Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 13]

Een appeltje voor de dorst
Jan de Rooy

Er zijn weinig bedrijven die zoveel winst maken als banken en verzekeringsmaatschappijen. De marmeren gebouwen waarin deze instellingen kantoor houden, zijn - waarschijnlijk omdat er dingen gebeuren die het daglicht niet kunnen verdragen - over het algemeen voorzien van zogenaamd zonnebrillenglas.

Mijn vader, die een wandelend citatenboek was, zei altijd: ‘Die grote gebouwen staan er van de kleine lettertjes.’

Aan deze wijze woorden moest ik denken toen ik ongevraagd een grote map met informatie over pensioenen tussen mijn post aantrof. Op het kaft stond een mand afgebeeld, overvol met rode appels. Ook daarom moest ik aan mijn vader denken. Hij had immers, bezorgd als hij was om zijn gezondheid, zijn leven lang op nuchtere maag een appel gegeten.

De eerste pagina van de duur uitgevoerde brochure bestond uit een brief die aan mij persoonlijk was gericht. De mand met appels sierde, zij het in verkleinde versie, ook de brief. Een zekere mevrouw Hetty Jonkers, wier pasfoto in kleur naast haar handtekening was geplaatst, vond dat het tijd voor mij werd om na te denken over een pensioenregeling.

‘U bent veertig jaar,’ schreef zij. ‘U nadert de middelbare leeftijd. Laten wij eens kijken hoe u van een zorgeloze oude dag kunt genieten.’

Ik ergerde me aan mevrouw Jonkers met het nonchalant om haar hals geknoopte stewardessensjaaltje, die me met een geveinsde glimlach vanaf het briefpapier aankeek. Het beviel me allerminst dat ik werd toegesproken op een toon alsof ik reeds half dement was.

Onwillekeurig bladerde ik door de map. Hier en daar las ik een onderstreepte zin. Ik verbaasde me over het kapitaal dat ik in vijfentwintig jaar zou kunnen vergaren wanneer ik mevrouw Jonkers zou machtigen maandelijks een bedrag van mijn girorekening af te schrijven. Een snelle rekensom leerde mij dat het zonnebrillenglas inderdaad zijn functie had. Hoe was het mogelijk om een kapitaal zo buitensporig te laten groeien? Er moest wel crimineel mee worden omgesprongen.

Mijn ouders hadden geen geld. Ik ben opgevoed met de idee dat een mens zich gelukkig mag prijzen als hij zijn huur kan betalen, dagelijks brood kan kopen en af en toe een onsje kaas. Rijkdom had volgens mijn ouders niets met geld te maken, maar alles met cultuur. Dus werd er gelezen en gemusiceerd en weinig geld verdiend.

Alles ging heel vanzelfsprekend, onze leefwijze was niet gebaseerd op een politieke overtuiging. Toch werden we voor ketter en communist uitgescholden. En onderwijzers op de lagere school vonden dat mijn broers en ik, met onze afwijkende levensbeschouwing, een negatieve invloed hadden op onze klasgenoten.

Ik herinner me dat ik eens naar huis werd gestuurd omdat ik recalcitrant had gereageerd op een, wat wij noemden, kruidenierssom. (Winstbejag en gierigheid lagen in die tijd ten grondslag aan het gros der redactiesommen.)

‘Grootvader steekt op zijn verjaardag een sigaar op uit een kistje (inhoud 50 stuks) dat hij zojuist gekregen heeft. De buurman volgt zijn voorbeeld en stopt er bovendien twee in zijn vestzak. Oom Arie neemt een forse sigaar uit eigen doos die hij ruilt tegen drie kleinere van grootvader. Neef Hendrik pakt ongezien vier sigaren uit het kistje. Als het bezoek is opgestapt neemt grootvader het kistje op schoot en begint te tellen. Hoeveel sigaren resten hem?’

‘Wat doet het ertoe,’ was mijn reactie. ‘Als het maar een leuk feestje was.’ Met deze opmerking had ik de orde verstoord; ik moest de klas verlaten. Mijn moeder was trots op me, hoewel mijn vader vond dat ik beter had kunnen zeggen: ‘Het is mooier te geven dan te ontvangen.’

Tientallen jaren later, toen hij na een hersenbloeding zijn spraakvermogen had verloren (het enige woord dat af en toe met succes over zijn lippen rolde was ‘godverdomme’), speelde mijn vader nog onverminderd met citaten. Wandelend over de boulevard van Scheveningen schudde hij meewarig zijn hoofd bij het zien van het grote aantal auto's dat een parkeerplaats zocht. Hij gebaarde met zijn handen en stootte onverstaanbare klanken uit, maar ik wist dat ik op dat mo-

[p. 14]

ment moest zeggen: ‘Alle bezit is lijden.’ Met een brede grijns op zijn gezicht greep hij mij bij de arm, dankbaar dat we nog zo goed konden communiceren.

Het lijkt trouwens of we, al is hij nu overleden, nog steeds met elkaar in contact staan. Wanneer ik tegen iemand zeg dat ik nooit een kras op mijn auto heb of geen parkeerproblemen ken om de eenvoudige reden dat ik geen auto heb, is het alsof ik mijn vader hoor grinniken.

In het laatste jaar van zijn leven ging ik veel met hem om. Als ik hem niet begreep, schreef hij met een beverige hand een sleutelwoord in het notitieboekje dat hij altijd bij zich had. Hij was zo incoherent dat hij letters verwisselde of hele lettergrepen achterwege liet, maar meestal herkende ik op papier het woord dat hij mij met zijn gebaren niet duidelijk had kunnen maken.

Wanneer ik zijn gekrabbel niet kon ontcijferen, werd hij opstandig en dan ontviel hem soms het enige woord dat hij helder kon uitspreken. Dat werkte op onze lachspieren. Ja, lachen kon hij gelukkig tot het laatste moment.

Als een onbekende hem tijdens een van onze wandelingen iets vroeg, wees mijn vader op zijn gesloten lippen en haalde een kaartje uit zijn jaszak tevoorschijn waarop geschreven stond: ‘Spreken is zilver, zwijgen is goud’. Ik keek op zulke momenten wazig in de verte, zodat onbekenden zich ijlings uit de voeten maakten, bang dat onze afwijking misschien besmettelijk was.

In winkels hield ik mij ook van de domme, mijn vader kon met aanwijzen en vingers opsteken zijn bestellingen doen. Hij wilde trouwens zo min mogelijk geholpen worden. Lichamelijk was hij gezond, hoewel hij broodmager was. Zijn dagelijkse appel en de overtuiging dat zijn handicap van tijdelijke aard was, hielden hem op de been.

Toch dachten we beiden aan de dood. Tijdens een wandeling op een mooie dag in de nazomer werden we onaangenaam getroffen door een sterke vleeslucht die opsteeg uit een tuin waar gebarbecued werd. Ik hield mijn vader staande.

‘Ik wil niet gecremeerd worden,’ zei ik.

Hij reageerde heftig. Hij klopte op zijn borst en schudde zijn hoofd.

‘Goed,’ zei ik. ‘Daar denken we dan hetzelfde over.’

Mijn vader raakte geëmotioneerd door het onderwerp en wilde mij nog iets duidelijk maken. Hij wees op de grond en naar zijn hoofd, maar ik begreep hem niet. Op een goed moment vatte hij mijn handen beet en drukte die krachtig tegen zijn keel.

‘Ben je bang dat je gewurgd wordt?’ vroeg ik.

Hij stampvoette en priemde een wijsvinger in mijn bovenarm.

‘Vrees je dat ik gewurgd word?’

Nee, dat was het ook niet. Hij was behoorlijk overstuur, het was duidelijk dat hij iets belangrijks te vertellen had. Hij krabbelde een woord in zijn notitieboekje waarvan ik alleen de letters E en T herkende.

‘Laten we naar huis gaan,’ zei ik. ‘We komen er wel uit.’

Zwijgend liepen we de weg terug, mijn vader met gebogen hoofd en ik met een kromme rug om niet te hoog boven hem uit te torenen. Verslagen ging hij op de divan liggen, terwijl ik hem met pianospel probeerde op te beuren. Na enige tijd kwam hij met een kussen in zijn handen naast me staan. Hij trok zijn mond in een vreemde plooi, draaide met zijn ogen en ging op de grond liggen. Hij wees met overdreven gebaren in mijn richting en drukte toen het kussen tegen zijn gezicht. Eindelijk begreep ik hem.

‘Met alle plezier,’ zei ik, terwijl ik het kussen van hem overnam en het boven zijn hoofd hield. Hij richtte zich op en sloeg zijn armen om mij heen. Ik voelde hoe de spanning uit hem weggleed. Ik hielp hem overeind en legde hem op de divan.

‘Als het erger wordt, maken we er een eind aan,’ zei ik. Hij grijnsde tevreden, draaide zich op zijn zij en schreef met duidelijke letters in zijn boekje: ‘Nog even aanzien.’ Daarna viel hij uitgeput in slaap.

Ik bleef naast hem zitten en staarde naar buiten. Het was een mooie dag geweest, maar de zon ging vroeg onder. Langzaam streek de schemering over de velden waarop ik uitkeek. Ik luisterde naar de rustige ademhaling van mijn vader, terwijl ik het landschap zag vervagen. Nog even aanzien, dacht ik, en dan verdwijnt hij achter de horizon.

Het werd donker. Mijn vader sliep en ik zat zwijgend naast hem. Er lag een stille glimlach om zijn lippen. Zijn oogleden trilden toen ik het licht opstak, maar hij werd niet wakker. Ook zijn vingers bewogen. Misschien droomde hij dat hij aan het pianospelen was. Hij zat nog weleens aan de piano, maar hoe zijn vingers ook over de toetsen dansten, het had niets te maken met de muziek die hij meende te spelen.

Ik sloeg de krant open. In Den Haag, las ik, werd opgelucht ademgehaald omdat de regeringsfracties van christenen en socialisten een compromis hadden bereikt over de vermindering van ontwikkelingssamenwerking. Hoe men daar in de Derde Wereld over zou denken werd verzwegen. Ik keek opzij naar mijn slapende vader. ‘Verkoopt uwe bezittingen en verdeelt het geld onder

[p. 15]

de armen,’ zou ongetwijfeld zijn reactie op dit artikel zijn geweest.

Op de volgende pagina las ik dat het een ongekend goed appeljaar was. De oogst was groter dan ooit, miljoenen appels werden als mest over de Nederlandse akkers verspreid.

Op dezelfde bladzijde stond een artikel over de noodzaak van economische groei in ons land, geschreven door een oud-klasgenoot van mij. Jan-Willem, die vroeger uitmuntte in het tellen van sigaren, mocht nu een bekend econoom zijn, maar ik geloofde geen snars van wat hij beweerde. Waarom zou iets dat zo overduidelijk volgroeid is nog verder moeten uitdijen? Ik ben één meter zesentachtig, ik moet er niet aan denken ieder jaar nog twee procent te groeien.

Ik sloeg de krant dicht. Pas toen zag ik de foto op de voorpagina waarvoor ik eerder mijn ogen had gesloten. Uitgemergelde kinderen met grote ogen, de hongerdood nabij. Ik kon het niet aanzien, ik moest mijn blik afwenden. Het was alsof ik hoorde zeggen: ‘In het lijden der kinderkens zie ik de afwezigheid Gods.’ En ik besefte dat mijn vader me meer naliet dan in geld was uit te drukken.

Die krant en de brochure van de verzekeringsmaatschappij met de appelmand lagen al maanden bij het oud papier toen ik werd opgebeld door Hetty Jonkers.

‘Weet u wie ik ben?’

‘Ja, u bent van de appels.’

‘Nee, ik ben van de verzekeringsmaatscha...’

‘Ik weet het,’ onderbrak ik haar.

‘Mooi,’ zei ze. ‘Kunt u mij vertellen waarom u niet heeft gereageerd op onze brochure?’

‘Mevrouw, ik ben niet interessant voor u. Mijn inkomen is te laag om iedere maand iets opzij te leggen.’

‘Als het zo triest met u is gesteld, heeft u waarschijnlijk het verkeerde beroep gekozen.’

‘Het gaat mij in het leven niet zozeer om geld, er bestaat ook nog zoiets als geestelijke waarde.’

‘Van geestelijke waarden bouwen we geen huizen en leggen we geen wegen aan...’

‘Het spijt me.’

‘Wel, goedemiddag.’

‘Dag mevrouw.’

Waar bemoeit ze zich mee, dacht ik. Ik word negentig en ik blijf werken tot de laatste dag. Alhoewel, dat zei vader ook...

We hebben hem volgens zijn wens in stilte begraven. Hij woog nog geen vijftig kilo, maar zijn kist was nauwelijks te torsen. Hij had voor zijn laatste reis bladmuziek van Bach en een grote hoeveelheid appels meegekregen.

Ik heb lang nagedacht over een passend citaat op zijn grafsteen. Er staat echter niet meer op dan zijn naam en de jaartallen die zijn leven markeren, omdat mijn broers zich niet konden verenigen met mijn voorstel op de steen te laten beitelen: ‘An apple a day keeps the doctor away.’

[p. 16]