun gezegd is. Ze gaan naar Galilea - weer zonder vrouwen! (28:16) Daar verschijnt Jezus hun op een berg en draagt hun op het evangelie te verkondigen en alle volken te dopen. Het is weer dag.

De vier evangelisten vertellen deze gegevens in verschillende versies. Bij Johannes is Maria Magdalena heel alleen degene die als eerste de opgestane Jezus ziet. Later op die dag verschijnt Jezus aan zijn discipelen, die zonder vrouwen bijeen zijn in een huis te Jeruzalem, waarvan ze de deuren gesloten houden ‘uit vrees voor de joden’ (Johannes 20:19). Jezus komt desondanks binnen. Hij blaast op hen - blazing (spiritus) is geest - en zegt: ‘Ontvangt de Heilige Geest.’ Daarna verleent hij hun rechterlijke bevoegdheid. In het volgende en laatste hoofdstuk van Johannes, waarin Jezus aan de oever van het meer van Tiberias aan een aantal discipelen verschijnt, treden weer uitsluitend mannen op.

Dit rollenspel van mannen en vrouwen spreekt de huidige mens niet meer aan. Het is niet ethisch, niet stichtelijk, het wekt geen emoties op - is het eigenlijk wel christelijk? In de theologie is het onbekend, want het past niet in de biografie van Jezus, noch in zijn leer. En toch heeft het wel een belangrijke functie. Door de aanwezigheid van de vrouwen op Golgotha, daarna bij de graflegging en ten slotte bij het graf van Jezus vlak na zijn opstanding komt de hele episode vanaf de dood tot aan het nieuwe leven in het gebied van de vrouw te liggen, van wie de grote gaven de zwangerschap en het baren zijn. De opstanding van Jezus wordt zijn nieuwe geboorte. Zeer uitdrukkelijk is zijn moeder erbij; in het evangelie van Johannes heten de drie vrouwen bij het kruis zelfs alle drie Maria. De Zoon van God moet telkens opnieuw sterven en opnieuw geboren worden. Zijn opstanding moet niet als bovennatuurlijk worden beschouwd; de natuur zelf is het wonder.

De mannen zijn verantwoordelijk voor de leer zolang het dag is. Aan het begin van de nacht worden ze de bevruchters. Terwijl Jezus als het hemelse licht de aarde bevrucht, bevruchten ze op menselijke wijze hun vrouwen. Tijdens de zwangerschap tellen ze niet mee. Niet toevallig heeft het woord passie twee betekenissen: het lijden van Jezus en de erotische bezetenheid. Dit woord is polyinterpretabel. De taal is een produkt van het mythologische denkpatroon.

De nacht is ook de tijd van het Oude Testament. De discipelen van Jezus die in de hof van Gethsemane in slaap vallen, dienen de Heer van de Nacht, die in het evangelie de God van het Oude Testament is. Zijn priesters veroordelen Jezus tot het kruis. Judas werpt zijn zilverlingen in de joodse tempel en Petrus warmt zich aan het vuur met het dienaresje van de joodse hogepriester in de nacht. Pontius Pilatus laat boven de gekruisigde Jezus schrijven: ‘Jezus van Nazareth, koning der joden’. Twee goede joden leggen Jezus in het graf, dat het eigendom is van Jozef van Arimathea, ‘een aanzienlijk lid van de joodse Raad’ (Marcus 15). Jezus wordt begraven ‘volgens de joodse riten’ (Johannes 19). De erotiek die de predikende Jezus versmaadde, is de oudtestamentische kracht van de joden.

Reeds in het vroege christendom werd door leidende figuren begrepen dat de passie van Jezus met erotiek in verband moet staan. Augustinus leerde dat aan elk gegeven in het Nieuwe Testament een corresponderend gegeven uit het Oude Testament als prefiguratie was voorafgegaan. Voor de passie van Jezus koos hij als voorafbeelding de schande van Noach (Genesis 9:21-25). Hij schreef in zijn boek De stad Gods (xvi 2): ‘De passie van Christus was immers voorzegd door de naaktheid van Noach.’ In de middeleeuwse Biblia pauperum (armenbijbel), de bijbel met prefiguraties als prentenboek, staan de schande van Noach en de doornenkroning van Jezus naast elkaar.

Ook in onze tijd verbinden kunstenaars erotiek en passie met elkaar, bijvoorbeeld in de film The last temptation of Christ (1988) van Martin Scorsese, naar de gelijknamige roman van Nikos Kazantzakis, voltooid in 1951, waarin Christus zelf de erotisch gepassioneerde is. De gekruisigde Jezus droomt dat Maria Magdalena hem van het kruis zal bevrijden om samen de liefde te bedrijven en een gezin te stichten. Kazantzakis (1883-1957), een belangrijke figuur in de Nieuwgriekse literatuur, worstelde zijn leven lang met religies. Hij begreep intuïtief het verband tussen de passie van Christus en erotiek, maar het kwam niet bij hem op dat Jezus de lijfelijke liefde aan zijn discipelen moet overdragen, hetzij op alle twaalf, hetzij op zijn lievelingsdiscipel Johannes. Door Jezus zelf als de erotisch verlangende voor te stellen, bracht hij een kortsluiting teweeg die door het merendeel van het publiek wel werd gewaardeerd maar op heftige tegenstand van een minderheid stuitte. Kazantzakis werd door de Grieks-orthodoxe kerk geëxcommuniceerd, later werd de film van

[p. 15]

Scorsese in vele landen verboden^4..

In dit verband moet ook het boek van Leo Steinberg worden genoemd: The sexuality of Christ in Renaissance art and in modern oblivion (New York 1983), met 246 afbeeldingen. Steinberg wijst erop dat in de beeldende kunst van de late middeleeuwen en de renaissance het geslachtsdeel van Jezus zeer vaak en op alle mogelijke wijzen benadrukt wordt. Dit geldt speciaal voor het Christuskind en ook, ondanks de lendendoek, voor de lijdende Jezus en voor de reeds gestorvene bij de bewening en de graflegging - nooit voor de predikende Jezus, de verkondiger van celibaat en ethisch licht. Afgezien van enkele twijfelgevallen moet men Steinberg gelijk geven. In de 19de en 20ste eeuw wordt bedoeld detail weggeretoucheerd, op kopieën verdoezeld of met een doekje bedekt - modern oblivion^5. - alsof de Zoon Gods zich permanent aan de erotiek kon onttrekken.

Steinberg schrijft in de inleiding van zijn boek in verband met de verhouding van God en mens (p. 9, samengevat): in de vroegmiddeleeuwse en Byzantijnse kunst verschijnt Christus als God; in de kunst van de renaissance verschijnt God als mens. We zouden hieraan kunnen toevoegen dat Jezus heden ten dage door vele gelovigen als een heilige wordt beschouwd die geacht wordt alleen levensbehoud, geen levensvernieuwing te kennen.

De toekomst van het christendom is niet te voorspellen. Zullen de theologen gaan inzien dat een kringloop van celibaat en erotiek door de evangelisten verkondigd wordt, hoewel in een versluierde vorm, of zullen ze vasthouden aan Paulus met zijn permanente celibaat? Het waarschijnlijkst is een splitsing in partijen.

Voorts nog twee opmerkingen. De evangelieverhalen zijn geen voorbeelden voor de realiteit. Het is ondenkbaar dat de discipelen niet op Golgotha zouden zijn verschenen omdat ze juist op dat moment naar hun vrouwen moesten gaan, en het is al even dwaas te beweren dat de vrouwen alleen in verband met zwangerschap en moederschap elite-christenen zouden kunnen zijn. Mannen en vrouwen staan niet radicaal tegenover elkaar. Alle mannen hebben ook vrouwelijke eigenschappen en alle vrouwen ook mannelijke. Beide geslachten waken en slapen en beide hebben erotische verlangens. De naastenliefde hoeft ook niet bij zonsopgang te beginnen en de erotische liefde niet bij zonsondergang. De moderne mens moet symboliek en feitelijkheid weten te onderscheiden. De mythen scheppende mens kon dit nog niet. Symbolen waren voor hem realiteit.

In mythen is elke coïtus vruchtbaar, zoals op elke nacht een nieuwe dag volgt. Er wordt altijd nieuw leven geboren. Dit kan op twee wijzen gebeuren: er kan vele maanden later een kind worden geboren, maar de geboorte kan ook het ontwaken van de minnenden zelf zijn. Ze beginnen als het ware hun leven opnieuw, de man als zijn eigen zoon, de vrouw als haar eigen dochter. Geboortebeperking tast de christelijke vruchtbaarheid niet aan.

Voor de religie zijn mythen onmisbaar. Laten we ze vooral niet vergeten! Een beschaving zonder religie mist een van haar belangrijkste pijlers.

4. In de vs veroorzaakte deze film in 1988 een soort Salman Rushdie-effect. De evangelist Bill Bright deed een bod van 10 miljoen dollar op de rechten van de film met de bedoeling hem te vernietigen, waaruit de bioscopen munt sloegen met grote advertenties dat de rechten niet te koop waren (vgl. nrc Handelsblad 14-7-1988, de Volkskrant 23-7-1988, 8-8-1988). Na een recente hervertoning in Amsterdam is deze film beschreven door Willem-Jan Otten in nrc Handelsblad 2-4-1993, (‘Cultureel Supplement’).

5. Steinberg schrijft op p. 108: ‘But this incomprehension - the “oblivion” to which the title of this essay refers - is profound, willed, and sophisticated. It is the price paid by the modern world for its massive historic retreat from the mythical grounds of Christianity.’