Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 32]

Keertij
Ben Borgart

In het begin van de jaren zestig, toen meer en meer arbeid werd verlicht door de automatisering, de tv kleur kreeg, het haar langer mocht, de rokken korter, en ook het platteland niet ontkwam aan de ommezwaai naar het atoomtijdperk, was er bij ons op het dorp een boer die stug bleef voortgaan in het oude spoor. Gerrit Crombach. Oerconservatief. Een ridder van het ganzenbord. Zelfs hier, in de Achterhoek, viel hij op door zijn wereldvreemde levenshouding. Ja, in het opzicht van kneuterigheid en behoudzucht had deze man tot in de verre omtrek van Harreveld zijn gelijke niet. Alle vooruitgang lapte hij aan zijn laars. De een sprak er schande van, de ander vond dat eigenlijk wel aardig, zo'n eigenzinnige knar, sommigen noemden hem achterlijk en een enkeling lachte hem vierkant uit, maar hoe anderen er over dachten dat kon hem niet schelen.

‘Nieuwerwetsigheden’ interesseerden Gerrit geen snars.

Terwijl velen in die dagen al op de brommer of in een auto rondsjeesden spande meneer rustig Bles voor de kar, hees zich op de bok, klikte eens met zijn tong, gaf een rukje aan de teugels en zei: ‘Hort sik!’ Zo kwam hij er ook wel. Och, hij hoefde zelden verder te wezen dan de Sparwinkel aan de brink, de smid, de kerk, of de markt in Aalten. Zijn geboortestreek was zijn wereld; wat daarbuiten viel dat raakte hem niet. In deze enclave uit een Verkade-album gaf de natuur het tempo aan. Indachtig de bijbeltekst ‘de eersten zullen de laatsten zijn’, achtte Gerrit Crombach alle haast uit den boze. Als een rotsblok stond hij stil in de stroom van de tijd. In plaats van de agrarische ontwikkelingen een beetje te volgen, en over te schakelen op het gemak van een tractor, ploegde de man anno 1962 nog met ossen. Het rook daar naar de tijd van keizer Karel. Trouw aan de tradities (of uit vrees voor verandering?) ging hij te werk op de manier zoals zijn opa het zijn vader geleerd had, krek zoals het hem op zijn beurt was doorgegeven, en niet anders, want zo behoorde het nu eenmaal en zijns inziens was dat goed genoeg.

Gerrit was toen in de kracht van zijn leven. Een pezige veertiger met zijn pet recht op zijn kop, een rode nek, en een paar sluwe oogjes in zijn hoekige gelaat. Vrijgezel. Onder één dak wonend met zijn zuster Hendrika, genaamd de Kluif. Een mooi span voor snertreclame. Hun knecht, de onnozele Lambert, huisde in gezelschap van een sijsje op zolder. Voorts liepen er twee loeresen van honden los, die er een ongastvrije boel van maakten.

Nooitgedagt, zo heette die boerderij, lag aan een pad van sintels achter de Peppelenweg. Zo'n stolpmodel, waarin mens en dier dezelfde ruimte delen (waar het stinkt daar is het warm) met rondom wat schuren, een boomgaard en een hooiberg. Vlieren sierden het erf. Het rieten dak getuigde niet van luxe of enig gevoel voor romantiek, nee - aangezien hun kavel aan 't Veen grensde was riet hier goedkoper dan dakpannen. De deel van dit ‘gemengd bedrijf’ zag eruit als een kladderschilderij. Het stilletje boven de sloot diende sinds jaar en dag als berghok. Waarom mest verspillen? Ze deden het liever op een ton achter in de stal, een ton die van tijd tot tijd werd geleegd over de moestuin... De schapen mochten met hun tanden het gras in de bongerd maaien. Daar stonden van die knoestige hoogstammers, onhandig te behappen, dat wel, maar behalve windvang en wat moerig fruit leverden die tevens hout voor de kachel. Rook kon in huize Crombach geen kwaad. In de schoorsteen hing spek te bruinen; in de kelder stonden vaatjes met inmaakspullen. Om hun hoofd niet te stoten aan lage zolderingsbalken hannesten ze 's avonds met een olielamp rond. Kunstlicht hadden die lui niet nodig - ze gingen met de kippen op stok - evenmin als een wekker, want tegen de ochtend kraaide de haan hen vanzelf wel weer wakker.

Gerrit ging ervan uit: ‘Wat de Here geeft dat hei-je voor niks.’

Zo iemand was natuurlijk niet erg geliefd bij de plaatselijke middenstand. Iets afdanken vond hij zonde. Ging er eens een klomp kapot dan sloeg hij er een stuk band om, en sjokte er op door tot Pasen. Wonderolie scheen hen bij de dokter weg te houden. Aan meubels tilden ze niet zo zwaar; die van hun grootouders konden nog best een dagje langer mee. Om servies te sparen aten ze op weekse dagen uit de pan (volgens Lambert zelden iets anders dan hutspot) en ze dronken ‘koffie’ van cichorei met een lik raatho-

[p. 33]

ning. De kaas kwam er wit uit de karn en het roggebrood zwart uit de oven. Onder de bedrijven door breide Hendrika truien van uitgehaalde wol, op de krimp berekend, van een kleur die ten leste opging in de aarde. Vele lappen maakten de deken. Toen de mode zoetjesaan wat leuker werd, en Piet de kleermaker overging op confectie, bleef de familie Crombach hun zondagse kleding braaf bewaren in de mottenballen. In dat stijve, zwartlakense goed met pilo liepen ze er op hoogtijdagen bij als figuren uit de vorige eeuw.

Ze kenden geen groter deugd dan soberheid; voor vertier waren ze niet te porren. Hun behoefte aan genot scheen zich te beperken tot op z'n tijd eens een pluk verse stro in de klompen. ‘Feest vieren,’ zei oma Crombach alreeds, ‘dat is potverteren.’ De kerkgang was hun enige uitje. Ze lazen geen boeken of kranten, hadden geen radio, en zelfs niet eens telefoon. Wie hen wou spreken die kwam maar. De elektra was op Nooitgedagt gewoonlijk afgesneden, er kwam trouwens geen wasmachine, stofzuiger of ijskast aan dit huishouden te pas, en ze leefden ongeveer zoals de gewone mensen zich hadden moeten behelpen in de oorlogsjaren.

Waren ze dan zo arm? Daar liepen de meningen over uiteen. Voor zover bekend hadden ze geen bankrekening, de vrekken, maar misschien wel een Keulse pot vol met rijksdaalders onder de bedstee. In verband met vuur of ratten had Gerrit in elk geval iets tegen papiergeld. Bij voorkeur bedreef hij ruilhandel. Een half mud gerst tegen een spade, een paal tegen een kwak wagensmeer, een bos penen voor wat bouten en moeren, eieren tegen schuurpoeder, een po of een konijn tegen een tweedehands trapnaaimachine. Veel zullen ze er niet mee verdiend hebben, maar ze gaven niet veel uit ook, en zo bleven ze in een zekere balans rond het nulpunt schommelen. Welke filosofie erachter stak wist niemand. Met woorden sprong Gerrit Crombach even zuinig om als met dingen. Er moest uiteindelijk een gewiekste seigneur aan te pas komen, een radioreporter, die afging op geruchten van ‘Flintstones’ in de Achterhoek.

‘Thans bevinden we ons op een oud-Gelders erf, beste luisteraars, in de buurt van het dorpje Harreveld. Op bezoek bij boer Crombach. In zijn soort de laatste der Mohicanen. Waarachtig, de tijd heeft hier stilgestaan...’ Op de achtergrond, onduidelijk, ganzengesnater of het lachen van Hendrika. ‘Wel, meneer Crombach, het lijkt hier wel een museumpje voor oude ambachten, iets voor Anton Pieck.’

‘Voor wie?’

‘Dat was bij uitstek de tekenaar van het pittoreske.’

‘Wablief?’

‘Fraai.’

‘Fraai...,’ (snuifgeluid), ‘och, daar koop je niet veul voor.’

‘Vandaar zeker, dat ik hier nergens een schilderij aan de wand zie hangen...’

‘Ik kiek liever naar buiten. Dan kan ik 'n bui zien aankomen. Ik kan wel de ganse dag naar een plaatje van mooi weer gaan zitten kieken, maar dan hei-je kans dat het hooi nat wordt.’

‘Tja.’

De onderwerpen schoonheid en kunst zijn hiermee afgedaan.

‘Wat mij opvalt, meneer Crombach,’ herneemt de journalist, ‘is dat uw bedrijfsvoering wordt getypeerd door al lang achterhaalde methoden... vooroorlogs gedoe... dat lijkt me in strijd met uw pragmatische instelling... terwijl andere boeren de nodige machines hebben aangeschaft, bent u blijven steken in handwerk.’

Gerrit kucht schamper.

‘Vandaar dat ik geen schuld heb. Zij wel.’

‘Vindt u dierentractie niet inefficiënt?’

‘Niks hoor.’

‘Kunt u dat toelichten?’

‘Een trekker heeft nu eenmaal geen vermogen om te jongen. In plaats van benzine te zuipen vreten de beesten gratis gras. Ze bemesten het land trouwens in één moeite door, hè, daar he'k verder geen omkijken naar. Als ze tijdig worden vervangen dan geeft de slager er nog een aardige duit voor ook.’

‘Nu ja, eh, er zullen ook best voordelen te noemen zijn, maar het lijkt me toch allemaal wel erg bewerkelijk.’

‘Da's beter dan werkeloos, zeun.’

Koekoek, koekoek, koekoek.

‘Toch vrees ik eerlijk gezegd, als u kiest voor een bestaan zonder elektriciteit, waar tegenwoordig de hele wereld om draait, dat u er vroeg of laat uitgerangeerd wordt.’

‘Och, als de krachtcentrale uutvalt dan draaien wij gewoon door.’

‘Ik help het u hopen.’

‘Ik neem geen risico's, dat is alles.’

‘Als ik het goed begrepen heb, meneer Crombach, zweert u dus bij haagdoorns in plaats van schrikdraad.’

‘O, een prik of een schok, het een is even doeltreffend als het ander...’ Rumoer van buiten, waaronder een boze stem, doet Gerrit even zwijgen. ‘Ho eens... dat is geloof ik de buurman.’

‘De vaarzen benne weer uutgebroken,’

[p. 34]

verduidelijkt Hendrika, ‘ze zitten an zijn bieten!’

Gerrit klikt bedachtzaam met zijn tong.

‘Nou, als het zo gesteld is, laten we dan maar eens gaan kieken wat er loos is.’

Honden blaffen, mensen gaan tekeer, koeien loeien, en zover het de uitzending betreft blijft het daarbij. De KRO. Een scheldpartij gaat over in een vrolijk muziekje.

De bewoners van Nooitgedagt hadden het wel vaker aan de stok met buren en omwonenden. De Crombachs waren een bron van ergernis voor hun omgeving. In de pluisjestijd kon het bij voorbeeld gebeuren, dat er vanaf hun land onkruidzaad overwaaide op aangrenzende akkers. Volgens sommigen was het daar een broeinest van rupsen en engerlingen. Van zijn kant placht Gerrit zich aan te stellen over ‘stikzooi’ wanneer men sproeide met toegestane verdelgingsmiddelen. Zelf nam hij de wet niet zo nauw. Teun Huibergts, de veldwachter, die hem al jarenlang eens op zelfslachterij van geiten hoopte te kunnen betrappen, kwam liever niet op de proppen op het moment dat Gerrit een slachtmes ter hand had. Gerrit was nu eenmaal een potige driftkop. Een man met zijn eigen wetten. Medeburgers die op de straatweg (toen nog smal en geplaveid met klinkers) een stuk in een tergend traag tempo achter zijn paard-en-wagen aan moesten rijden, hielden zich over het algemeen maar koest.

Het leek Gerrit een genoegen te zijn om een rem op de dingen te zetten.

Hij lag dwars met de ruilverkaveling, bleef lastig met melkbussen in de berm hannesen, foeterde tegen de alom oprijzende silo's en hoogspanningstorens, vroeg nooit ergens toestemming voor, of het zou aan de Here moeten zijn, en hij was altijd geneigd om tegen de draad in te gaan. In het café van Harreveld was Gerrit Crombach hoogstens goed voor praatjes van smaad. Nu ja, sommige bejaarde dorpelingen knepen een oogje toe, nostalgische zielen, die zo'n ‘keuterij’ herinnerde aan de goeie oude tijd. Op de kansel noemde de dominee Nooitgedagt wel eens om een voorbeeld te geven van bijbelse eenvoud. Terwijl in de regio het geloof in een goddelijke bestiering bedroevend afnam, bleven de Crombachs trouwe klanten van de kerk. In de progressieve hoek van het raadhuis, daarentegen, ging hij door voor een blok aan het been van de gemeente. De enigen bij wie hij in de smaak scheen te vallen, waren lieden uit de stad. Zowaar. Nieuwsgierige vreemdelingen, hier 's zondags rondtoerend op zoek naar folklore en herderlijke plekjes. Ze maakten foto's van Nooitgedagt alsof ze het paradijs van Rousseau hadden herontdekt. Kunstschilders zetten er hun ezel op om deze woeste hoeve te vereeuwigen in kleuren van enthousiasme. Snuffelend waagden antiekliefhebbers zich het erf op om voor een pittige prijs spullen op te kopen, oud gerei van zolder, dingen die anderen al lang hadden weggegooid. Voorheen beweerde Gerrit met stelligheid: ‘Stadjers zijn uitvreters.’ Nu hij baat van ze kreeg, scheen hij gemakkelijk van gedachten te veranderen. Kon hij ze geen in onbruik geraakte kachel of een lampetkan aansmeren dan verkocht hij ze toch meestal wel een paar pond ‘echte boerenboter’, huismansappels, of een zak met piepers van een zo goed als uitgestorven ras.

Enfin, die belangstelling van stedelingen was nog tot daaraantoe, zolang het tenminste een beetje behoorlijk volk was. Dan hoefde je niet op je wasgoed te letten. Op een zekere dag kwamen er echter ook andere figuren op Nooitgedagt af... rare, langharige jeugd in bonte kloffen. Flierefluiters. Wat die daar nou zochten was ons eerst een raadsel, maar sommigen noemden zich ‘kabouters’, en die gasten voelden zich wel aangetrokken tot zo'n bedoening in de trant van Frau Holbein. Vreemd genoeg joeg Gerrit ze niet weg met de riek. Nee, ergens scheen hij die hippies nota bene als geestverwanten te beschouwen. Als ze wat meehielpen met de oogst dan kregen ze de kost, en mochten zolang in het kot op het achtererf bivakkeren. Gezellig... Op zomeravonden zat het spul halfbloot gitaar te spelen, ze paften uit oosterse pijpjes, lagen te vrijen, en ze deden alsof het leven een lolletje was. Het liep de Crombachs langs hun kouwe kleren af.

Gewaarschuwd door verontruste gemeenteleden, ging de burgemeester er eens een kijkje nemen. Was Gerrit soms geen zwartkous meer? Op de vraag wat dit eigenlijk moest voorstellen kreeg de brave burgervader ten antwoord: ‘Ze doen minder kwaad dan jullie, vooruutstrevenden, die onderhand de wereld naar de bliksem helpen.’ Dit was uiteraard tegen het zere been.

In het dorp nam de contrarie tegen Gerrit toe.

Tegengewerkt door de hele gemeenschap zou hij er vast en zeker onderdoor zijn gegaan - zijn verdiende loon - ware het niet dat hij van lieverlede het tij meekreeg. Er woei een geest van vergiftvrees door Nederland. Terug naar de natuur! In die jaren kwamen witte fietsen en onbespoten voedsel in zwang. De boer van Nooitgedagt, die zelfs geen flitspuit tegen de muggen rijk was, kreeg zo een zekere bekendheid in alternatieve kringen. Studenten uit Wageningen

[p. 35]

kwamen er hun licht opsteken. Gerrit Crombach was een van de weinigen, die nog wisten hoe men bonen en knollen kweekt zonder gebruikmaking van chemische middelen. Hij werd geprezen als een pionier op het gebied van de milieuvriendelijke landbouw. Wie blieft er nog peultjes? Hij was zo ouderwets, dat hij van de weeromstuit weer ‘modern’ werd, ja, maar of hier nu sprake was van een vooruitziende blik of van stom geluk dat zullen we maar in het midden laten.

De andere boeren keken met lede ogen toe. Ze hadden op het verkeerde paard gewed, beseften ze. Die zagen de boterberg hoger en hoger worden, moesten hele oogsten doordraaien, de kosten stegen geleidelijk boven de baten uit, en in hun door de regering aangemoedigde streven naar gemak en grootschaligheid kregen ze op de koop



toe te kampen met het mestprobleem.

Gerrit Crombach had daar allemaal geen last van. Zijn omzet was nog steeds niet groot, nee, maar in deze atmosfeer van nieuwe waarden brachten zijn groente en fruit beduidend meer op dan die uit het Westland. Zijn klanten keken niet op een voos plekje of enige wormstekigheid (dat werd juist als een kwaliteitsmerk beschouwd); scharreleieren schenen de lekkerste eieren te zijn. Welnu, Gerrit kon zich in de handen wrijven. Hij was spekkoper. Ook het spreekwoord ‘wie het laatst lacht lacht het best’ zou hier op z'n plaats zijn geweest, maar iemand als boer Crombach lachte nu eenmaal nooit. In goede tijden evenmin als in slechte tijden. Nieuwe zeden braken door, alles rondom hem veranderde, maar hijzelf niet, daar was hij te onbuigzaam voor, en per slot van rekening was en bleef het een eigenaardige man.