Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 40]

Over niet-koloniale en koloniale studies, weg met Milton, de filosofie moet terug, de theologen zijn welkom, maar natuurlijk: weg met de neerlandici!
J.P. Guépin

Laten we eens kijken naar de keus voor de studie Engelse literatuur. Is er een argument te bedenken voor het feit dat je liever romans van Hemingway wil lezen dan van Tolstoj? Behalve dat algemene ‘Ja, Engels interesseert me wel’? Een gentleman leest moderne Engelse literatuur in zijn vrije tijd. Dus daar kan het in de wetenschappelijke studie niet om begonnen zijn. Oude Engelse letterkunde dan, van de middeleeuwen, of van de 17de eeuw? Goed, we nemen Milton (1608-1674).

Je komt tijdens je studie Engels Milton tegen, en diens Paradise Lost is een moeilijk epos. Je kunt de vraag ‘Waarom zou ik Paradise Lost liever bestuderen dan Vergilius' Aeneis?’ goed beantwoorden als je, zoals Milton, een gelovig christen bent. Paradise Lost overtreft alleen al door zijn onderwerp het werk van de heiden Vergilius. Dat vond Milton zelf, daarom begon hij eraan. Maar voor ons moderne heidenen gaat deze redenatie niet op. Waarom zou je dan - in godsnaam - Milton liever bestuderen dan Vergilius?

Om Milton te begrijpen moet je de Aeneis kennen, en het is niet efficiënt om er een stukje Vergilius bij te lezen in vertaling. Je wordt dus latinist en leest eerst Vergilius. Je moet ook weten waarom Vergilius in de 16de eeuw in Italië voorbeeldig was geworden, zodat Milton hem in de eeuw daarna in Engeland navolgde. Je leest dus het eens immens populaire en ook door Milton bewonderde en nagevolgde epos de Christias van bisschop Vida (talloze drukken na 1535).^1. Nu hoef je Milton niet meer te lezen, want je hebt al een epos dat Vergilius door zijn onderwerp overtreft, en in het nu helder geworden Latijn ook nog.

Maar je blijft koppig en misschien stond Milton wel op je boekenlijst. Lees maar. Een 18de-eeuwse latinist, Bentley, die Milton uit nieuwsgierigheid las om te kijken hoe die dichter het in het Engels ervan afbracht, viel van de ene verbazing in de andere, gewend als hij was aan precieze poëzie. In regel 6-7 staat ‘secret top of Horeb’. Waarom ‘geheime top’? Omdat hij in wolken gehuld is zeker! Maar Horeb ligt in de woestijn, geen wolk te bekennen. We lezen door tot het eind:

They hand in hand with wandring steps and slow Through Eden took their solitary way.

Mooi maar ondoordacht, want het paar wordt geleid door de Voorzienigheid, Eva wou meteen al op weg en ze zijn altijd al met hun tweeën geweest.^2.

Ongeschikte lectuur, die van Milton, voor de jeugd die maar het idee zou krijgen dat goede poëzie door vaagheid en dubbelzinnigheid wordt gekenmerkt. Onbegrijpelijk voor de onvoldoende voorbereide student Engels. Maar Shakespeares sonnetten kunnen ze ook niet waarderen, en wat voor de studie Engels geldt, geldt des te meer voor de studie klassiek Frans en voor het Italiaans en Latijn van de renaissance.

1. Nu ook met Engelse vertaling uitgegeven ‘in view of the importance of The Chnstiad for students of Renaissance and later epic poetry and of Milton in particular’ door G.C. Drake & Cl.A. Forbes, Marco Girolamo Vida's The Christiad, 1978. Maar van het lelijke ‘vertaals’ steek je natuurlijk niet echt iets op. Er is gewoon niets aan als je niet in het Latijn regel voor regel Vergilius met je innerlijk oor in harmonie hoort meeklinken.

2. J. Milton, Paradise Lost, R. Bentley (ed.), 1732: ‘[...] secret top of a mountain visible leagues off, is only met with here [...] Some perhaps may prefer the present reading Secret top, because in most Countries the high Mountains have against rainy Weather their Heads surrounded by Mists. True, but yet it's questionable, whether in the wide and dry Desert of Arabia, Mount Horeb has such a cloudy Cap. I have in my youth read several Itineraries, where the Travellers went up to the Top of Horeb, and I remember not that they take notice of its Cloudiness. [...] Why wand'ring? Erratic Steps? Very improper: when in the Line before, they were guided by Providence. [...] And why their solitary Way? [...] When even their former walks in Paradise were as solitary, as their Way now: there being no Body besides them Two, both here and there.’ Zie W. Empson, Some Versions of Pastoral, 1935 (1966), hfdst. ‘Milton and Bentley’: ‘[...] he is the Man who said the Tactless Thing’: een poging van Empson om sommige ondoordachtheden te redden door middel van zijn geneesmiddel, de ‘ambiguities’.

Weg met het kolonialisme

In de onbezorgde jaren na onze bevrijding bloeiden de studies Spaans, Portugees, Slavisch en Chinees hier te lande op. Daar was een reden voor: ze konden het zelf niet zo goed in Spanje, Portugal, de Sovjet-Unie en China. Want er heersten daar regimes die de vrije meningsuiting tegenhielden of alles naar de maatstaf van een domme literatuurtheorie beoordeelden, dus hier lag voor onze hispanisten, slavisten en sinologen een Gouden Kans. De hispanisten schreven dus een literatuurgeschiedenis waarin linkse schrijvers - echte antifascisten - ook goede schrijvers waren, en de slavisten vulden de hispanisten aan door omgekeerd alleen rechtse, althans anticommunistische schrijvers volop te waarderen.

Nu is hun bijstand niet meer nodig, hun rol is uitgespeeld. Dat geldt ook voor de sinologen; in Taiwan doen ze het allang beter, je komt daar als Nederlands geleerde niet echt aan bod.

[p. 41]

Maar dat wil niet zeggen dat, wat het Oosten betreft, de westerse filologie niet op sommige vakgebieden toch een voorsprong heeft door een grotere objectiviteit en een nauwkeuriger bronnenonderzoek.

Zolang de Arabieren de Encyclopédie de l'islam een westers boek vinden, blijft de arabistiek bij ons als koloniale studie van belang, op voorwaarde dat de westerse oriëntalisten de contacten met de moslims tot het hoogst noodzakelijke beperken, net zoals toneelrecensenten niet met acteurs omgaan, en literaire critici eigenlijk geen auteurs zouden mogen kennen. Want contact betekent censuur bij die lui, in nationalistische of fundamentalistische zin.

De filosofie terug

Vroeger heette de letterenfaculteit Faculteit van Letteren en Wijsbegeerte, en in de jaren zestig - net op het moment dat de Angelsaksische filosofen erachter kwamen dat de kantiaanse pretentie, als zou de wijsbegeerte de wetenschappen funderen, zelf geen fundament had - meenden de Nederlandse filosofen dat het tijd werd zich af te zonderen in een Centrale Interfaculteit, die de onkritische lieden in andere faculteiten moest vertellen wat wetenschappelijk was of niet, wat waarheid was, hoe je over het schone en verhevene moest spreken; ja, ze hebben in de jaren zeventig met de gedachte gespeeld in alle faculteiten ethische commissarissen aan te stellen, die uit zouden maken wat volgens hen maatschappelijk relevant was of niet. Bij de cultuurloze medici is hun dat gelukt.

Die late bekering van de wollige filosofen tot harde analytici laat zien dat de Nederlandse filosofie import is, net als de literatuur. Ze kunnen heel snel modes volgen: nu eens is het Sartre, dan weer Lacan, dan weer Wittgenstein, dan weer Lyotard (en toch is het postmodernisme ons zonder debat voorbijgegaan) en nu is Rorty aan de beurt.

Onze professoren zijn dan altijd dertig tot veertig jaar achter. Neem maar Rorty. Hij is in 1931 geboren, liep als student in de jaren vijftig college bij de logisch-positivisten Carnap en Hempel, maar hij zat zo dicht bij het vuur van Quine dat hij tijdens zijn studietijd al twijfelde aan de eeuwige waarheden die de analytische filosofie zocht. Hij werd in 1961 professor en in 1967 beroemd in Amerika en sinds 1990 in Nederland, door zijn pragmatische ideeën. Die van veertig jaar geleden.

De moderne Nederlandse filosofie is vulgarisatie van buitenlandse denkbeelden, zij komt neer op journalistiek. Dat neemt niet weg dat dergelijke journalisten wetenschappelijk opgeleid dienen te worden in de geschiedenis van hun vak. Maar die speelt zich in hoofdzaak af in het Grieks en het Latijn. We beginnen dus weer met Latijn en Grieks, en de filosofen snellen terug naar de Faculteit der Letteren.

Hetzelfde geldt voor de theologen, die pas na een gedegen opleiding aan de letterenfaculteit in de kerkvaders, in Thomas van Aquino, Calvijn, Gomarus, Arminius en Episcopius, de blijde boodschap kunnen leren verspreiden dankzij een aparte beroepsopleiding.

Weg met de neerlandici

Nu ik het over dominees heb, die neerlandici! Ze zijn nogal enthousiast over de slordige verzen en het lelijke proza van de Tachtigers. De domineespoëzie van daarvoor vinden ze maar niets. Ik ook niet, ik blaakte indertijd dan ook niet zodanig van vaderlandsliefde dat ik speciaal Nederlandse literatuur wilde studeren. Maar de docenten en studenten zijn er nu eenmaal. Ik zie niet in waarom je van Nicolaas Beets en Abraham Des Amorie van der Hoeven alleen hun verzonnen of rijmende uitingen zou moeten lezen. Misschien zijn hun preken interessanter? Maar zodra je daaraan begint, moet je de hulp inroepen van de nu weer in dezelfde faculteit opgenomen theologen. Ze beginnen je alle twijfels en vaste gevoelens uit te leggen van de mannen en vrouwen van het reveil. Lees al die preken en beschouwingen, de Stichtelijke Uren van Beets maar eens. Ze staan al bij elkaar in het stoffige Reveil Archief in de Amsterdamse ub en als je de boeken leest van de geleerde conservator ervan, Elisabeth Kluit, dan gaat een wereld voor je open; dan valt opeens alles op zijn plaats. De neerlandici zijn ook hiervoor niet opgeleid.^3.

Een rasechte roddelzuchtige neerlandicus, R. Nieuwenhuys, gaf de prachtige preken van François Haverschmidt (die kennen ze als Piet Paaltjens) uit in ingekorte vorm om ze op egodocumenten over zijn zelfmoordneigingen te doen lijken.^4.

Arme neerlandici, ze zijn voor geen onderdeel van hun amorfe vak ('t Is de taal die hen bindt) opgeleid, en ze tuimelen dan ook van fout op fout zonder het te merken, als het Latijn is, als het theologie is, en in plaats daarvan lenen ze tweedehandse buitenlandse waar; nu eens The romantic imagination, dan weer The mirror and the lamp; boeken die ze niet echt kunnen beoordelen, want ook van Engelse ideeën hebben ze geen verstand. Want ze sluiten ogen en oren voor

3. M. Elisabeth Kluit, Het protestantse Réveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865, 1970; id., Nader over het Réveil, 1977; en ook de uitstekende dissertatie van E.H. Cossee, Abraham des Amorie van der Hoeven, 1798-1855, diss. Leiden, 1988.

4. R. Nieuwenhuys, François Haverschmidt, de dominee en zijn worgengel, 1964.

[p. 42]

hun eigen erfgoed. En dat moet je in de eerste plaats zoeken bij een elite die in het Latijn schreef, sinds Agricola en Erasmus tot na 1800: gedichten, academische oraties aan alle faculteiten, theologische, filosofische, juridische verhandelingen, filologische edities met commentaar.

De literatuur in het Latijn hoort tot de Nederlandse literatuur, of algemener gezegd: door Nederlanders geschreven teksten in het Latijn horen tot de Nederlandse cultuur. De eentaligheid van de neerlandici berust op onwetendheid, niet alleen veroorzaakt door een gebrek aan kennis van het Latijn maar ook door een gebrek aan inzicht in de behoorlijke opzet van een op filologie gebaseerde studierichting; zoals de klassieke talen, of de naar het voorbeeld daarvan ingerichte indologie, sinologie, arabistiek.

Geen classicus bestudeert ooit louter Latijnse of Griekse literatuur of beperkt zich nota bene tot verzonnen en onoprechte teksten. Het studieprogramma klassieke talen omvat vanouds filosofie, geschiedenis, staatsinstellingen en recht, archeologie, inscripties, numismatiek, en men bestudeert dus filosofische, historische, juridische teksten, en brieven net zo goed als inscripties, in het Grieks net zo goed als in het Latijn. De vroeg-christelijke literatuur is er ook een onderdeel van, en men bestudeert de kerkvaders met gelijke ijver, of ze nu in het Latijn of in het Grieks hebben geschreven.

De literaire, dus academisch gevormde elite was in Nederland tot circa 1820 tweetalig en zag daar geen conflict in. Het grote gewicht van het Latijn, ook van de poëzie in het Latijn, is net zo Nederlands als het voortduren van het humanisme.