Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 36]

Implicaties van seks in het oude Babylon
Selma Schepel

Geschiedenisles op de christelijke lagere school leerde me dat wij ons via barbaarse Bataven en donkere middeleeuwen hadden weten op te werken tot verlichte 20ste-eeuwers. Ik herinner me het tevreden gevoel dat de meester van de zesde klas op ons overbracht: wij bezaten nu dus het volledige overzicht over waar het allemaal om gaat in dit leven, en konden begrijpend doch meewarig terugblikken op de Balthazar Gerardsen, Hadewychs en Nero's.

Het vervolgonderwijs bracht meer nuances aan, maar de teneur bleef het vooruitgangsdenken. Sinds mijn jeugd, in de jaren vijftig, is de blik van Nederland op andere culturen wel enigszins opengebroken, maar de visie op andere tijden blijft in het algemeen zijn achterlijkheid behouden: we stammen af van de apen, en hoe verder je teruggaat in de tijd, hoe stommer de mensen waren.

Babylonische boeken

Bemind is het Irak van Saddam Hoessein niet, en de geschiedenis van dat land is in gelijke mate onbekend. Wat heel jammer is, want veel ouder dan het Boek der Boeken of de oude Grieken is de Babylonische literatuur. Eerder dan bekend van welke cultuur op aarde ook ontwikkelden Saddam Hoesseins voorouders het schrift, zo'n zesduizend jaar geleden.

Nadat de laatste Babyloniër rond het jaar 70 het laatste kleitablet beschreef, was dit spijkerschrift verdwenen en vergeten. Sinds een dikke eeuw echter liggen de archeologische musea vol nu weer goed ontcijferbare kleitabletten, die helaas maar door een handjevol liefhebbers bestudeerd worden. Helaas, omdat bij nadere beschouwing hiervan blijkt dat door de tijden heen eerder sprake is van een golfbeweging van beschavingen dan een langzaam stijgen naar ‘het licht’.

De wetten van Hammurabi, zoals vastgelegd op de beroemde stèle die zich in het Louvre bevindt, lenen zich aardig voor een vergelijking in dezen. Zo blijkt het dat het in koning Hammurabi's tijd - de 19de/18de eeuw voor onze jaartelling - voor een vrouw mogelijk was een scheiding aan te vragen. Paragraaf 142^1. van de Codex Hammurabi luidt bijvoorbeeld: ‘Wanneer een vrouw haar echtgenoot zozeer haat dat zij tegen hem zegt “je mag me niet meer omhelzen”, dan zal haar zaak in de poort^2. onderzocht worden. Blijkt dat zij altijd zorgzaam is geweest en geen schuld heeft terwijl haar echtgenoot echter zeer uithuizig was en haar steeds vernederde, dan zal deze vrouw geen straf ontvangen; zij neemt haar bruidsschat en gaat naar het huis van haar vader terug.’ Paragraaf 137 gewaagt van alimentatie als een man wil scheiden van een vrouw bij wie hij kinderen heeft: hij moet haar haar bruidsschat ter hand stellen plus de helft van akker, boomgaard en roerend goed, uit de opbrengst waarvan zij haar kinderen kan grootbrengen.

Dat is andere koek dan Deuteronomium 24:1, waarin een man zijn vrouw met een ‘scheidbrief’ kan wegzenden ‘als hij haar geen genegenheid toedraagt, omdat hij iets onbehoorlijks aan haar gevonden heeft’. Geen alimentatie, geen verdediging voor de vrouw, en geen mogelijkheid om van haar kant een scheiding aanhangig te maken. Dit ‘onbehoorlijks’ kon, volgens de beroemde school van de schriftgeleerde Hillel rond het begin van onze jaartelling, zoveel zijn als het laten aanbranden van het eten.

Heel interessant is het ook om deze antieke Babylonische redelijkheid ten opzichte van vrouwen te stellen tegenover de huwelijkswet van de islamitische theocratie die Saddam Hoesseins buurland op dit moment nastreeft. Lees daar in de koran de akelige sura's over verstoting van de vrouw op na. En houd onderwijl in het achterhoofd dat de Nederlandse huwelijkswet pas sinds een jaar of vijfentwintig de passage geschrapt heeft dat de vrouw gehoorzaamheid verplicht is aan de man.

Zo'n leuke Hammurabi-paragraaf is toch geen vrijbrief om het Babylon van drie-, vierduizend jaar geleden te idealiseren wat seksistische praktijken betreft. Bestudering

1. Vertaald uit de grondtekst.

2. De rechters hielden zitting onder de stadspoort.

[p. 37]

van meer teksten verbiedt gemakkelijke projectie van hedendaagse ideeën op een samenleving die bijna onbegrijpelijk ver van ons af staat. Ook in het oude Babylon blijkt uit letterlijke lezing van teksten dat de man de norm bepaalde, en wel de gegoede burgerman. Want men kende ook een minder soort burgers, en slaven, voor wie een ander recht gold.

Omina

De mannelijke norm blijkt onder andere uit de formulering van omina, een van de spannendste thema's uit de Babylonische literatuur: ellenlange lijsten met voorvallen uit het dagelijks leven met daaraan gekoppeld een voorspellende tekst van het type ‘Spin in de morgen, kommer en zorgen’. Voor het grootste deel beginnen deze gezegdes met de frase ‘Indien een man dit of dat overkomt/doet...’

De grootste collectie van deze omina, Sjumma alu,^3. heeft vermoedelijk oorspronkelijk uit zo'n tienduizend van deze gezegdes bestaan. Op dit moment omvat de teruggevonden standaard-editie 107 tabletten, waarvan sommige met meer dan tweehonderd regels.

Al lezend krijg je de indruk dat de oude Babyloniërs bij voortduring gespitst waren op gebeurtenissen die afweken van wat als normaal ervaren werd, in de trant van: als je 's morgens uit bed stapt en een slang kijkt je aan van links, dan wordt je familie bedreigd; kijkt hij je aan van rechts, dan zal je oudste zoon sterven. Het gedrag van kikkers, mieren, honden, het voorkomen van misgeboortes, eclipsen, bedenk het maar en het had een omineuze betekenis.

In de omliggende contreien stonden de oude Mesopotamiërs hoog aangeschreven als het om voorspelkunst ging. Cicero wist dit. Zijn Over het voorspellen van de toekomst^4. (uit het jaar 44) begint met: ‘Het begin lag bij de Assyriërs^5.; ik noem hen het eerst omdat het mij recht van spreken geeft als ik put uit de alleroudste bron. Het onmetelijke woestijngebied daar gaf hun van overal zicht op de hemel. Dat stelde hen in staat waarnemingen te doen over de baan en de omwentelingen van de sterren. Zij noteerden wat zij zagen en legden in hun notities vast welke betekenis de gang van zaken



in de sterrenwereld huns inziens voor ieder mens kan hebben.’

Tot nog toe is de enige complete vertaling van voornoemde Sjumma alu-omina geleverd in het Duits, door de heer F. Nötscher, daterend uit 1930. Nötscher was echter een pater, in dienst van het Vaticaan, en het is vermoedelijk daarom dat hij alle omina vertaald heeft op één tablet na, namelijk nummer 104, over seksueel gedrag.

3. Genoemd naar de eerste regel, ‘Sjumma alu ina mele sjakin’ (‘Indien een stad in de hoogte gelegen is’), van de eerste twee tabletten, die handelen over het fenomeen ‘stad’ en wat daar zoal voor voorspellende waarde in te vinden is. Daarna volgen zestien tabletten over voorvallen in en om huis, twee over demonen en bovennatuurlijke verschijningen, dertig over de diverse dieren, vervolgens over zulke uiteenlopende zaken als het gedrag van vuur, de koning, gebeurtenissen in veld en tuin, vreemde lichtschijnsels en gebeurtenissen die een persoon op weg naar gebed kunnen overkomen.

4. Vertaling W.A.M. Peters, Ambo, Baarn 1992.

5. Zelf hanteer ik vanwege de bekendheid in algemene zin het woord ‘Babyloniërs’. Babylonisch en Assyrisch zijn nauw verwante dialecten. In bepaalde periodes van de oudheid maakten Babyloniërs en Assyriërs deel uit van hetzelfde rijk, nu eens beheerst door een koning uit Babylon, dan weer door een Assyriër.

Indien een man gemeenschap heeft

Deze omissie betreft vijfenzeventig gezegdes, die hun definitieve redactie vonden halverwege de 8ste eeuw voor onze jaartelling, stammend uit de beroemde bibliotheek van Assurbanipal in Nineve. Oudere brieven en andere documenten met citaten en verwijzingen maken duidelijk dat het (volks)wijsheden betreft die een veel langere geschiedenis kennen in de Babylonische wereld.

Ik laat hier een zo letterlijk mogelijke vertaling volgen van een selectie. De keuze die ik maak om gezegdes uit deze serie achterwege te laten, ligt hierin dat sommige zinnen nog niet eenduidig vertaald kunnen worden. Het wachten is op tabletten die bij opgravingen te voorschijn zullen komen en die een bepaald vermoeden kunnen bevestigen.

Zo luidt regel 12 volgens een Spaanse geleerde ‘Indien een man zelden een vrouw bezoekt en zich voortdurend ritueel reinigt...’ terwijl een Engelse assyriologe meent dat diezelfde regel betekent: ‘Indien een man bij een vrouw dronken is en onophoudelijk defaeceert...’ Voorwaar geen klein verschil. Deze meervoudige interpretatiemogelijkheid ligt in het feit dat het spijkerschrift ontwikkeld is door de Sumeriërs. Tot het eind van het derde millennium voor Christus was het Sumerisch de spreektaal in het land van Saddam Hoessein. Daarna werd het, niet onharmonisch verdrongen door het Babylonisch, een volledig onverwante taal. Gedurende de twee millennia daarna werd het dode Sumerisch echter gebruikt op dezelfde manier waarop wetenschap en theologie bij ons tot voor kort gebruik maakten van het Latijn, met dien verstande dat in teksten vaak een mengeling van talen gebruikt werd.

Het spijkerschrift bestaat uit syllaben. Onderstaande illustratie laat zich lezen als Disj na ana sal sju-qu-ur qu-ud-du-sju...

[p. 38]

Kies je voor een Babylonische, dus syllabisch uitgeschreven lezing, dan staat daar wat de Spaanse geleerde denkt. Houd je rekening met een Sumerische, ideografische lezing, dan heeft de Engelse gelijk. In het Babylonisch betekent quddusju ‘ritueel gereinigd zijn’ (een klank die via het aan het Babylonisch verwante Hebreeuws in onze taal nog wel bekend is als de kaddisj, de lofprijzing voor een overledene). Lees je qu-ud-du-sju op z'n Sumerisch, dan staat er ‘anusuitgaan-van hem’. Krom Nederlands, maar geen slechte weergave van het Sumerische idee voor poepen.

Gekuist van alle geleerde tegenstellingen, nu dus een zo letterlijk mogelijke selectie uit deze tekst^6..

Indien een man eet terwijl hij gemeenschap heeft met een vrouw, zal hij een lang leven hebben.

Indien een man staande gemeenschap heeft met een vrouw: wat hij maakt, zal niet goed zijn, of hij zal plotseling krampen krijgen, daarna ziek worden, zich onthouden van geslachtsgemeenschap.

Indien een man geslachtsverkeer wil, zijn vrouw begeert en haar inderdaad bevrucht: gemeenschap gedurende de siësta is goed, de slaapplaats 's nachts brengt problemen (...) voor een zwangere vrouw is de siësta goed (...).

Indien een man voortdurend het café bezoekt, zal gedurende een jaar (iets in) zijn/haar binnenste veranderen. Zijn vrouw zal een moeizame bevalling hebben.

Indien een man op het dak gemeenschap heeft, zal de god van het dak (= de god van de epilepsie) hem grijpen.

Indien een man 's nachts gemeenschap heeft en zich in zijn droom met zaad bevlekt, dan zal deze man verlies lijden.

Indien een man gemeenschap heeft met een vrouw en masturbeert en idem^7., dat is goed. Deze man zal winst maken.

Indien een man voortdurend bij een onreine vrouw masturbeert, zal deze man in de bloei van zijn leven sterven.

Indien een man een gelijke van achteren neemt^8., dan zal hij onder zijn broers en collega's de eerste in rang zijn.

Indien een man steeds tot zijn echtgenote zegt ‘Geef me jouw anus’ (...) zijn eten zal niet goed smaken.

Indien een man in gevangenschap vanwege zijn mannelijkheid onrustig is en zich als boelknaap onderwerpt aan andere mannen: zijn zoon zal een rouwplechtigheid zien.

Indien een man het steeds op het heetst van de dag doet, dan heeft deze man (door God) geluk.

Indien een man, zijn vrouw berijdt hem, deze vrouw neemt samen (actief met hem deel?): gedurende een jaar zal God hem niet verhoren.

Indien een man met een vrouw op het hoofdeind van een bed spreekt en opstaat en een erectie krijgt: deze man zal zich goed voelen en heeft reden om vrolijk te zijn. Wat hij wil, zal hij krijgen; wil hij vechten, hij zal winnen.

Indien een man steeds naar de vagina van zijn vrouw kijkt (andere opvatting: indien een man steeds naar een vrouw, niet zijn eigen vrouw kijkt), hij zal zich prettig voelen. Wat niet (van) hem (is) zal hij gaan bezitten.

Indien een man met een vrouw samen is, hij (of zij) steeds naar zijn penis kijkt: alles wat zich in zijn huis bevindt, zal niet zeker zijn.

Indien een man op straat voortdurend een stijve krijgt: hij zal verlies lijden.

Indien een man met zijn echtgenote in een café (is) zijn urine laat lopen, dat is niet in orde. Opdat (het kwaad) niet nadert, zal hij rechts en links de poort van de herberg met zijn urine besprenkelen. Dan zullen zij wel varen.

Indien een man gemeenschap heeft op ongecultiveerd terrein, dan zal zijn echtgenote dochters krijgen.

Indien een man gemeenschap heeft op een akker of in een boomgaard, dan zal zijn echtgenote zonen krijgen.

Indien een man gemeenschap heeft en 's nachts zaad loost: deze man zal zware verliezen zien.

Indien zaad wordt vermorst in de droom van een man: deze man zal goedheid treffen, hij zal winst maken.

Indien een man voortdurend masturbeert:

6. Vertaald vanuit Cuneiform Texts from Babylontan tablets in the British Museum 39.

7. ‘Idem’ wil zeggen ‘als boven’, en slaat misschien op het zich met zaad bevlekken.

8. ‘Een gelijke van achteren neemt’: iemand van zijn stand.

[p. 39]

deze man is niet rein, een zware straf zal hem geworden. Of de dood, of kwaadsprekerij.

Indien een man een vrouw steeds zijn penis laat grijpen: hij is niet rein, God zal hem geen geluk geven.

Indien een man op een viersprong een vrouw grijpt en gemeenschap met haar heeft: deze man zal niet welvarend zijn.

Indien een man regelmatig op een viersprong een prostituée frequenteert: ofwel de hand van God, ofwel de hand des konings zal hem treffen.

Indien een man gemeenschap heeft met een boelknaap: een probleem wordt opgelost.

Indien een man gemeenschap heeft met een bediende (andere opvatting: met een boelknaap van hogere orde): een beslissing valt over geleden verliezen.

Indien een man gemeenschap heeft met een in huis geboren slaaf: nood zal hem grijpen.

Indien een man met een vrouw gemeenschap heeft op een drempel: deze vrouw zal niet welvarend zijn.

Indien een man overdag met een vrouw samen is, zij (of hij) haar genitaliën met haar handen beroert: deze man is niet rein. Tot in lengte van dagen zal zijn hand beven.

Indien een man bij opkomst van het sterrenbeeld Boötes gemeenschap heeft met zijn echtgenote: hij krijgt een rechtschapen zoon.