Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 3]

[552]

Betekenen ‘links’ en ‘rechts’ nog iets?
H.F. Bienfait

De koetsier spande de paarden in en vroeg, op de bok klimmend:
‘Naar rechts of naar links?’
Arkadji schrok.
De weg naar rechts leidde naar de stad en vandaar naar huis, de weg links naar mevrouw Odintsov.
Hij keek naar Basarov.
‘Jewgeni,’ vroeg hij, ‘naar links?’
Basarov wendde zich af.
‘Wat is dat nou voor onzin,’ bromde hij.
‘Ik weet dat het onzin is,’ antwoordde Arkadji. ‘Maar wat hindert dat? Is het soms de eerste dwaasheid?’
Basarov schoof de pet over zijn voorhoofd.
‘Zoals je wilt,’ zei hij ten slotte.
‘Naar links,’ riep Arkadji.

Uit: Toergenjev, Vaders en zonen.

Zoals onze bossen onstuitbaar schijnen te vervallen, zo lijkt ook het linkse denken en doen reddeloos ten onder te gaan. De bomen hebben last van zure regen. Maar waarom het linkse denken nu ineens in de problemen zou moeten zitten, is onduidelijk. Goed, de Sovjet-Unie is gevallen. Het regime aldaar is ooit door links gekoesterd. Alle socialistische partijen in Europa hebben het nu moeilijk. Maar is dat alles voldoende aanleiding om automatisch ‘links’ tot verouderd te verklaren? Op grond waarvan zou dat dan wel kunnen? Alvorens dat gebeurt, moet toch eerst duidelijk zijn wat het fundament is van het linkse denken. Het merkwaardige is nu dat we dat niet goed lijken te weten.

Wat ik hierna probeer aan te tonen, of liever naar boven te halen, is dat het begrippenpaar ‘links versus rechts’ niet bepaald is door een toevallige gebeurtenis in de Franse Assemblée van 1789 maar dat het een oeroude fundamentele tegenstelling weerspiegelt, die niet zomaar even verdwijnt.

Iedereen meent wel een min of meer duidelijk idee te hebben van wat bedoeld wordt met ‘rechts’ en ‘links’ in de politiek. De termen worden ook met grote eensgezindheid toegepast op alle mogelijke keuzes of voorkeuren. Maar in de literatuur over het onderwerp blijkt een definitie van wat de politieke tegenstelling links en rechts nu eigenlijk inhoudt, en waarop zij berust, grote problemen op te leveren. Er is uitgebreid over geschreven; in ons land bijvoorbeeld door Lipschits (Links en rechts in de politiek, 1969). Meestal laat men de tegenstelling samenvallen met die tussen behoudend en vooruitstrevend.

Waarom wordt de conservatieve visie ‘rechts’ genoemd en de progressieve ‘links’? In Frankrijk houdt men het er graag op dat het gaat om een produkt van de Franse Revolutie. In de Assemblée zaten de radicalen met Robespierre links, en de behoudenden die de koning nog enige macht wilden laten rechts van de voorzitter. Deze gewoonte is vervolgens uitgerayoneerd naar de rest van de wereld, en maakt dus deel uit van de Gloire. Inderdaad heeft dit idee grote aanhang gevonden.

Maar al eerder waren er ‘behoudenden’ die zich rechts van de voorzitter opstelden, en linkse ‘oppositionelen’ zoals in het Engelse Lagerhuis. De vraag rijst dus of lieden met bepaalde denkbeelden zich ‘links’ noemen en daar ook gaan zitten omdat hun geestverwanten dat ooit eerder deden, dan wel dat er iets anders is wat ze ertoe brengt om zich ‘links’ te noemen en zich in vergaderzalen op te stellen; mutatis mutandis hetzelfde voor ‘rechts’.

De Fransen, zich bewust van hun verantwoordelijkheid, hebben zich vaak en graag verdiept in de psychologie van rechts en, vooral, links. Er bleken allerlei fundamentele verschillen te zijn in het linkse en rechtse denken en voelen, zoals optimisme en pessimisme inzake de menselijke natuur, ratio versus geloof, Paulus versus Petrus, veranderingsgezind versus behoudend, arm versus rijk, en als meest fundamentele tegenstelling: het linkse streven naar gerechtigheid tegenover het rechtse vasthouden aan de gevestigde orde. Hierbij deed zich echter een probleem voor: dat in de ene situatie een bepaalde tegenstelling stond voor links tegen rechts, maar in een andere situatie helemaal niet. Zo gold vroeger dat het geloof ka-

[p. 4]

rakteristiek was voor rechts, en ratio en wetenschap voor links. Maar tegenwoordig gaat de scheiding links en rechts dwars door de Kerken heen, en is links niet de meest enthousiaste voorvechter van biotechnologie en hogesnelheidstrein. Enzovoort; noem een fundamentele tegenstelling van links tegen rechts - meteen vindt er iemand een land, tijd of situatie waarin die helemaal niet opgaat. In de bundel Anatomie van links (1968) vatte Kleerekoper de algemene mening als volgt samen: ‘De begrippen “links” en “rechts” hebben een veelvoud van geldingsgebieden en zonder dat men duidelijk te kennen geeft op welk geldingsgebied men ze wil betrekken, zijn zij betekenisloos.’ Een psychologische verklaring voor de steeds wisselende inhoud van het begrippenpaar stuit op hetzelfde probleem: L = optimist, liberaal, beweging, en R = pessimist, autoritair, immobilisme, enzovoort, gaat het op voor het ene geval, dan weer niet voor het andere. Een symposium met voornamelijk Angelsaksische schrijvers in het toen (1977) nog bestaande Encounter (Who's left, what's right?) gaf uitsluitend verwarring te zien. In hetzelfde jaar stelde Touchard (La gauche en France depuis 1900) dat een psychologische benadering van de links/rechts-tegenstelling in de politiek uitzichtloos is. Lipschits wilde van de hele tegenstelling links/rechts af, omdat het volgens hem alleen maar onduidelijkheid schiep.

In de jaren zestig en zeventig hield men zich kennelijk graag met deze zaken bezig, ondanks de stelling van D66 dat links en rechts inmiddels verouderd waren (toen ook; en al eerder waren er die dat duidelijk meenden te zien). Maar met de val van de socialistische heilstaat is het weer raak. We zijn inmiddels niets opgeschoten. Het kamerlid Melkert in de Volkskrant van 28 oktober 1991: ‘Dit is geen tegenstelling van links staat tot rechts. Het gaat om gevestigd tegenover doorbrekend, behoudend tegenover vernieuwend.’ Dus conservatief en progressief vallen niet meer samen met rechts en links. Misschien heeft Melkert wel gelijk: zo is ‘meer overheidsingrijpen’ lange tijd een linkse favoriet geweest, maar is dat nu een progressieve of een conservatieve wens? En om iets actueels te nemen: de dijkverzwaring wordt mijns inziens algemeen ervaren als een duidelijk rechtse aangelegenheid terwijl het toch een moderne, vooruitstrevende actie te noemen is; en tegelijk leeft de wens tot het behoud van het oude rivierenlandschap, per definitie conservatief, het meest bij links.

Er zijn dus twee problemen: ten eerste is er kennelijk geen fundamentele politieke tegenstelling die altijd en overal is samen te vatten als die tussen links en rechts, en ten tweede is het niet duidelijk waarom een bepaalde visie links en haar tegenhanger rechts wordt genoemd.

Als het met psychologie dan niet lukt, lijkt het enige dat nog helpen kan het woordenboek: de betekenissen van een woord, en de ontwikkeling daarvan, kunnen immers een aanwijzing geven van de associaties die het met zich meedraagt.

‘Links’ is een verbuiging van ‘link’ en daar volgt dan: leep, vals, gevaarlijk, lelijk, riskant. ‘Links’ zelf levert, naast de betekenissen van link, die van ‘linkshandig’ en ‘vooruitstrevend’. In andere Europese talen is het niet veel anders: behalve voor ‘linkshandig’ en ‘vooruitstrevend’ staat het voor ‘krom’, ‘onaangepast’, ‘afwijkend’, ‘verkeerd’, ‘bedriegelijk’, ‘homoseksueel’, ‘gevaarlijk’, ‘krankzinnig’.

‘Recht’, en de verbuiging ‘rechts’, levert minder kleurrijk materiaal. Naast de betekenissen ‘niet krom’ en ‘aan de rechterzijde’: ‘normaal’, ‘eerlijk’, ‘billijk’, ‘juist’, ‘echt’. In andere talen evenzo. Vanwaar die interessante opstapeling van romanstof aan de linkerkant? En de saaie deugd daartegenover?

In de eerste plaats gaat het niet om een recente ontwikkeling of een lokale mode. In Sophocles' tragedie Ajax zegt het koor tegen Ajax, die in een vlaag van waanzin een kudde schapen te lijf was gegaan, dat een god hem moet hebben verblind toen hij ‘naar links’ ging. In boekjes over links- en rechtshandigheid in het dagelijks leven (bijvoorbeeld Fritsch, Links und Rechts in Wissenschaft und Leben, 1964) worden daarenboven voorbeelden te over gegeven waaruit blijkt dat in alle mogelijke oude en nieuwe beschavingen ‘links’ staat voor zwak, onhandig, vrouwelijk, onaangepast, slecht, gevaarlijk, en ‘rechts’ voor sterk, mannelijk, goed en rein. Men zie ook het Oude Testament, van Genesis tot de Psalmen, en het Nieuwe (bijvoorbeeld Mattheus 25:31-46 en 26:64).

De associatie van ‘links’ met ‘verkeerd’ en ‘rechts’ met ‘goed’ zit dus diep. Het even diep zittende gemak waarmee eenieder de politieke invulling van links en rechts kan maken, ook bij nieuwe onderwerpen die nog niet geëtiketteerd zijn, suggereert een nauwe verwantschap met de andere associaties. Blijft de vraag naar de aard van al die samenhangen.

Het simpelst is het om de zaak letterlijk op te vatten. Verreweg de meeste mensen zijn met hun rechterhand sterker en bedrevener dan met de linker. Afhankelijk van de definitie vindt men tussen de 80 en 97 pro-

[p. 5]

cent van de volwassenen rechtshandig, en een waarde van 90 procent voor uitgesproken maar niet-excessieve rechtshandigheid is dus redelijk om aan te nemen. Een zo grote meerderheid heeft als consequentie dat het taalgebruik wordt bepaald door de rechtshandigen. Het ligt dan voor de hand dat ‘rechts’ met sterk en zeker, ‘links’ met zwak en onzeker geassocieerd wordt.

Even vanzelfsprekend is het om de tegenstelling dan ook te gebruiken voor het aangeven van een tegenstelling van karakters. Als ‘rechts’ dan staat voor sterk en handig, karakteriseert dat meteen een persoonlijkheid: zo iemand moet thuis zijn in de wereld, daar goed in opereren, is zelfverzekerd en steekt goed in het vel. ‘Links’, en daarmee zwak, staat dan vanzelf voor onzeker, niet thuis in de wereld, niet goed in het vel stekend. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt: ‘onhandig, ook in onstoffelijke zaken. Gevolg van het feit dat bij de meeste mensen de linkerhand minder ontwikkeld is dan de rechtse. “Zulk een vrouw zou me lijken, verlegen en links als ik altijd ben.” (Beets, Camera obscura)’

Waar het in politieke zaken gaat om hoe de wereld georganiseerd moet zijn, is een dergelijke tegenstelling uiteraard essentieel. Wie zich thuis voelt in de wereld zoals die nu is, heeft geen behoefte om belangrijke veranderingen aan te brengen. Wel verbeteringen, aanpassingen aan ontwikkelingen, al was het maar om bedreigingen van de status-quo te pareren, en de voet ongeremd op het gaspedaal te kunnen houden: het archetypisch rechts. Ik zie Hans Wiegel. Achter hem de schim van Odysseus, die knipoogt.

Wie zich niet thuis voelt in deze wereld, zal allicht ideeën hebben dat het anders zou kunnen en moeten zijn. Over de oorzaak van dat niet-thuis-voelen zegt dat op zichzelf niets. De wereld is nu eenmaal niet volmaakt, en men kan zich dat aantrekken. Het kan natuurlijk ook zijn dat iemand met zichzelf overhoop ligt en de oorzaak van de hieruit voortvloeiende narigheid aan de buitenwereld toeschrijft; een oog voor de feilen van de maatschappij kan, zoals bekend, ten zeerste gescherpt worden door eigen problemen en ervaringen. Een roep om gerechtigheid (die immers ontbreekt), en identificatie met ‘de onderliggende in de maatschappij’. Als archetypisch links verschijnt Ria Beckers in beeld, boven haar Jezus, niet knipogend, maar hangend aan het kruis.

De route van de associaties van links- en rechtshandig tot politiek links en rechts ligt zo voor de hand dat ze een voldoende verklaring vormt voor het feit dat iedereen zonder moeite aanvoelt wat de tweedeling van links en rechts in de politiek moet inhouden, ook in nieuwe situaties. Ingewikkeld gepsychologiseer omtrent de beweegredenen van links (en rechts) is dus overbodig. De reden dat theoretisch politicologen er toch niet aan willen, is misschien dat de associatiereeks van ‘links’ via ‘zwak’ tot ‘niet thuis in deze wereld’ linkse schrijvers en politici niet erg aanstaat. Terwijl ‘niet thuis in deze wereld’ toch geen onfatsoenlijke eigenschap is.

Lipschits citeert in zijn boek een christenhistoricus, Ubbink, die een associatiegang via de droom veronderstelde waarin, volgens Jung, links met het zwakke, vrouwelijke en rechts met het sterke, mannelijke verbonden is. Dat moge zo zijn, maar de vraag is in dat geval hoe die associatie in de droom terechtgekomen is. Eenvoudiger en plausibeler lijkt het me dan om aan te nemen dat de dromer gebruik maakt van de hierboven aangegeven eenvoudige associaties om in de droom de door Jung aangeduide coderingen van links en rechts te gebruiken.

Het is nu tijd om terug te gaan naar de Assemblée van 1789.

Voor zover ik dat kon nagaan, is in de Assemblée Constituante het linkse kamp niet ontstaan doordat een voorzitter dat zo verordonneerde, of omdat iemand uit dat kamp daar een uitgesproken reden toe had: ‘Dès les premières séances des clivages apparurent au sein de l'Assemblée: sans parler de partis, il y eut bien des groupes politiques. Les partisans les plus prononcées en faveur de la Révolution prirent l'habitude de siéger côte à côte, à la gauche du président. On parla alors du “côté gauche”.’ (Soboul, Dictionnaire historique de la Révolution Française, 1989.) Een enkele afgevaardigde pleitte ervoor dat men zo nu en dan eens van plaats zou veranderen; het voorstel sloeg niet aan.

Het lijkt wat op een wolk muggen zoals die op zomeravonden boven een bepaalde struik hangt; men kan ze uiteenjagen maar na een minuut zweven ze weer op dezelfde plek, aangetrokken door een warme luchtstroom misschien, of iets anders onzichtbaars.

De benaming ‘links’ in de Assemblée was dus bedoeld ‘ten opzichte van de voorzitter’. Waarom zou iemand die zich links voelt, in de zin die ik aangaf, vanuit zijn eigen gezichtspunt rechts in een zaal gaan zitten? Is dit niet het duidelijkste bewijs dat de hele zaak van de ordening in de zaal een kwestie van toeval was? Gesteld dat, door welke oorzaak ook, de radicalen niet links maar rechts van de voorzitter waren terechtgekomen? Er is inderdaad wel gespeculeerd dat in dat geval de politieke links/rechts-tegenstel-

[p. 6]

ling de omgekeerde betekenis zou hebben gekregen en gehouden.

Hierbij verliest men de essentiële positie van de voorzitter uit het oog. Die vertegenwoordigt de orde, in letterlijke en overdrachtelijke zin. In deze persoon komen alle overwegingen samen, van daaruit wordt bekend wat het resultaat is van de botsingen der standpunten. Alle positioneringen gelden ten opzichte van deze figuur. Wanneer wij naar God opzien, zien wij aan zijn rechterhand zijn vertrouwelingen zitten. Dat dat van ons uit gezien links is, is irrelevant.

De kracht van de neiging positie te kiezen vanuit het gezichtspunt van de voorzitter, is niet te onderschatten: het zit immers in onze eigen hoofden. Wij richten ons tot de voorzitter, wij maken hem tot de centrale figuur van waaruit alles is en zal zijn. Als wij in zijn handelen mee willen spelen, positioneren wij ons ten opzichte van hem.

De Gloire bestaat dus wel degelijk, niet alleen vanwege het feit dat diegenen die in de Assemblée van 1789 feitelijk links en rechts waren, zich ook zo ten opzichte van de voorzitter hebben geposteerd en dat bleven doen, maar vooral omdat men dat, bewust of onbewust, herkend heeft als logisch en bruikbaar; het sloot aan bij wat iedereen zonder te beredeneren al aanvoelde en nu, tweehonderd jaar later, nog steeds aanvoelt.

Natuurlijk is hoe wij denken en willen niet alleen in te delen in rechts of links. Maar het primaire schisma is toch dat tussen degenen die zich met de bestaande orde kunnen verenigen en degenen die daar overwegende problemen mee hebben. (Uiteraard gaat het hier om de kern van de links/rechts-tegenstelling. Ik ken niemand die volkomen gelukkig is met deze wereld, en evenmin iemand die absoluut alles wil veranderen; zo ergens, dan geldt hier wel het begrip ‘gemengde gevoelens’. Bij een verkiezing spraken mijn ouders altijd van tevoren af wie PvdA en wie vvd zou stemmen.)

Dit alles houdt in dat er, zolang er mensen op de wereld rondlopen die het met elkaar moeten vinden, linkse en rechtse visies zullen zijn. Het eind van links in de politiek zit er dus voorlopig niet in. Alleen de manier waarop het zich manifesteert zal, in een veranderende wereld, uiteraard steeds anders zijn.

Op grond van het bovenstaande fundament is het niet al te moeilijk te verklaren hoe verschillende controverses in de loop van de tijd verbonden zijn met die tussen links en rechts, maar ook hoe zo'n verband kon verdwijnen of zelfs in tegengestelde zin veranderen.

Enkele voorbeelden, onder andere door Lipschits genoemd als illustratie van zijn stelling dat de links/rechts-tegenstelling in de politiek ongrijpbaar en dus onbruikbaar is:

1. Links versus rechts zou staan voor de tegenstelling tussen arm en rijk. Lipschits wijst op twee problemen. Aangezien er meestal meer armen dan rijken zijn, zouden de linkse partijen in een democratie automatisch de meerderheid moeten hebben. Bovendien zouden de arbeiders altijd links moeten zijn, en we weten dat ook dat niet opgaat. Waar het natuurlijk om gaat, is dat de ambities van links, een rechtvaardiger samenleving, diegenen zullen aanspreken die er in de heersende situatie beroerd aan toe zijn; maar voornamelijk omdat men hoopt er beter op te worden. Een wereld waarin de zwakken beter worden beschermd, is niet interessant meer zodra men zelf meer macht heeft veroverd. Men kan dus heel goed rechts van aard zijn en omwille van het gewin op een linkse partij stemmen.

2. Al dan niet confessioneel. Lipschits geeft voorbeelden van de correlatie links/niet-confessioneel en rechts/confessioneel, en de uitzonderingen. Hij komt tot de conclusie dat men niet mag concluderen dat confessioneel = conservatief, en evenmin dat nietconfessioneel = progressief. Voor ons is het voldoende om te constateren dat de confessionele partijen in de regel hebben gegolden als rechts. Terecht, want ze stonden meestal voor de bestaande orde. Volgens Heering (De zondeval van het christendom, 1928) was dat het gevolg van de keus van het christendom voor de macht (in het Romeinse keizerrijk). Zij die de tegenstelling links/rechts primair associëren met al dan niet confessioneel, komen echter in moeilijkheden met partijen die de bestaande orde nog niet christelijk genoeg vinden. Zulke partijen kunnen zo nu en dan met links meestemmen. Anderzijds zijn er partijen (geweest: ppr, evp) die op grond van hun christelijkheid links meenden te moeten zijn. Weg dus met de correlatie rechts/confessioneel en links/niet-confessioneel.

3. Vooruitstrevend tegenover behoudend, of progressief tegenover conservatief. Hierbij gaat het natuurlijk om de richting waarin men wil veranderen, oftewel om wat dat ‘vooruit’ inhoudt. Streven naar een verfijnder sociaal stelsel zal door links worden toegejuicht, maar invoering van een verplichte identificatiekaart met automatische uitdraai van sofi-gegevens en strafregister niet.

4. Socialisme versus kapitalisme. Hier kon Lipschits eenvoudig verwijzen naar de Sovjet-Unie. Al stamde het regime van oorsprong uit een linkse inspiratie, doordat het

[p. 7]

de oude idealen verliet en bovendien geen verandering duldde, was het rechts geworden, en de dissidenten, die opkwamen voor de mensenrechten, links. Maar ook in het Koninkrijk der Hemelen moeten er zijn die zich ergeren aan het eeuwige psalmgezang en de autocratische machtsuitoefening door Petrus; in hun streven naar muzikale vernieuwing en een toegeeflijker toelatingsbeleid zullen zij links zijn.

Er is dus voor de tegenstelling links/rechts geen goede alternatieve omschrijving die er geheel en al mee overeenkomt. Lipschits concludeerde daaruit dat links/rechts onbruikbaar is in de politiek. Mijn conclusie is andersom: de links/rechts-tegenstelling is een fundamentele, maar vertaalt zich in de politieke praktijk nu eens het meest zichtbaar als confessioneel versus niet-confessioneel, dan weer in de strijd tussen arm en rijk, enzovoort.

Zo geldt van de eerder genoemde voorbeelden, overheidsingrijpen en dijkverzwaring, voor het eerste dat het als instrument om de rechtvaardige samenleving te bereiken duidelijk een voorkeur van links moet zijn. Rechts redt zichzelf en ziet geen noodzaak tot wat het dan ook overheids-‘bemoeienis’ noemt. Maar in de Sovjet-Unie was overheidsingrijpen bij uitstek het instrument van rechts. En bij de dijkverzwaring lijkt het me niet zozeer het behoud van iets dat de gemoederen beweegt, maar meer dat het rivierenlandschap de sympathieke zwakke partij is, de onderliggende, die door de rechtse macho's van Waterstaat wordt bedreigd. Dan weet links wat het te doen staat.

Een merkwaardig aspect bij dit alles is dat van de zedelijke kwaliteit. Ik geloof niet dat hetzij rechts dan wel links aanspraken kan maken op meer respectabiliteit dan de ander. Maar er zijn er die er anders over denken. In Europa is het aanzien van links in de afgelopen twee eeuwen steeds gestegen (Caute, The left in Europe since 1789). Dat zal meer dan één oorzaak hebben, maar het is wel opvallend dat in diezelfde periode de capaciteit tot identificatie met de onderliggende sterk is toegenomen. Men neme bijvoorbeeld als uitgangspunt de fabels van La Fontaine, gebaseerd op die van Aesopus, die zakelijk en beknopt laten zien hoe het afloopt met degenen die niet goed opletten of zich boven hun stand willen verheffen. Sindsdien is het idee van de dierenbescherming gekomen, het Rode Kruis, de sociale verzekeringen, Amnesty International, enzovoort. Aan de andere kant heeft rechts sterk aan prestige ingeboet sinds het Derde Rijk, dat als extreem rechts te boek staat.

Het streven naar een betere wereld met minder slachtoffers heeft kennelijk de wind in de zeilen. Verwijten inzake zweverigheid en irreële verwachtingen kunnen worden afgedaan met verwijzing naar de toestand van de wereld, met honger en milieuproblemen. Vroeger wisten we daar niet zo van, vonden we dat nog niet zo erg, of achtten wij onze verantwoordelijkheid daarvoor niet zo groot.

Staat vanouds het complex ‘rechts en sterk’ automatisch voor deugdelijk en dus goed, en ‘links annex zwak’ evenzo vanzelfsprekend voor ondeugdelijk en verkeerd, langzaamaan groeide (in de westelijke wereld) het idee dat ‘zwak en onderliggend’ onze sympathie verdient, en dat ‘sterk en machtig’ als producent van slachtoffers schuldig is en slecht. Links neutraliseert zijn imago van ‘ondeugdelijkheid’ door het claimen van het verhevener ‘deugdzaam’. Op deze ontwikkeling heeft rechts mijns inziens nog geen afdoend antwoord gevonden.

Conclusie: de termen ‘links’ en ‘rechts’ in de politiek zijn nog steeds springlevend en voor iedereen herkenbaar, getuige alleen al het dagelijks gebruik in de krant. Het fundament van hun betekenis is reëel en aantoonbaar. Het voordeel daarvan is dat linkse en rechtse politici bij nieuwe problemen, waar het partijprogramma niet in voorzag, een behoorlijke mate van zekerheid kunnen hebben hoe zij zich overeenkomstig de wensen van hun kiezers (zouden) moeten opstellen, zonder ze eerst te hoeven raadplegen - een groot voordeel ten opzichte van hun ‘pragmatische’ en ‘redelijke’ collega's. Het feit dat het klassieke socialisme er op dit ogenblik slecht voorstaat, is misschien treurig maar niet belangrijk; de linkse fakkel zal zonodig door andere bewegingen worden overgenomen en vertaald in nieuwe partijprogramma's.

Met dank aan dr. M. Fennema (vakgroep Politieke Wetenschappen) aan de Universiteit van Amsterdam.