Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

De waarde van het geld
Jean Schalekamp

Toen ik pas dertien was geworden, met goed gevolg het instituut voor lager onderwijs op protestants-christelijke grondslag, de School met den Bijbel H.K.H. Prinses Julianaschool te Sliedrecht, had afgelopen en met even gunstig resultaat het toelatingsexamen voor het christelijk Marnixgymnasium te Rotterdam had afgelegd, toen achtten mijn ouders het moment gekomen om me kennis te laten maken met het begrip Geld.

Het was niet zo dat ik nog nooit geld in mijn handen had gehad. Al vanaf zeer prille leeftijd kreeg ik 's zondags voor de kerkgang drie losse centen in mijn knuistje gestopt, die ik stevig moest vasthouden en, als het moment gekomen was, in het zwart zijden collectezakje moest laten vallen, bij elk van de drie collectes één cent. Ik zat voortdurend in angst er een te verliezen, want ik begreep toen al dat geld een kostbaar goed was. Het stonk anders wel. Als ik na kerkgang aan mijn handjes rook, kreeg ik een vieze, scherpe koperlucht in mijn neus, gemengd met zweet. Bah. Soms mocht ik aanwezig zijn bij de telling van het collectegeld in de consistoriekamer, en dan zat ik gefascineerd te kijken hoe al die munten over het groene tafelkleed werden uitgestort en zorgvuldig in hoopjes van centen, tweeëneenhalvecentstukken, stuivers, dubbeltjes en kwartjes verdeeld.

Ook kreeg ik wel eens een kwartje of een paar dubbeltjes in de hand gedrukt als ik - een gebruik waar ik vreselijk tegen op zag, want ik was zo verlegen als de pest - vrienden en relaties van mijn vader nieuwjaar ging wensen. Maar dat geld moest ik bij thuiskomst onmiddellijk eigenhandig in mijn spaarpot stoppen en ik was toen nog te klein en te bang om er stiekem iets van achter te houden. De Heere zag alles, wist ik. Ik zou trouwens niet eens geweten hebben wat ik ermee moest doen.

Maar nu beloofde het anders te worden. Mijn moeder gaf me een nieuwe, bruinleren portemonnaie en mijn vader, de toen al zeer bejaarde predikant, hield een blinkend kwartje omhoog, dat hij er met een plechtig gebaar in liet glijden, maar niet zonder er een ernstige preek bij te houden.

‘Zoon,’ zei hij, ‘je bent nu oud genoeg om zakgeld te krijgen, maar ook om de waarde van het geld te leren kennen. Dat leer je niet door het aan nutteloze dingen uit te geven, aan snoep of ijsjes bijvoorbeeld, of aan slechte boekjes.’

‘Nee pa,’ zei ik, en ik dacht: klets maar, ik zie zelf wel wat ik ermee ga doen: het is mijn

[p. 11]

geld, en dat was een idee waar ik helemaal opgetogen van werd. Maar vader was nog niet klaar met zijn preek. Hij legde me uit dat ik mijn kwartje zakgeld de hele week in de portemonnaie moest laten zitten. Ik mocht het onder geen voorwaarde ergens voor gebruiken. Aan het eind van de week moest ik de portemonnaie openmaken en hem laten zien of het er nog in zat. Daarna pas mocht ik het muntje eruit halen en in mijn spaarpot deponeren. Als de spaarpot vol was, werd de inhoud naar de spaarbank gebracht en op mijn spaarbankboekje bijgeschreven, waar ik natuurlijk ook niet aan mocht komen. Niet voor ik 21 was.

Alleen zo, zei mijn vader, door zuinigheid en de uiterste zelfbeheersing, zou ik de waarde van het geld leren kennen en dat zou me mijn leven lang van pas komen. ‘Moge 's Heeren zegen erop rusten,’ besloot hij.

Dat was een lelijke tegenvaller. Al mijn vriendjes op school kregen zakgeld, dat ze mochten gebruiken voor alles waar ze maar zin in hadden, alleen ik niet. Dat kon natuurlijk helemaal niet. Gelukkig was de oplossing snel gevonden, want behalve het wekelijkse kwartje werd er ook nog iedere dag een dubbeltje in mijn portemonnaie gestopt. Dat was geen zakgeld, dat was voor het dagelijkse flesje schoolmelk bestemd.

Die melk kon me natuurlijk gestolen worden. De dubbeltjes gebruikte ik voor andere dingen, en zo kon ik toch nog de opwindende sensatie ondergaan van zelf, op eigen initiatief, geld uit te geven en daar bezit, hoe nietig en tijdelijk ook, voor terug te krijgen. Ik leerde ook dat ik, door de melkdubbeltjes een paar dagen op te sparen, me waardevoller en minder tijdelijk bezit kon aanschaffen dan een zakje snoep of een ijsje. Het weekblad De Lach, bijvoorbeeld, dat ik tussen mijn schoolboeken verstopte en mee naar mijn kamertje nam om, in plaats van mijn huiswerk te maken, bij de foto's van Deanna Durbin en Bette Davis in badpak te masturberen. Wat een genot, in ruil voor een beetje geld. Alleen de geur van het papier wond me al op, en de zwart-wit foto's van filmsterren op de rand van het zwembad leidden tot een ongekende climax. Ik weet zeker dat, als ik het blad nu nog ergens zou zien, ik er opnieuw mateloos opgewonden van zou raken.

Toen ik net als al mijn vriendjes begon te roken, kocht ik voor de melkdubbeltjes sigaretten, meestal van het gedistingeerde Britse merk Eden, een rood pakje van tien voor een dubbeltje, of North State, dat meer Amerikaans van uiterlijk was, en ook wel eens Dr. Dushkind, die volgens de reclame zo goed waren voor de zenuwen, wat wel nodig was want wat een stress moet ik toen geleden hebben met al die stiekeme dingen die ik deed. Toen de mobilisatie werd afgekondigd kwam er zelfs een sigarettenmerk in de handel dat Ergens in Nederland heette. Vijftien cent kostten ze en er zaten er twintig in, maar ik kocht ze niet vaak want ze waren niet zo lekker. Gelukkig keken ze thuis nooit in mijn schooltas en blijkbaar roken ze ook niet aan mijn adem, want ze hebben nooit iets gemerkt. In mijn kamer verstopte ik de pakjes sigaretten in het ruim van de kruiser Admiraal de Ruyter, het pronkstuk dat ik van mijn meccano had gemaakt.

Maar al gauw werden mijn behoeften groter, want in de stad begon ik hoe langer hoe meer dingen te doen die me streng verboden waren, zoals naar de Cineac gaan en zelfs naar de bioscoop, waar ik mijn geliefde Deanna Durbin en later sterren als Marika Rökk meer dan levensgroot en ook nog bewegend op het doek kon zien. En toen kon het niet uitblijven: ik sprak het kwartje zakgeld aan. Dat gaf veel plezier, maar naarmate de week vorderde, groeide mijn angst. Wat zou er gebeuren als ik straks, aan het eind van de week, een lege portemonnaie moest laten zien? Dat kon natuurlijk niet. En zo ontdekte ik al vroeg een ander aspect van de geldeconomie: de noodzaak om in bepaalde dwingende omstandigheden geld te lenen.

Maar dat geleende kwartje ging in mijn spaarpot, en het volgende kwartje mocht ik niet uitgeven, zodat ik het vriendje van wie ik het geleend had met melkdubbeltjes terug

[p. 12]

moest betalen. Daardoor had ik weer minder geld om uit te geven en omdat ik me geen enkel genot, hoe klein ook, wilde ontzeggen, moest ik opnieuw gaan lenen, zodat ik in een vicieuze cirkel terechtkwam die nog vele jaren aan bleef houden. Alleen ging het later niet meer om kwartjes, maar om tientjes en honderdjes.

Het meest schrijnende geval deed zich kort na de oorlog voor, toen ik net achttien was geworden. Mijn moeder - mijn vader was toen al overleden - gaf me tachtig gulden mee om een winterjas op te halen die een kleermaker in Den Haag voor me gemaakt had. Het ongeluk wilde dat ik op mijn weg daarheen langs het Groenewegje kwam, en daar zag ik iets dat ik nog nooit gezien had: een hoer. Ze zat achter het raam met haar groene plooirokje een eindje opgeschoven, zodat ik haar in matglanzende kousen gestoken knieën en dijen kon zien. Mijn hart stond stil en het onbekende, weeë gevoel dat in mijn onderbuik omhoog kroop was zo overweldigend dat ik naar binnen stapte. Het kostte precies tachtig gulden, erg veel voor die tijd. Ach joh, doe er nog een tientje bij, zei ze telkens, dan gaan we iets heel lekkers doen. Ja, lekker was het wel, het was eigenlijk best die tachtig gulden waard, vond ik, alleen had ik geen idee hoe ik het logisch daaruit voortvloeiende financiële probleem nu weer op moest lossen. Nu had ik daar in de loop der jaren een grote handigheid in ontwikkeld, dus ik zal er wel iets op gevonden hebben, maar hoe ik het oploste, dat weet ik niet meer, alleen dat het allemaal toch nog goed afliep. Eigenlijk is het een wonder dat ik door dat alles geen beroepsoplichter ben geworden. In elk geval heb ik de waarde van het geld wel op een ietwat andere manier leren kennen dan mijn vader bedoelde.

Geld heeft voor mij eigenlijk alleen maar de waarde van het genot dat ik ervoor kan kopen, om het even of het nu om een lekker etentje, een glas campari op een terras in de zon, een goed boek, een avond toneel of muziek, seks, een reis, of een mooi huis in een mooie omgeving is. Dat bestempelt me dus eigenlijk tot een typische hedonist, een sybariet, een levensgenieter.

Maar ben ik dat ook? Nee, eigenlijk niet. Want in wezen is het toch altijd een beetje tobben gebleven. In de eerste plaats omdat ik natuurlijk nooit genoeg geld heb om echt onbekommerd van alles te genieten, zoals het een sybariet betaamt. En in de tweede en misschien wel belangrijkste plaats omdat ik nog altijd dat niet meer weg te branden calvinistische verleden met me mee blijf torsen. Die zwarte, protestants-christelijke achtergrond heeft me opgezadeld met zo'n ingewikkeld, wijdvertakt complex van schuldgevoelens dat ik me zelfs schuldig zou voelen als ik me niet schuldig voelde, als iemand begrijpt wat ik bedoel. En daarom zal ik wel altijd een ietwat zorgelijke levensgenieter blijven.

Wat nu de waarde van het geld als zodanig betreft, is het wel duidelijk dat die volgens mijn zienswijze non-existent is. Ik geloof dat het Heine was die daar al een mooie definitie voor had: ‘vloeibaarder dan water, luchtiger dan licht’. En dat was in de tijd toen er nog zware gouden munten in omloop waren. Nu is geld als zodanig vrijwel alleen nog maar een abstract begrip: een papiertje dat je invult en ondertekent, een plastic kaartje dat in een gleufje wordt gestopt of door een machientje geschoven, een rijtje cijfers dat je in de bus krijgt. Je geeft het uit zonder dat je het ziet of in je handen voelt.

Misschien zou ik alleen nog een zekere waarde aan het geld toekennen als het weer uit gouden muntstukken bestond. Dan zou ik ongetwijfeld de neiging krijgen het te gaan oppotten, het in een aarden pot of een mooi teakhouten kistje te bewaren en er af en toe met mijn handen in te wroeten, het kistje om te keren en al die prachtige munten een voor een te tellen, telkens weer opnieuw, al die zware stukken een voor een op mijn hand te wegen en genietend, hijgend van opwinding, naar die gouden glans te staren. Hoewel dat, geloof ik, toch ook niet de waarde zou zijn die mijn vader bedoelde.