Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 17]

De groeiende maatschappelijke ongelijkheid
Paul Casparie

Voor het gros van de Nederlanders manifesteert maatschappelijke ongelijkheid zich vooral in ongelijke kansen op de arbeidsmarkt. Die kansen zijn sterk afhankelijk van opleiding en intelligentie. Nu kan iedereen in ons land onderwijs volgen, daar bestaan geen financiële of maatschappelijke belemmeringen meer voor, maar niet iedereen heeft evenveel verstand. Aan het natuurlijke verschil in intelligentie valt niets te veranderen. Deze onrechtvaardige kant van de meritocratie is inmiddels genoegzaam bekend. Onderwijs is de aangewezen weg om maatschappelijk vooruit te komen, maar wie geen aanleg heeft voor de school zal er ook niet van profiteren. Het onderwijs heeft daardoor de ongelijkheid tussen mensen in een aantal opzichten verscherpt. Verschil in afkomst valt te maskeren, maar verschil in aanleg is onontkoombaar. Bij een algemene stijging van de scholingsgraad zullen de mensen met weinig opleiding steeds verder achterop raken.

De groei van het onderwijs wordt doorgaans verdedigd met een verwijzing naar de groeiende complexiteit van onze wereld. De techniek komt op een steeds hoger niveau te staan en de daarvoor benodigde kennis raakt in een versneld tempo achterhaald. Het eenvoudige werk is weggeautomatiseerd en er blijven alleen maar banen over voor mensen met een hoge professionele deskundigheid. Dit is echter maar ten dele waar. In de industrie zien we inderdaad een aanhoudende rationalisering van de bedrijfsvoering. Overal is men bezig door nieuwe technieken en efficiënter werken de produktiviteit op te voeren. In de fabrieken zullen steeds minder mensen rondlopen. Hoe weinig arbeiders er nog zijn overgebleven is goed te zien in die enkele gevallen dat een oude fabriek niet wordt afgebroken omdat hij een monument van moderne architectuur is geworden. In de Van Nelle-fabriek in Rotterdam, ontworpen door Brinkman en van der Vlugt, sta je verbaasd over de gigantische afmetingen van de bedrijfsruimten. In kleedkamers met tientallen wasbakken staat één Turkse produktiemedewerker zijn haar te kammen. Waar vroeger, in de tijd dat deze fabriek nog nieuw was, vierhonderd mensen rondliepen wordt nu het werk door zestig mensen gedaan. Deze uitstoot van arbeid zie je overal in de industrie. Over de kades van de Rotterdamse havens zwermen geen sjouwers meer maar rijden radiografisch gestuurde wagentjes door een verlaten landschap van genummerde containers. Inpaksters in de farmaceutische industrie die hun uitzet bij elkaar spaarden door twee jaar lang strips met pillen in doosjes te stoppen zullen naar een andere financieringsmethode moeten omzien. Al dit eenvoudige werk verdwijnt, en voor het werk dat overblijft is meer scholing nodig, al gaat het dan meestal om praktijkgerichte opleidingen die binnen het bedrijf gerealiseerd kunnen worden. Maar buiten de industrie, in de dienstverlening en de verzorging bijvoorbeeld, bestaat volop eenvoudig werk dat nauwelijks te automatiseren is en waarvoor een lagere beroepsopleiding, voldoende is. Een blik in een plaatselijk dagblad leert dat er ruimschoots vraag is naar obers, verkoopsters, verplegers, elektromonteurs, magazijnwerkers, assistenten in de linnenkamer en noem maar op. Geen werk waar je een hogere beroepsopleiding, laat staan een universitaire studie voor nodig hebt. Geen werk ook, waar je ooit een hoge positie mee kunt bereiken. De keuze voor een opleiding wordt, in tegenstelling tot de gangbare mening, niet ingegeven door de mogelijkheden op de arbeidsmarkt, maar door pure, zij het onzekere statusoverwegingen. Wie loodgieter wordt is in de toekomst verzekerd van werk. Toch doen ouders er alles voor om hun kinderen geen loodgieter te laten worden. Dit beroep, ook al geeft het de garantie van werk, blijft een lage status behouden, en zal, door afwezigheid van noodzaak tot hogere, abstractere

[p. 18]

scholing, zelfs in maatschappelijke rangorde dalen. De terugloop in het lager beroepsonderwijs heeft inmiddels dramatische vormen aangenomen. Ouders en kinderen kiezen kennelijk niet voor werk maar voor (vermeende) posities op de maatschappelijke ladder. Het besef van maatschappelijke ongelijkheid is groeiende.

Een gevolg van het feit dat steeds meer mensen gaan studeren is niet alleen dat de mensen zonder opleiding verder achterop raken maar ook dat het diploma geen garantie meer biedt voor een succesvolle loopbaan. In het jaar 2000 zijn er in Nederland naar verwachting een half miljoen academici. Die kunnen natuurlijk niet allemaal rekenen op kaderposities. Nu al zie je de daling van het niveau waarop afgestudeerden werkzaam zijn. Juristes als secretaresse, bedrijfseconomen als verkoper, neerlandici als reisleiders zijn geen uitzondering meer. Studenten die posities willen bereiken die traditioneel voor academici bestemd leken moeten zich van hun medestudenten gaan onderscheiden. Ouders uit de betere milieus of die zelf gestudeerd hebben, doen er alles aan om hun kinderen een voorsprong te geven op al die andere studenten, bijvoorbeeld door ze een tijd naar het buitenland te sturen, of naar een dure, exclusieve school. Diezelfde ouders hoor je ook klagen over het tempo waarin de kinderen nu moeten studeren. Er zou geen tijd meer overblijven voor het verenigingsleven, waarin je zoveel praktische ervaring voor de maatschappij kunt opdoen, en vooral: nuttige contacten leggen. Die klacht gaat overigens niet op want de studentencorpora bloeien als nooit tevoren en er heerst een agressieve botheid die alles uit het verleden overtreft.

We zien dus dat bij een grotere verspreiding van het onderwijs de traditionele maatschappelijke verschillen weer sterker op de voorgrond komen te staan. Wanneer een opleiding niet meer voldoende is om je te onderscheiden van de grote massa moet het accent komen te liggen op de vanouds vertrouwde klassekenmerken: de manier van spreken, het uiterlijk, de omgangsvormen, het gevoel voor verhoudingen, de conventies van goede smaak. Deze sociale vaardigheden die direct herkenbaar zijn, en onvervreemdbaar bij een bepaalde klasse horen, zijn niet in het scholaire onderwijs te verwerven en gaan, naast de vanzelfsprekende inhoudelijke deskundigheid, iemands succes in de hogere regionen van de arbeidsmarkt bepalen. Korter gezegd: je moet dus wel een goed jurist, econoom of ingenieur zijn, maar daarna gaat vooral de kennis van de regels van het spel meetellen.

De beste posities op de arbeidsmarkt zijn weggelegd voor afgestudeerden met een technische, een natuur-wetenschappelijke of financieel-economische deskundigheid. Deze disciplines, vooral de eerste twee, worden relatief weinig gekozen door de studenten, waarschijnlijk omdat ze te moeilijk zijn. Steeds meer studenten kiezen voor vage vakken als psychologie, communicatiekunde of management. Of zij met die kennis straks een goede positie op de arbeidsmarkt kunnen verwerven zal vooral afhangen van de sociale vaardigheden die zij in de strijd kunnen werpen. ‘Je moet jezelf kunnen verkopen en je weten te presenteren,’ hoor je al die studenten zeggen. Daardoor zullen we in het actieve maatschappelijke en economische leven steeds vaker een bepaald slag mensen tegenkomen. Je zou kunnen spreken van de opgefokte generatie: mensen die nadrukkelijk bezig zijn de rol te spelen die bij hun positie op de arbeidsmarkt past. Mogelijk kan dat geforceerde en onechte gedrag de opkomst verklaren van moderne neuroses als anorexia en depressie.

In ieder geval gaan mensen ter versterking van hun positie op de arbeidsmarkt steeds meer sociaal wenselijk gedrag vertonen. Contacten leggen, het opbouwen van relatienetwerken, je gezicht laten zien, publiciteit en p.r., kortom ‘je verkopen en presenteren’ werken conformisme in de hand. Dat groeiend conformisme tref je niet alleen aan bij personen maar ook bij grote organisaties. De vraag naar professionele medewerkers voor communicatie, voorlichting en p.r. wijst op de behoefte van grote bedrijven en overheidsinstellingen om de informatie zoveel mogelijk te controleren. Elk uitgaand bericht moet ter goedkeuring aan verschillende functionarissen worden voorgelegd. Voorlichters moeten in de eerste plaats verhinderen dat er individuele, niet officieel bevestigde meningen in de circulatie komen. De bezigheden in die zogenaamde creatieve beroepen als tekstschrijver en communicatieconsulent bestaan voornamelijk uit het checken en nog eens checken van de informatie met de klant. In dit uitbreidende netwerk van commerciële dienstverlening - het enige gebied op de arbeidsmarkt dat voor al die niet technisch gekwalificeerde hoger opgeleiden overblijft - is er van vrijheid in woord en gedachte geen sprake. Elk woord wordt getoetst aan het economisch belang. Vandaar dat we bij al die jongens en meisjes die ‘zich kunnen verkopen en weten te presenteren’ een gedachteloosheid en aanpas-

[p. 19]

singsbereidheid aantreffen die onze maatschappij geschikt kunnen maken voor totalitaire tendensen.

Kennis geeft vooral voordelen wanneer je er nieuwe behoeften mee kunt creëren. De medische professie is daar een sprekend voorbeeld van. Door de vooruitgang in de medische wetenschap en de verbetering van de medische techniek zou je mogen verwachten dat steeds meer artsen werkloos worden. Verbetering van de gezondheidszorg moet immers leiden tot een gezondere bevolking die steeds minder behoefte heeft aan medische verzorging. Hoe knapper de artsen, hoe minder patiënten.

Iedereen weet dat dit een onzinnig verhaal is. De ontwikkeling verloopt precies in tegenovergestelde richting: het is juist de techniek die de groei van de gezondheidszorg stimuleert, zonder dat de gezondheid van de bevolking de afgelopen decennia een opvallende verbetering heeft vertoond. Alleen het sterfbed is lang en duur geworden. Intussen hebben de medische professionals zo'n sterke inkomenspositie verworven dat de kosten van de gezondheidszorg tot een nationaal probleem zijn uitgegroeid.

Een ander voorbeeld hoe kennis werk genereert, vinden we in de kantoren. Terwijl automatisering in de industrie de produktiemedewerkers op straat zet, heeft de automatisering van administratieve processen nog niet tot het leegstromen van de kantoren geleid. Het is nogal een pijnlijke constatering dat de duizelingwekkende investeringen in computers en elektronische communicatietechnieken slechts een geringe produktiviteitsstijging in de administratieve sector heeft gebracht. Inderdaad zijn de medewerkers voor het eenvoudige werk wel door de computer uit de back-office van banken en verzekeraars verdreven, maar de beter opgeleide krachten kunnen hun computers gebruiken om het werk ingewikkelder en ondoorzichtiger te maken. Zij kunnen de behoefte aan informatie-uitwisseling kunstmatig verhogen, waardoor ook de kans op fouten en verwarring toeneemt, wat weer voor extra werk zorgt. Explosief uitbreiden de regelgeving voorkomt daarnaast dat problemen te snel worden opgelost. En wie de regelgeving beheerst, kan anderen dwingen daar kennis van te nemen. Iedereen die iets wil is lange tijd bezig met het bestuderen van de voorschriften en de procedures. Geklaag over nodeloze papierwinkels gaat aan de kern van de zaak voorbij: stroomlijning van de bureaucratie zou een gigantische groei van de werkloosheid veroorzaken.

Een bepaald niveau van scholing is nodig om aan dit spel mee te kunnen doen. In een maatschappij die steeds complexer en ingewikkelder wordt zal een groeiende groep mensen door kennisachterstand tot hulpeloosheid gedoemd zijn. De verzorgingsstaat heeft daar al op gepreludeerd. Neem de zogenaamde ‘ontsporing’ van de wao. Deze wet is gebruikt om de arbeidsmarkt in de jaren tachtig te ontlasten van de minder produktieve medewerkers. Iedereen was daar tevreden over: de werkgevers, de vakbonden, de overheid en niet in de laatste plaats de afgekeurden zelf, die een behoorlijke uitkering kregen.

Pas nu de verzekering onbetaalbaar dreigt te worden komt men met maatregelen om op de uitkeringen te korten. De instemming waarmee de wet oneigenlijk gebruikt is, wijst er wel op dat politici en bestuurders al lang gekozen hebben voor een maatschappelijke tweedeling. Niemand wil die wao'-ers, of ze nu wel of niet ziek zijn, terug op de arbeidsmarkt, en de onzinnigheid van de Bonus/Malus-regeling is daar het beste bewijs van. Men heeft met opzet gekozen voor een maatregel die onwerkbaar is. Stilzwijgend is geaccepteerd dat de arbeidsmarkt een arena is waarin zich niet te veel deelnemers moeten verdringen.