Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 28]

Twee levens in een notedop
A.L. Schneiders

Nog was mijn moeder niet dood of wij begonnen met het schudden, uitschudden: de lakens, kussens en dekens van haar sterfbed en en passant jurken en kamerjassen. Frisse lucht toelaten in de sterfkamer en uitschudden, de nabestaanden kunnen nauwelijks op het eind wachten, zo verlangend zijn ze om de geesten van ziekte en dood het raam uit te blazen. Nog maar een uur tevoren had het overschot van mijn moeder het pand verlaten, een galerijflat op de vierde etage van een nondescript flatgebouw met als enige uitwas een reclame voor Heineken in enorme neonletters daar bovenop, daar neergezet omdat het blok precies op de grote invalsweg uit Den Haag staat. Voor het grijze middenstandspubliek beneden hadden ze het niet hoeven doen, sober van inname is het. Bijna veertig jaar had zij hier op zichzelf gewoond, tot haar zesennegentigste had ze zich hier staande gehouden. Zoals een ander zich voorneemt de Mount Everest te beklimmen had mijn moeder zich vast voorgenomen zich uitsluitend met de voeten vooruit uit haar flat te laten verwijderen. Nooit en te nimmer naar een bejaardentehuis om daar opgesloten te worden ‘tussen die oudjes’. Al haar laatste jaren waren op dat grote doel gericht, allerlei handige hulpmiddelen werden afgewezen want ze vond dat haar spieren niet verwend mochten worden, het moest allemaal op eigen stoom. Zelfs een nieuwe bril weigerde ze want ze kon met de oude nog heel aardig zien, vond ze, dichtbij en in de verte. Kort voor zijn dood, veertig jaar geleden, had mijn vader, een arts, die voorgeschreven, kennelijk op de groei, in zijn onovertroffen zuinigheid. Hier en nergens anders heen had mijn moeder na zijn overlijden willen verhuizen. ‘Bah, niets voor mij, zo'n stil straatje in een buitenwijk of in een bos, dat saaie groen, dat gedruppel van de regen in die bomen. Nee, ik wil het volle leven om mij heen.’

Nu, leven in de zin van beweging had ze ruimschoots onder dat flatje, een ononderbroken rij van autootjes, na het donker een eindeloze guirlande van knipperende lichtjes. Misschien lag het toch aan die wonderbril van mijn vader, misschien ook was ze in haar laatste jaar wat zweverig in het hoofd geworden, ze zei: ‘Ach, altijd maar protesteren, nooit zijn ze tevreden, altijd maar naar die protestvergaderingen.’ Toen ik vroeg wat ze daar nu mee bedoelde, legde ze uit: ‘Nou dat zie je toch, al die auto's twee kanten op. D'r zijn denk ik twee grote vergaderingen aan de gang.’ Toen, met een lachje: ‘Of ze gaan als ze klaar zijn van de ene vergadering door naar de andere. Bah, die stomme mensen, of ze niks anders te doen hebben. Nooit zijn ze tevreden met wat ze hebben.’ Het was duidelijk dat ze al die jaren te lang op het rollend blik had zitten turen maar toch gaf het me wel een nieuw zicht op de samenleving, een perpetuum mobile van elkaar in evenwicht houdende vergaderingen, zoiets als de eeuwige kringloop van depressies en anticyclonen.

‘De ringen wilt u zeker wel houden, of moeten ze met moeder mee?’ Het waren twee reusachtige jongemannen met graafschoppen van handen die waren gekomen om haar mee te nemen. Ze verdwenen in de slaapkamer en deden de deur achter zich dicht. Die ringetjes, het was of ik ze haar vingers hoorde breken, hadden we ze niet met haar moeten laten meegaan? Even later kwamen die twee weer naar buiten en overhandigden mij een hoopje ringen, koud en vederlicht. Toen gaven ze mij nog een paar minuten om ‘afscheid te nemen’.

Onhandig stond ik naast het bed. Zo klein als een vogeltje was ze geworden maar nu opgenomen in het geheim van de doden. Niet lang tevoren was de kapster nog geweest, het haar zat netjes gegolfd, bijna zonder grijs erin. D'r ogen waren van gebroken pruisisch blauw, de vingers bevroren in een grijpende beweging, alsof zij op het laatst het leven had voelen wegglippen. Ik schrok op toen de helpers van de uitvaart op de deur klopten en binnen kwamen met een rollende brancard en met hygiënische lakens om mijn moeder in te pakken. Even later rolde ze de deur uit en de galerij op, voor het eerst en het laatst sinds alle jaren dat ze niet meer buiten

[p. 29]

was geweest. Zó klein was ze geworden dat het niet meer te zien was dat er tussen de bedekking van de brancard nog iemand lag. Niemand was er op de galerij, niemand in de lift, ze vertrok zo onopgemerkt als een mens maar verdwijnen kan. Maar misschien is ze in haar gedachten niet zo eenzaam geweest, ze had toch haar herinneringen en ze zag dingen die wij niet zo gauw zouden zien. Zoals de reusachtige ooievaars die geregeld kwamen langszweven, vlak langs haar raam, aangetrokken door de kartonnen witte vogeltjes die zowat op en neer dansten, opgehangen aan een koordje boven de vensterbank. Misschien is er ooit een reiger langsgevlogen op reis naar het voedingsuur in de nabijgelegen dierentuin.

Misschien is het begin van haar einde gekomen op de avond van de dag dat de koningin de stad had bezocht, komend uit Den Haag, rechtstreeks toerijdend op haar flatgebouw, eindelijk eentje die niet van een protestvergadering was gekomen. Hare Majesteit had voor het eerst in haar nieuwe blauwe bezoekbus gezeten die dus niet door mijn moeder herkend was, ze had niets gezien. Natuurlijk had ze wel de vlag uitgestoken en die was kletsnat geworden omdat het in de namiddag was gaan regenen. Meer dan een uur heeft ze wanhopig staan worstelen, hangend over de balustrade van haar balkon hoog boven dat plein, om onze loodzwaar geworden driekleur uit de standaard en naar binnen te krijgen. Het is gelukt, net nog voor zonsondergang, zoals het hoort, maar ze heeft wel drie dagen het bed moeten houden. Misschien had zij beter al op dat moment dood kunnen gaan, het was een mooi einde geworden, gevallen over de vlag. Een van haar broers was uit zuiver patriottisme aan een vroeg einde gekomen, een gewezen marineofficier die een bij hem ingekwartierde Duitse officier op zijn bek had geslagen toen deze een opmerking had gemaakt over het portret van koningin Wilhelmina op de piano. Oom Kees was een van de eerste Nederlanders die waren doodgeknuppeld in het kamp Amersfoort. Zijn dood heeft de overwinning geen seconde vooruit gebracht, niemand heeft ervan geweten, nooit wordt hij herdacht. Maakt het iets uit? Ik vraag mij af of hij, terwijl hij bezig was in elkaar geknuppeld te worden, bot na bot brekend, kostbare organen als lever en nieren scheurend en bloedend, de stank en het hijgen van zijn beul over hem heen, dat alles beter had verdragen wanneer hij geweten had dat er een monument voor hem zou worden opgericht. Overigens was ik nooit erg op hem gesteld geweest nadat hij een keer, bij ons op bezoek, had opgemerkt: ‘God, wat heeft die jongen een dikke neus. Wat een lelijke jongen.’ Zelfs zijn vreselijke einde in kamp Amersfoort heeft dat niet helemaal kunnen uitwissen.

Ook mijn moeder heeft haar ‘finest hour’ in de oorlog beleefd, dat was toen twee van die overvoede mosgroene Gestapomannen met rinkelende metalen schildjes op de borst mijn broer kwamen halen. Er werd constant gebeld, toen geschopt en ten slotte met geweerkolven tegen de voordeur geslagen en gerammeid terwijl mijn moeder daar vlak achter stond, maar zij heeft minutenlang niet opengedaan, voldoende tijd voor mijn broer om over het dak te ontkomen. Ik heb haar niet gezien, ze zal tranen in de ogen hebben gehad en staan beven, maar die koppige vierkante kin woedend omhoog naar die schoften aan de andere kant van de deur. Dan te weten dat haar vader een echte Duitser was, naar Amsterdam geëmigreerd waar hij een succesvolle textielgroothandel had opgebouwd. Zondagochtend ging het met de zeven kinderen in Reih und Glied naar de Lutherse kerk aan het Singel. Daar heeft mijn moeder, vlak onder de kansel van de Duitse Pfarrer gezeten, in het midden van een teutoonse donderpreek, plotseling de benen genomen, de kerk verlaten om er nooit meer terug te komen.

Wij waren dus aan het uitschudden, kasten, laden, enveloppen. In het begin gingen wij nog zorgvuldig te werk maar er kwamen zulke lawines van papieren naar buiten gerold dat de schifting ruwer en ruwer moest gaan worden. Oude brieven, veel ansichtkaarten tussen oude rekeningen en kwitanties voor water, gas en licht van twintig, dertig jaar geleden. Ansichtkaarten met haastige kinderlijke krabbels. ‘Het is hier fijn, hoor’. ‘Wij genieten van de zuivere berglucht’. ‘Het water van het meer is lekker warm.’ De meeste afzenders, zo niet allen moesten mijn moeder al zijn voorgegaan, met hun kleurige kaarten ééndagsmuggen boven het Gardameer of de Wörther See. Bij stapels tegelijk bracht ik ze naar de vergetelheid van de papierbak die gelukkig niet ver van het flatgebouw stond. Ik had het gevoel dat ik de aandacht van de buurt begon te trekken met mijn voortdurende geklepper van het ding.

Met mijn broer en zijn kinderen hadden we afgesproken dat wij hoekjes zouden maken met de meubels, boeken, portretten en papieren, zodat zij als ze tijd hadden langs konden komen om de dingen weg te halen. Haar kleren en schoenen bewaarden we voor het Leger des Heils, vele paren schoenen met hoge hakken. Tot op het laatst had ze lage schoenen geweigerd, als zijnde oude-

[p. 30]

damesachtig, al viel ze op die hoge hakken bijna dagelijks op haar neus. Ik zag dat sommige van die schoenen aan dezelfde kant scheef waren uitgelopen als de mijne, we hebben dus dezelfde voetsporen getrokken.

Na een week of zo begon de chaos wat te slinken; onaangeroerd tegen de muur leunend bleef het grote schilderij dat een broer van mijn moeder had gemaakt van mijn vader. Een ander voorwerp was een hoge witte boord die uit een of andere la was gerold. Vermoedelijk had hij bij een jacquet gehoord, misschien voor het laatst door mijn vader gedragen bij ons huwelijk. Die stijve boord vonden we iedere keer weer in een andere hoek van de kamer, of het ding een eigen leven was gaan leiden. Of was er tegenaan geschopt? Zeker is dat mijn broer mijn vader haatte en er niet over dacht om zijn portret met zich mee te nemen. Ook geen van de kleinkinderen toonde enige belangstelling, hoewel Annemarie goedig had gezegd: ‘Nou, als niemand het wil, nemen wij het wel mee. We kunnen het toch niet bij het oud vuil neerzetten?’ Wel een mooi portret was het: een hoog en vrij smal voorhoofd onder een golf zwart kroeshaar, een fijne, licht gebogen neus en waakzame grijze ogen. Je zou zeggen dat er een koele wijsheid in lag besloten maar zo heel anders waren onze herinneringen: een lichtgeraakte man, teruggetrokken met bij tijden vreselijke humeuren en driftbuien. Wat er precies met hem aan de hand is geweest zullen we nooit meer weten. Kort voor haar eind, toen ik maar weer eens naar dat grote, een beetje dreigende portret zat te kijken, viel ze uit: ‘Bah, die man, daar wil ik nooit meer van horen. Wat die mij heeft aangedaan.’ Na veel getrek kwam eruit dat er iets met een andere vrouw was geweest, een verbazende mededeling na veertig jaar zwijgen. Meer dan dat het ‘een dame aan de Blaak’ was geweest wilde ze niet vertellen. De Blaak, een zeer brede straat leidend naar het centrum, met een trambaan erin, een van de eerste die weer was opgebouwd na het grote bombardement, met grote blokken in de semi-rustieke stijl van die tijd. God, ik zag de man al schuifelen naar het portiek, aanbellen en naar boven klimmen, binnengaan in een vertrek dat nog rook naar cement en verf, een tijdloze en gezichtloze ontmoeting, een affaire zonder licht of lucht. Maar is er iets van wáár geweest? Zo'n stijve terughoudende man en dan alleen al zijn zuinigheid die hem het hart zou hebben doen bloeden wanneer hij bij die dame aan de Blaak eens met bloemen en cadeautjes had moeten aankomen.

Nog ongeloofwaardiger vond ik de onthulling in het licht van een andere mededeling van mijn moeder in die laatste dagen. De zaterdagochtend waarop hij naar het zwembad ging waar ze hem even later dood uit het water hadden moeten vissen, zou hij zich op de trap naar haar hebben omgedraaid met de woorden ‘Ga nou toch eens mee. Je weet niet half wat je mist, mens.’ ‘Nou en?’ vroeg ik. Ze haalde de schouders op en mompelde: ‘Nou, misschien heeft hij het wel expres gedaan en wou hij er mij bij hebben, om te pesten, te pesten, te pésten.’

In wat voor diepe troebele wateren was mijn vader verdronken, was mijn moeder nu zelf aan het verdrinken. Hadden die vreemde kortsluitingen in haar hoofd het maar bij vrolijker ongerijmdheden gehouden, die ooievaars langs haar raam bijvoorbeeld, de protestvergaderingen.

Welke man mijn vader nu eigenlijk is geweest, ik zal het nooit weten. Daarvoor ben ik veertig jaar te laat, trouwens na een jaar of zelfs maar een maand was ik ook al te laat geweest. We zijn altijd te laat, het is alsof wij de schaduwen in het binnenste van de ander niet willen kennen, niet precies. Zo resteert een handvol momentopnamen. De gunstigste is van het uur waarin wij onder de trap stonden te schuilen voor de bommen van de Heinkels die in series van vier overal rond ons huis vielen, dat op de zachte veengrond begon te deinen alsof wij ons op hoge zee bevonden. Je kon de kansen aftellen: één inslag, de tweede al dichterbij, de derde vlakbij, de vierde kon die voor ons zijn. Spierwit maar uiterlijk volstrekt kalm stond mijn vader voor zich uit te staren en trouwens niemand van ons drieën heeft een klacht geuit. Mijn broer had zich toen al van ons gezin afgewend en had zijn toevlucht gezocht in de schuilkelders van een van de buren. De laatste Heinkel was nog niet weggedreund of mijn vader haastte zich met een kort tot straks de deur uit, door rook en puin naar de Hulppost waar hij als arts bij was ingedeeld. Uren later kwam hij terug, met wallen onder de ogen en zijn kleren onder het stof maar met een zo ontspannen, bijna tevreden gezicht als ik hem nooit eerder had gezien. Zou hij zich in vredestijd zo verveeld hebben?

Een ongelukkiger moment was waarop hij met moeder op een zonnige zondagmorgen naar beneden kwam voor de ochtendwandeling in De Hout en mij in de tuin zag zitten met een boek. ‘Kijk hem daar zitten met z'n platte smoel, echt een psychopaat.’ Hadden wij misschien tevoren ruzie gehad? Ik kon en kan het mij niet herinneren. Wel had hij na zijn artsopleiding een begin van specialisatie in psychiatrie gedaan en was hij altijd nogal vlot geweest in het toekennen van ziektebeelden, aan mij en vooral aan

[p. 31]

mijn broer. Hadden wij het serieus genomen dan hadden wij allebei knettergek moeten zijn. Zo bizar was zijn uitval op die zondagochtend geweest dat ik later soms heb gedacht dat ik het had gedroomd. Het was duidelijk dat het weer uit zijn zondaghumeur was voortgekomen. Met mijn moeder wandelen in De Hout was niet waarvan hij had gedroomd. Wat hadden wij niet van z'n grote plannen van hem gehoord: scheepsarts worden, dokter bij de Eskimo's in Canada, bij de Indianen in het Amazonegebied, te paard door de Andes. Bijna was hij weg geweest als er maar op het laatste moment niet een kleinigheid tussen was gekomen. Zelfs op rijpere leeftijd gingen er geregeld sollicitatiebrieven uit naar verre oorden, al kwamen op de lange duur de bestemmingen dichter bij huis te liggen. Zijn laatste sollicitatie was bij mijn weten naar de functie van directeur Geneeskundige Dienst in Didam.

De flat begon nu terug te keren naar de toestand waarin mijn moeder er veertig jaar geleden voor het eerst moet zijn binnengewandeld. Wel dansten de witte vogeltjes van karton nog steeds voor het raam, stond het portret van mijn vader nog tegen de muur met het canvas naar ons toe en lag zijn boord nu onder een stoel. Eindelijk dacht ik met die papieren klaar te zijn toen uit een la in haar slaapkamer een hele stapel bruine manilla enveloppen kwam gerold. Brieven en kranteknipsels naar aanleiding van mijn vaders overlijden kwamen daaruit, een paar honderd brieven. Ik begon te lezen, het was duidelijk dat dit in aantal en zeker qua toon meer was dan de gebruikelijke obligate blijken van medeleven. Geprezen werd vooral zijn enorme toewijding, zijn ‘menselijkheid’ en z'n gevoel voor humor. Jazeker, humor. ‘Kom toch eens mee naar het zwembad, mens, je weet niet wat je mist,’ zou hij tegen mijn moeder hebben gezegd kort voordat hij daar zou verdrinken. Ach, wat een onzin, mijn moeders laatste hersenschimmen. Ik las door en raakte steeds meer onder de indruk, alsof tegenover z'n nukkige gezin een heel leger aan bondgenoten was opgestaan, alsof hij was herboren in een voor ons onbekende wereld. Zou het kunnen zijn dat wij hém meer hadden miskend dan hij ons? Had hij zich ten slotte van ons afgekeerd, teleurgesteld in die twee humeurige jongens die niet eens medicijnen hadden willen of kunnen studeren, die lachten om de Eskimo's in Canada en de Indianen in de Amazonas, die het huis ontvluchtten als het maar even kon? Ik pakte de knipsels en brieven terug in de bruine enveloppen en sloot daarmee voorgoed de wereld waar hij zich blijkbaar beter had thuis gevoeld. Maar wie zou die dingen later nog willen lezen? Na een korte aarzeling nam ik de enveloppen mee met ander resterend papier en daalde ermee af naar de papierbak. Klepperdeklepklepklep. Mijn god, Arie Bombarie had mijn oudere broer de man genoemd, viel mij in toen ik terugliep naar het flatgebouw. Arie Bombarie.

Weken later stonden wij op Westerveld, mijn vrouw en ik, mijn broer, mijn zoon die toevallig even over was uit Zuid-Amerika en die het goed met mijn moeder had kunnen vinden. Zo vaak had zij op de kinderen gepast als wij weg waren. We waren gekomen om gevolg te geven aan haar wens dat haar as daar op de wind zou worden verstrooid. We hadden een kalme najaarsdag, de milde stralen van de oktoberzon schuin over het grasveld waar wij zouden gaan strooien. Toevallig lag dat veld vlak onder het duin waar mijn vader was begraven in een donkere hoek onder een bosje naaldbomen. Voor mijn moeder had die nabijheid niet speciaal gehoeven. De crematoriumbeambte overhandigde mij een groot hoog blik van lichtgrijs metaal met een handvat annex een veer aan de bovenkant. Hij waarschuwde mij niet te abrupt op die veer te drukken want dan zou mijn moeders as er in één dikke hoop uit komen springen. Zo ging ik aan het werk, gadegeslagen door mijn familieleden. Wij waren allerminst treurig, een beetje lacherig zelfs en waarom niet. Wij deden wat ze graag had gewild, de as daalde neer in de najaarszon en een heel lichte bries uit zee, zij zou tevreden zijn geweest. Wel is verbazend hoeveel as er maar uit zo'n blik blijft stromen, grijs en een beetje vettig spul, ik ben minstens twintig minuten bezig geweest. Niemand anders maakte aanstalten het van mij over te nemen. Om er wat levendigheid in te brengen liep ik rondjes, met al die as figuren schrijvend over het gras, lijnen, driehoeken en cirkels, terwijl ik dat blik zowat zwaaide als een wijwatervat. Nu was er even een lichte zucht van de wind, een wolkje as danste erop mee, een vleug van hoop, angst, hersenspinsels, een schaduw van Arie Bombarie en een werkelijkheid die ons weer was ontglipt.