Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 31]

De cello
Basha Faber

Nog geen kwartier geleden is hij weggegaan. Daar zat ie, op die lege stoel. De onbekende met zijn stem van bijna vijftig jaar geleden. Hier in de tuin zat hij, aan deze tafel. Nu is hij weg en brengt mijn man hem naar het vliegveld. Ik doe alsof ik thee drink, alsof mijn tuin hier in Amerika nog even veilig is als vóór hij zaken kwam bespreken. Alsof het tuinhek en de rozenhaag nog steeds mij trouw omringen. Ze doen dat nu niet meer, niet sinds die man hier was. Het lijkt wel of ze open zijn gespleten.

Voor de man afscheid van ons nam, vroeg hij of hij zijn vrouw mocht bellen. ‘Natuurlijk,’ zeiden wij, ‘daar is ie voor,’ en wezen naar de draagbare telefoon op de tuintafel. Wou hij even in alle rust telefoneren? Dat was helemaal niet nodig, haastte hij zich te zeggen en ik vond het van mijn kant onnodig uit te leggen dat ik zijn Duits verstond. Terwijl hij zat te praten met zijn vrouw, probeerde mijn man mij over te halen hem te helpen met hun gezamenlijk project. ‘In Groot-Duitsland,’ zei mijn man. ‘Christine, dat is toch interessant voor jou.’

Ik rilde. ‘Ik ben al mijn Duits vergeten!’ zei ik. En om dat te bewijzen, luisterde ik naar het telefoongesprek met het uitdrukkingsloze gezicht van iemand die er geen woord van verstaat. Het gesprek begon onschuldig. De nieuwe babypop was uit! Hij had het nieuwste van het nieuwste voor hun dochtertjes gekocht: twee meisjespoppen die meer konden dan oogjes dicht en slapen, meer dan een beetje plassen in een luier. Ze konden hele zinnen zeggen met een bandje in hun buik. Zijn vrouw moest iets simpelers gewild hebben, gewone poppen met blond haar en blauwe ogen. En toen sprak hij die zeven woorden: Ja doch, die beide haben blaue Augen.

Mijn lichaam had de klanken opgepakt, terwijl mijn hersens de betekenis nog niet begrepen. Ik haalde pijnlijk adem. Wat was er, was ik ziek geworden?

De man stond op, gaf me een hand tot afscheid. Ik dwong mezelf beleefd te zijn en trok mijn wangen in de brede grijns die hier in Amerika voor vriendelijkheid doorgaat. Hij heeft waarschijnlijk niets bijzonders aan me opgemerkt. Hij heeft misschien wel bij zichzelf gedacht: een standaarddame, net iets te dik, te klein, te oud om attractief te zijn; al is dat haar vast van nature zwart. Ze glimlacht liefjes met die bijna dichtgeknepen bruine ogen. Ze heeft wel wat van een tevreden oude kat.

Ik was ook altijd hoogst tevreden hier. Dat kat-zijn was me op het lijf geschreven. Tot het moment waarop ik die zeven woorden in stilte bleef herhalen: Ja doch, die beide haben blaue Augen. Het leven draait gewoon door, dat weet ik wel. Toch is het als een wiel waarvan alleen verstand mij zegt dat het vooruit rolt, terwijl ik de spaken steeds maar achteruit zie gaan, eerst snel dan tergend langzaam. Ik ben die spaken, die terugvallen in de tijd en afdalen in die vergeten diepte waar ik kind was.

Ik werd geboren als Channah Salomonson op 4 mei 1938 in Amsterdam uit Duitse ouders, die drie jaar daarvoor nazi-Duitsland ontvlucht waren. Mijn ouders vormen zwart-witbeelden in mijn geest; ik was ook nog maar zes jaar oud toen zij mij achterlieten.

Mijn vader was een kleine man, veel kleiner dan mijn moeder. Hij droeg tweed jasjes die mijn wangen open schuurden als ik op zijn schoot kroop en hem kopjes gaf. Voor mij als kind leek het of hij de hele dag doorbracht met het schrijven van cijfers en letters die nooit woorden werden, met het krassen van enorme hanepoten op alles wat hij tegenkwam. Op papiertjes, kranten, op enveloppen, boeken, of op het tafelkleed wanneer we aan het eten waren in de keuken. Hij schreef zelfs op zijn hand wanneer er niets anders voor het grijpen lag. Vaak sliep hij niet en zat hij 's nachts te turen naar de sterren door een grote buis op poten.

Mijn moeder was de kunstenaar in ons gezin; een groot talent, en dat hield meer in dan uren spelen op haar cello. Het betekende dat zij mocht gillen en lachen of zingen en krijsen, precies zoals het in haar opkwam. Het betekende dat zij voor prinsen en ministers had gespeeld in Wenen en Berlijn, dat ooit duizenden mensen voor haar applaudisseerden, terwijl ze nu alleen maar vader en mij had om te klappen. En dat was niet genoeg; dat wist ik zelfs als kind. Het hield in dat ons donkere huis met de weinige meu-

[p. 32]

bels het podium werd waarop zij met hongerende stappen heen en weer liep, waarop zij paradeerde met haar briljanten diadeem en zijden avondjurken op door-de-weekse ochtenden. Ze had felle ogen en handen die alle kanten op schoten en nooit leken te weten waarheen ze rennen moesten, behalve wanneer ze de cello en een strijkstok pakten. Dan werden diezelfde handen nauwgezet, zelfs zuinig in hun bewegingen.

‘Jouw moeder is een groots talent,’ zei mijn vader vaak op een toon vol overgave en aanbidding. Mijn moeder moet wel een gave hebben gehad om mensen zo aan zich te binden. Het lukte haar ook bij ‘tante’ Jet. Die bewonderde haar blindelings. Tante Jet woonde naast ons, en ze heeft mij later vaak verteld dat ze alles uit haar handen liet vallen om te luisteren zodra ze moeder door de muur cello hoorde spelen.

Ik herinner me een keer, nadat mijn ouders al weg waren, dat ik met haar dochter Astrid in hun bonte overvolle huiskamer speelde. ‘Jouw moeder was beroemd,’ vertelde tante Jet. ‘Jouw moeder reisde de hele wereld af. En toen opeens moest ze thuis blijven, geen concerten meer, geen publiek, geen applaus. Dat was niet makkelijk voor die lieve Rachel.’

‘Oom’ Marius keek even op van zijn krant. Diep weggedoken in zijn uitgezakte lievelingsstoel, liet hij de krant en zijn stem eensgezind kraken in loyale verdediging van vader: ‘Zo gemakkelijk was het nou ook niet voor die beste Ludwig, die was verdorie een wereldberoemd...’ Oom Marius moet toen een woord gebruikt hebben waarvan ik nu weet dat het ‘astronoom’ is. Het enige dat ik toen wist, was dat mijn vader zich bezighield met het meten en wegen van sterren. Als zesjarige vond ik dat flink stom. Sterren waren kleine puntjes in de lucht. Wie wilde er nou zulke speldeprikken meten? Die dingen werden niet eens groter!

Mijn vader lachte of gilde nooit, haalde nooit uit met wilde armgebaren. Voor hem was ik niet bang. Mijn vader was een stille man, voor wie mijn moeder cello speelde en die vaak opstond na haar spel en langzaam en respectvol klapte. Maar die ook even ernstig zeggen kon: ‘Mm, matig. Daar moet je hard op werken.’

Hij leerde mij per dag vijf nieuwe woorden schrijven. Hij gaf me huiswerk op, omdat ik niet naar school kon gaan als andere kinderen. Waarom wij altijd thuis moesten blijven en Astrid en haar ouders niet, wist ik niet. Mijn vader liet me voorwerpen tekenen, zoals een boek, een stoel, een tafel, en dan liet hij mij het woord eronder schrijven met de letters die ik dacht ervoor nodig te hebben. Als ik klaar was, bracht ik de tekeningen naar zijn studeerkamer, legde ze op zijn bureau en wachtte tot hij opkeek. Dan zette hij een strenge stem op en zei: ‘Ach so, heb jij je huiswerk af? Nou, laat eens kijken of jij schrijven kunt.’ Daarna duwde hij zijn stoel achteruit en trok mij op zijn knie. Ik mocht niet verraden wat mijn plaatjes voorstelden en ook niet welke letters ik gebruikt had voor het woord. Vader schraapte zijn keel voortdurend, terwijl hij mompelde: ‘Hum, hum, ach so.’ Hij krabde op zijn hoofd, keek peinzend, bewoog de tekening nu eens dichterbij en dan weer verder weg, terwijl ik op zijn knie bijna barstte van de spanning en geloofde dat dit allemaal nodig was voor zo'n moeilijk karwei als ‘lezen’. Na eindeloos peinzen en hummen, stond hij plotseling op, liep naar de gang met mij blij spartelend onder zijn arm en riep dan over de balustrade naar beneden: ‘Rachel, ze heeft het voor elkaar, dit kleine meisje van ons, ze kan schrijven...’ Met zijn vrije hand zwaaide vader dan met mijn tekeningen. ‘Rachel, hoor maar: appel, beer, klok...’ of wat het dan ook was dat mijn nieuwste prestatie verwoordde. Moeder vertoonde zich niet.

Op een dag in september goot het. De regen kwam naar beneden als een dikke muur van water. 's Middags werd het zo donker dat het avond leek. Ik vroeg aldoor aan moeder of Astrid al uit school was en of zij nog wel bij mij zou komen spelen. Astrid had een prachtige tuin met een schommel en een zandbak achter het huis. Ik had een zolder vol met poppen en met dozen. Wij speelden altijd samen en het hing van het weer af waar dat zou zijn.

‘Hou op met altijd om Astrid te zeuren,’ schreeuwde moeder. ‘Je bent een vervelend, stout kind. Hoe kan ik in godsnaam spelen als jij mij altijd komt lastig vallen en me in de weg zit.’ Ze duwde mijn hand van haar arm en schraapte extra hard op de snaren van haar cello. ‘Kan ik soms een strijkstok hanteren als jij aan mijn arm staat te trekken?’ Ze haalde diep adem en legde luid zuchtend de strijkstok neer. ‘Zo,’ zei moeder, terwijl ze haar armen over elkaar kruiste en me strak aanstaarde. Daarna pakte ze mijn kin en bracht haar gezicht vlak bij het mijne. ‘Maak dat je wegkomt, vervelend kind,’ siste ze door opgetrokken lippen. Ik kon haar adem voelen en dacht dat ze wou bijten. Ik rende weg.

Dus toen Astrid eindelijk uit school kwam, trokken we ons terug in het verste hoekje van de zolder, vlak onder het erkerraam. Daar bouwden we van dozen een kasteel met hoge muren en een toren. We maak-

[p. 33]

ten zelfs een poort, waardoor we plat op onze buik in en uit onze vesting konden kruipen. Ik herinner me hoe knus het was met Astrid, die naar natte wol rook, met de regen die in dikke spetters op het raam kletterde, met nauwelijks genoeg ruimte om onze benen uit te strekken en onze poppen om ons heen te stapelen.

Toen we een auto de straat in hoorden rijden en plotseling hoorden remmen, sprongen we overeind om uit het raam te kijken. Auto's waren in die tijd een zeldzaamheid. Een vrachtauto stond voor ons huis. Uit de open achterkant stroomde een golf Duitsers in uniform. Dat beeld van één, veel en hetzelfde ligt in mijn geest verankerd: eenheid van grauwe kleren, van bruusk bewegen, van zwarte laarzen schoot in veelvoud door de straat. Ze waren groot, die moffen. Veel groter dan mijn vader. De deurbel rinkelde, bleef rinkelen. Mijn moeder verscheen met haar hoofd in het open zolderluik. ‘Waar zijn jullie, Channah, Astrid?’ En toen wij boven de vestingmuur uit gluurden, fluisterde ze: ‘Blijf daar, wees muisstil en verroer je niet. Niet van de zolder afkomen, voor ik jullie zelf op kom halen.’ Haar hoofd verdween als eerste, daarna gleed haar arm uit het zicht. Het laatste wat ik van mijn moeder zag, was haar hand die het luik zachtjes achter zich dichttrok. Wij hoorden het met een klik in het slot vallen.

We hielden ons stil in ons kasteel van dozen. Alles ging heel snel. Ik hoorde mijn moeder op straat gillen, daarna hoorde ik een deur dichtslaan en de vrachtauto trok op. Het geluid stierf weg en op straat werd alles stil. Mijn ouders waren weg. Ik was het kind dat altijd moeder lastig viel en daarom had ze mij niet meegenomen. Vanaf dat ogenblik droeg ik steeds angst met me mee.

Angst was het geluid van een wegrijdende legerauto, was het vallen van de dozen toen we uit ons kasteel te voorschijn kropen. Het was het rukken aan een loodzwaar zolderluik, het stap voor stap de lange trap afsluipen en het koppig blijven zoeken naar mijn ouders in de lege kamers van een donker huis. Angst was de open voordeur met het zwaar gordijn van regenwater, een gapend gat dat mij verslinden zou. Het was mijn overgeefsel buiten op een nat trottoir en de zure stank van straf. Ga weg, stout kind.

Die avond en alle daaropvolgende avonden sliepen Astrid en ik op dezelfde kamer. Tot de dag dat ik weg wilde, ver weg en de

[p. 34]

oceaan overstak om in de Verenigde Staten met mijn Amerikaanse man te trouwen.

Na de oorlog hadden tante Jet en oom Marius mij geadopteerd, maar ik wist al op die eerste avond dat zij van mij hielden. Ze bleven die nacht bij ons om te bidden en om stil te zijn, om uit te leggen wat niet uit te leggen is en om de nieuwe gang van dagelijkse zaken af te spreken. Ik herinner me tante Jet in een gebloemde jurk op haar knieën voor mijn bed, druk doende mij gebedjes bij te brengen. Haar borsten bolden breed over de dekens. Het kleine hoofd met de rode wangen en het blonde pluishaar deinde daar verloren boven. Mijn tante Jet was vast het kind van boskabouters en reuzinnen. Thuis had ik nooit gebeden. Ik kwam dus ook niet verder dan de eerste regels, terwijl tante Jet stug vol bleef houden, het ene gebedje na het andere. Ze dacht vast dat ik er kalm van worden zou.

‘Hou er maar mee op, Jet,’ klonk opeens oom Marius' stem op uit het donker naast Astrids bed. Bij het flakkeren van de kaars lichtten zijn baard en krulhaar even op: warm brandend gouddraad. ‘Ze leert die gebeden heus niet van vandaag op morgen, net zomin als ze bij toverslag verandert van een klein joods meisje in zo'n Arisch Gretchen met blonde vlechten op haar oren. De eerste stap is nieuwe papieren zien te krijgen. Channah moet echt een nieuwe naam hebben, een die niet joods is. Dat begrijp je toch wel, Channah?’

Ik weet niet meer of ik het begreep. In ieder geval raakte Astrid door het dolle heen met het verzinnen van de meest uiteenlopende namen, van Zwaantje tot Melisanda en van Greet tot Liselore. Ik had mijn hart verpand aan namen uit sprookjes en zat te twijfelen tussen Goudkopje en Roswitha. ‘Nou ja, Goudkopje,’ giechelde Astrid en wees naar mijn haren. Uiteindelijk viel de keus op Christine Dalman, een naam zo christelijk als maar kon en die toebehoorde aan Astrids nichtje. De echte Christine Dalman woonde in het toen net bevrijde zuiden.

‘Van nu af aan ben jij Christine en ben je ons nichtje. Astrid en Christine Dalman.’ Tante Jet aaide me peinzend over het hoofd, haalde haar vingers door mijn dikke krullen en hield ze omhoog tegen het kaarslicht. ‘Jullie zouden kunnen zeggen dat jullie zusjes zijn, behalve... behalve dat... Ze zijn wel heel erg zwart,’ mompelde ze binnensmonds. ‘Dat zal moeilijk zijn met bleken.’

Ik dook onder haar hand vandaan en kroop zo ver mogelijk achteruit tegen de muur met mijn pop Mimi stevig tegen me aangeklemd en de dekens over mijn hoofd.

‘Channah, Christine!’ Tante Jet trok de dekens van mijn gezicht, aaide over mijn wangen en mijn neus en bleef dit keer van mijn haren af. ‘Je houdt toch van Astrid en van je pop Mimi? Die zijn toch allebei blond.’ Ik begon me al van alles voor te stellen, hoe leuk het zou zijn als mijn haar net zo blond en steil was als dat van Astrid. Misschien waren er kappers die mijn korte haar lang konden knippen en die krultangen hadden om haar steil te maken in plaats van golvend.

‘Praat dat kind nou toch niet allerlei onzin aan,’ zei oom Marius en maakte een bruusk einde aan mijn dagdromen. ‘Om het joodse weg te halen, is echt meer nodig dan wat zwarte haren bleken. Je moet de kleur van haar wenkbrauwen en wimpers veranderen, je moet dat pipse koppie rode appelwangen geven. Je moet...’

We zeiden nog meer gebedjes op en zongen tot we erbij in slaap vielen.

De volgende dag was ik te zenuwachtig en te bang om tante Jet mijn haar te laten bleken en zij liet het maar zo.

Ik vond een speelplaats voor mezelf in de ronde erker van de studeerkamer. Wanneer de wind de wolken langs de zon heen jaagde, speelden de glas-in-loodramen voor toverlantaarn en projecteerden oranje, groene en blauwe vierkantjes op mijn vel. De hele erker was in beslag genomen door een halfronde sofa met een gebloemde zijden sprei en kussens. Ik kan met mijn vinger nog steeds de fijne lijnen van de stengels natekenen en met waterverf het ijle blauw en groen van de bloemen schilderen. De ronding van elk blaadje en de lijn van elke steel werden mijn tovertuin. De sprei en kussens waren onweerstaanbaar. Ik wist hoe zijde rook en voelde. Moeder droeg immers zijden jurken voor het ontbijt aan onze keukentafel. Als ze dan langs mij schreed en driftig kushanden toewierp naar rijen tegels op de muur, kuste die zijde mijn wangen. Toen mocht ik mijn gezicht nooit in de plooien van haar rokken duwen. Terwijl ik nu mijn hele lijf verstopte en kopjes gaf aan verend zachte kussens. De eerste keer dat tante Jet me zo vond, voorover in de kussens, vroeg ze me m'n schoenen uit te doen, voorzichtig te zijn en de tere zij vooral niet te scheuren.

‘En daar mag je niet aankomen,’ verbood ze, wijzend op twee blauw met witte vazen in de vensterbank. Die vazen hadden bolhoeden op en boven op die bolle aardewerken deksels prijkten twee hondjes met platgeslagen neuzen. Ik kroop dichterbij om ze beter te bekijken en aan te raken met een voorzichtig vingertje. Mijn vinger daalde langzaam af, steeds dichter bij een honde-

[p. 35]

kopje. Ondertussen bleef ik tante Jet aandachtig observeren, maar van haar gezicht kon ik geen ja of nee aflezen. Ze zag er eerder uit alsof ze zelf niet wist of het wel mocht. Dus deed ik net alsof ik het hondje aaide met mijn vinger zorgvuldig een halve centimeter bij zijn blauwe vel vandaan. ‘Nou goed dan,’ gaf ze toe. ‘Maar je moet heel voorzichtig zijn en ze alleen aanraken met een fluwelen vinger.’ Zij noemde ze Ming, maar mij leek het raar, twee honden met dezelfde naam, dus voor mij waren ze ‘die lieve Ming en Mang’.

Moeders cello stond in een hoek van de studeerkamer. Oom Marius had hem daar neergezet en gezegd: ‘Voor jou. Voor als jij later net zo beroemd wilt worden als je moeder.’ Het was alsof twee moeders in dezelfde kamer woonden: een zijdezachte heel dichtbij en een die van een afstand naar mij staarde. Wanneer Astrid op school zat, trok ik me terug in de halve cirkel van gebloemde zij en kleurig glas, knuffelde ik de zijden stof en speelde af en toe dat Ming en Mang kwaadaardig blaften tegen de cello in de hoek.

Zodra iemand aan de voordeur belde, dook ik onder de sofa en kwam pas weer te voorschijn als tante Jet riep dat het veilig was. Op een zondag kregen we een waarschuwend telefoontje van iemand uit de ondergrondse. Oom Marius had de hoorn nog niet op de haak gelegd of tante Jet zag vanuit het raam dat soldaten bezig waren met het afzetten van de straat. Astrid en ik gingen direct naar mijn verstopplaats onder de sofa in de erker, waar de sprei tot op de grond ons aan het zicht onttrok. We gluurden onder de rand door en wachtten af, bang en opgewonden tegelijk. Diezelfde rare angst-bij-voor-baat gekoppeld aan een opgetogen drang tot overleven had ook oom Marius en tante Jet te pakken. Ze leken anders, groter, tot barstens toe vol waakzaamheid.

Duitse stemmen stroomden de hal binnen en de echo van laarzen klonk hoog op in de smalle gang. Tante Jet vroeg vastberaden wat ze wilden met een kleine stem tussen het zware geweld van stappen en bevelen. Wij trokken ons zo ver mogelijk onder de sofa terug, weg van het lawaai dat ons hele huis had ingenomen. Boven ons hoorden we voetstappen in de slaapkamers, daar werden stoelen omgegooid en deuren dichtgesmeten. Harde klanken braken door de vloer. En we hoorden stappen kraken op het grind in de tuin en iemand klopte driftig op het erkerraam. Zo dichtbij dat zijn blik dwars door glas en sofa heen leek te boren. Daarna was het een tijdje stil, tot ik moeders cello hoorde. Iemand tokkelde op de snaren. De bekende tonen klonken laag en dof. Lelijk en lokkend tegelijk kwamen ze me halen. Moeder! De cello viel stil en ik hoorde het gekraak van schoenen die op hun tenen liepen. Moeder kwam steeds dichterbij en hield vlak voor de sofa stil.

Een laars duwde zijn zwarte snuit onder de spreirand door en staarde naar ons zonder ogen. Mijn moeder had niet zulke laarzen. De laars bewoog niet en ook wij hielden ons doodstil, tot ik moest hoesten. De laars trok zich terug en ik voelde Astrid naast me in elkaar zakken, leeglopen van pure opluchting. Met een ruk tilde een hand de onderkant van de sprei omhoog en een hoofd tuurde nietsziend in het donker van onze schuilplaats. Was dat mijn moeder, zat zij verstopt achter die vreemde ogen? Ze kwam me halen. Ik wilde niet, ze zou me bijten. Misschien zou ze ons niet opmerken. Maar dat gebeurde wel. Zodra de ogen ons gevonden hadden, lichtten ze eerst voldaan op, om direct daarna onrustig heen en weer te schieten. De vreemde ogen - die toch vast van mijn moeder waren - keken naar ons en wij keken naar die ogen, naar de ondertanden die op de bovenlip beten, naar de onderlip die trilde. Ze knipperde even met de ogen en toen was het hoofd verdwenen.

‘Ich hab's schon gesehen,’ vertelde haar stem de andere Duitsers. Ze had nu een mannenstem, zoals ze ook soldatenlaarzen had gedragen. ‘Gehen wir mal... Ja, doch. Es gibt zwei blonde Kinder hier, die haben beide blaue Augen.’

Het duurde lang voor al het geschuif van voeten en gestamp van laarzen eindelijk voorbij was, de voordeur dichtsloeg en wij tante Jet hoorden huilen van dankbaarheid.

Mijn rozenhaag was eens een dichte muur. Alleen nu dringt een Duitse officier naar binnen met in zijn kielzog moeder.

Wat moeten die twee hier, wat willen ze?

Moet ik soms dankbaar zijn, dat hij mijn leven redde en medelijden toonde? Terwijl hij alle macht had en daarmee zo'n angst kon oproepen dat zelfs een aalmoes van barmhartigheid op liefde leek?

Hij en moeder.

Ik kan haar voelen in de tuin. Ze zoekt me, dwaalt hier rond in zijden kleren die langs mijn wangen strijken. Na vijftig jaar komt ze om liefde vragen.

Ze heeft wel lef.

Mijn moeder was die cello en die soldatenlaarzen waarvoor ik mij in angst verstopte.

Tranen van dankbaarheid stonden in tante Jets ogen, niet in de mijne. Tante Jet was degene die alles uit haar handen liet vallen om te luisteren als moeder cello speelde. Niet ik. Ik heb het ding verkocht.