Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

Wisselgeld
Paul van Capelleveen

Boodschappen doen is obsceen. Het ruilen van geld voor een half brood of een schrijfblok vervult mij met schaamte. Dat andere klanten in een winkel kunnen zien wat je 's avonds in je mond gaat stoppen, is al onverdraaglijk, maar dat zij ook precies weten wat je daarvoor neertelt is ronduit walgelijk. Dat ik mijn wensen kenbaar moet maken en dat de ander dan zijn prijs noemt, het is een hardnekkig terugkerende nachtmerrie, de mens onwaardig.

Je hebt van die figuren die, geboren en getogen in één en dezelfde plaats, ieder plein en iedere sluipweg van hun stad kunnen uittekenen, wat ze nooit voor je zullen doen, omdat ze absoluut niet begrijpen dat jij van bepaalde straten niet weet waar ze liggen. Ze beschouwen de gevels als de muren van hun eigen kamers. Ze hebben zich de straat als een huis toegeëigend, met aan weerszijden ramen als schilderijtjes. Met het interieur van hun stadgenoten zijn ze vertrouwd alsof het in werkelijkheid om hun eigen muurkasten en bergruimtes gaat. De bewoners sjouwen af en aan als bediendes. Die kun je om een boodschap sturen.

Mij niet, want ik weet niet waar hun speciale adresjes zich bevinden en ik weet niet eens hoe hun winkels heten. Zonder de firmanaam te lezen, stap ik een schoenenzaak binnen, maar dat had ik nooit moeten doen, vertellen ze me achteraf, want, dat weet je toch, de Gebroeders Maalakker waren fout in alle oorlogen. Misschien ben ik te

[p. 8]

vaak verkast om wortel te kunnen schieten in een van de plaatsen waar ik woonde of misschien ben ik gewend (en verwend) geraakt met de positie van buitenstaander, zodat die me van lieverlede goed is gaan bevallen en ik me in elke stad een onaangekondigde bezoeker voel. Ik voel me al een toerist als ik de slagerij op de hoek van de Reinkenstraat binnenstap.

Alles in deze straat vind ik raar en vreemd. Het geld waarmee ik betaal is geen vreemd geld, ik hoef er niet bij na te denken en vergeet wat iets kost; ik heb gewoon een gat in mijn hand en ben te lui om het te dichten. Dat is ook zo in het echte buitenland. Ik zou kunnen nadenken als ik daar de vreemde munten en briefjes uitgeef, maar ik doe het zelden, plotseling, en als het gebeurt, komt dat doordat alles er zo goedkoop lijkt. Dat ergert me, want het wekt de schijn dat er niets is van enige waarde. Alles verandert in aalmoezen.

De Turkse lire. Een tijdje terug was ik in Turkije, met mijn vriend. Het ontbrak ons al gauw aan woorden, want de taal bleek in de praktijk een zaak voor gevorderden. Daardoor verloren we onze namen, gewoontes en geschiedenis. We bestonden nog slechts uit een koffer, een paspoort, een geldbuidel en een reisdoel. De atmosfeer kreeg er iets dromerigs door en soms iets spookachtigs, maar dan zonder de tendentieuze muziek of de griezelige belichting die de horrorfilm en de nachtmerrie gemeenschappelijk hebben. Dit type droom was heel goed te verdragen en zo lang hij duurde accepteerden we onze metamorfose tot vreemde valuta.

Aan geld hoefde het ons niet te ontbreken, gelukkig. De lires werden in grote partijen aangedragen om de gulden te evenaren, maar het was voor de meeste banken een uitputtingsslag. Sommige banken stuurden je weg met het excuus dat de apparatuur het ‘vandaag’ niet deed. Die apparatuur mocht het niet doen van de directie, want cheques inwisselen was voor hen een dure business. Het muntgeld was maar een schijntje waard en het papiergeld staarde ons met rijen aaneengesloten nullen hongerig aan. Men moest hier hard werken voor z'n geld, maar zelfs als je arm was en waarschijnlijk je hele leven blijven zou ook, beschikte je over een uitpuilende knip. Een briefje van 100 000 stond toen voor ongeveer vijfentwintig gulden. Daar had je er al gauw een paar van. Maar je kon er niet mee betalen, want wisselgeld leek zeldzamer dan de miljoenen. Je kon je afvragen waar die waarschijnlijk regelmatig bijgedrukte briefjes van 50 000, 20 000, 10 000, 2000 en 1000 gebleven waren. Alles werd opgezogen in de inflatoire modder. De bankdirecteur schoof het toe aan de employees, maar tegen de tijd dat ik er mijn eten mee afrekende had zo'n briefje de helft van zijn waarde alweer verloren. Alleen wie veel geld bezat, kon met geld iets uitrichten. Veel geld, dat wil zeggen: vreemd geld. Verder kon je er iets mee betalen, maar echt iets gedaan krijgen, iets tot stand brengen, iets nieuws te voorschijn toveren, dat kon niet met geld. Het geld had een sprookjesachtige allure: het werd als een symbool voor vriendelijkheid en vertrouwen heen en weer geschoven. In feite ging alleen de betekening van het geld van hand tot hand. Het had de promotie tot symbool gracieus ondergaan en het geld leek de belofte te hebben afgelegd om slechts na een revolutie (of middels een toverspreuk natuurlijk) terug te keren in de werkelijkheid. Als betaalmiddel had het afgedaan. Nu leefde men van ruilhandel en draaide de maatschappij op vriendendiensten. Als je iets wilde verrichten, nam je niet de toevlucht tot geld, zoals je dat in een rijker land zou doen, maar tot een goed humeur. De vaagste kennis kon daarom een vriend voor het leven worden. Als wij in een van de duizenden straten van Istanbul iemand voor de tweede keer ontmoetten, hadden we er niet zomaar een vriend bij, maar een boezemvriend. Hij kon iets voor ons regelen, wij iets voor hem. Hij verlangde (bijvoorbeeld als hij een Koerd was) een visum, wij beloofden een visum en hij zou raar hebben opgekeken als hij het echt gekregen had. Met het vervullen van een belofte, zou de noodzaak van onze vriendschap wegvallen. Het enige alternatief in dat geval was: toetreden tot zijn familie.

Dat het geld met de dag minder waard werd, dat kon me niet schelen, maar dat de pompoenen, het tafellinnen en de boeken gedwongen leken om iedere minuut in waarde te dalen, vond ik vernederend. Hoe kon ik mij ertoe brengen minder te betalen, en nog minder, en nog iets minder voor iets dat toch al niks kostte? En waarom is dit proces van afdingen typerend voor arme landen? Wat verschrikkelijk om in zo'n land als pompoen, servet of encyclopedie door het leven te moeten gaan. Kopen is toch al een bizarrerie. Maar de toerist ontsnapt niet aan de behaarde klauwen van de economie. De aanbieding, de bazaar, de straathandel, de gunsten en buitenkansjes: wie op reis gaat, raakt ze aan. De trucs, de vage verklaringen, de halve beledigingen, ze deinen mee op de stroom van het enthousiasme waarmee de handelaar je bestookt. Dat enthousiasme is aanstekelijk en heeft een hoge amusementswaarde. Hoe meer je afdingt, hoe meer hij

[p. 9]

het idee krijgt dat je hem voor zijn verkoperskunsten betaalt. ‘Where you from?’ klinkt harder dan een pistoolschot schuin van achteren. Dan volgt een snelle omrekening in onze munt. De handelaar gaat uit van de Duitse mark of de Amerikaanse dollar, want iedere toerist is in wezen een Duitser of een Amerikaan. Maar geld is geld. Zelfs de onnozelste ansichtenventer kent de dagwaarde van de gulden, de frank en de groschen uit zijn hoofd. Ik kan aarzelend een gooi doen naar de tegenwaarde van de gulden. Maar geen nood, hij trekt zijn rekenmachine dolksgewijs te voorschijn en rekent eerst zijn lire om in marken, de marken in dollars, de dollars in Engelse ponden, die in Hollandse guldens en over al die transacties rekent hij een commissie. ‘Maar meneer, u krijgt jaren garantie, ook voor uw vrouw en ook voor de vrouw van uw vriend.’ Zoiets kan zich niet vaak genoeg herhalen; de toerist houdt van zijn rol van verbaasde figurant in een film van Charlie Chaplin.

Geld is geld, maar prijzen zijn van een andere orde. Geld is dood; prijzen bewegen en ademen. De schoenpoetser die zijn prijs niet wil noemen, weet en beweert stellig dat de prijs ‘no problem’ is. Behalve bij het afrekenen. Dan is hij hoger, de inflatie persisteert tenslotte, ook tijdens het poetsen. Als mijn schoenen gepoetst zijn roept een tweede schoenpoetser, ik heb nauwelijks vijftig meter gelopen, dat mijn schoenen hoognodig gepoetst moeten worden. Ze zijn een ‘disgrace’ voor mijn moeder, mijn vrouw en mijn zuster. Ook zijn prijs zal ‘no problem’ zijn, roept hij. En als de probleemloosheid van zijn kunst mij niet interesseert en ik duidelijk doorlopende stappen begin te nemen, roept hij dat ik ‘three years garantee’ misloop op deze manier. Overdrijven is ook een kunst en al die tijd wandel ik over straat als een geldbuidel op pootjes (op schandelijke schoenen bovendien) en al dat mij opgedrongen gedoe over geld de hele dag door, al dat omrekenen en aanprijzen, zorgen ervoor dat ik een tamelijke hekel aan dit vermaak begin te krijgen. Ook dat gaat over, want wat hindert het? Onze wegen scheiden reeds en als wij elkaar ooit nog eens ontmoeten, ga ik niet klagen over de ondeugdelijkheid van zijn veel te ruime garantie. Het stomme toeval van onze tweede ontmoeting zal zo wonderlijk zijn, dat wij alles opzij zetten om elkaar hartelijk en langdurig te omhelzen. Nee, geen kwaad woord over mijn toekomstige vrienden. Intussen ben ik een vreemdeling als overal, zij het nu gerangschikt onder de elite. In het theater word ik geacht op een van de voorste rijen plaats te nemen, afgeschermd van de overige concertgangers door een banier met de tekst: ‘Protocol’.

De allerarmsten: voor hen geen ‘protocol’ of ‘opgaande spiraal’, geen ‘lange-termijndenken’, geen ‘economie’ tout court. Hoewel de bedelaars hun geld echt cadeau krijgen, zijn zij toch het slachtoffer bij uitstek van het betalingsverkeer. Want wie iets in hun schoot wil werpen, ziet zijn kans schoon. De bedelaar kijkt naar de stoeptegels en de schenker neemt zijn positie in op ongeveer twee meter van de bedelhoed. De gulle gever maakt zich op voor zijn nieuwe rol als de man van het waarlijk menslievend gebaar. Hij wil echt werpen en dat kan alleen met munten, want biljetten dwarrelen onwillig in de rondte om uiteindelijk op de neus van zijn eigen schaamteloze schoenen te eindigen. Dat leidt maar tot gebuk! Nee, muntgeld, dat moet het doen. Maar van muntgeld kan zelfs een bedelaar niet leven. 1000 lire krijgt hij op z'n hoogst en dat slechts bij hoge uitzondering. Op door-deweekse dagen vallen hem de munten van 500 en 100 lire toe en die dingen komen met een klap neer op de rand van zijn hoed, maar zijn geen donder waard en spelen in het financiële leven verder geen enkele rol. Een minder arm mens gebruikt ze als ballast, om ervoor te zorgen dat de beurs automatisch naar de bodem van de broekzak glijdt. Ze blijven misschien alleen in omloop om er de bedelaars mee af te schepen. Als alibi. Gelukkig ontvangen de talloze toeristen dit nergens bruikbare wisselgeld met bakken tegelijk, zodat ze iedere bedelaar kunnen verkoperen tot en met.

Terwijl Hassan stilstond en hij de bagagekar door mijn vriend op straat liet tillen en ik even kwijt was of we linksaf of rechtdoor moesten lopen, keek Hassan mij stralend aan en vroeg voor de derde keer die dag: ‘Where you from?’ We waren op weg naar het busstation, dit waren onze laatste ogenblikken in zijn dorp en hij vroeg niet waar we heen gingen, maar waar we vandaan kwamen. Ik begreep hem niet en hij nam mijn Engelse woorden in ontvangst zonder er veel mee te kunnen beginnen. Wij opereerden tot wederzijds genoegen met standaardvragen en -antwoorden. Hij kon niet vertellen wie hij was. ‘Where you from?’: hij wilde weten wie wij waren. Zijn zware wenkbrauwen glansden met verve. We hadden genoeg aan ons uiterlijk. Hij was weliswaar niet de slimste van de hoteljongens, maar zeker de zonnigste. Iedere ochtend liep hij drie keer langs de ontbijttafel om ‘good morning’ te roepen. Hij leek niet gebukt te gaan onder de last van de herinnering. De Turkse dichter Metin Altiok schreef dat het

[p. 10]

verdriet een paard is ‘dat langzaam de afgelegde weg terugloopt’. Wel, noch van die dichter, noch van dat paard had Hassan ooit gehoord. Waar kwamen wij vandaan? We spiegelden hem met Chaplin-achtige gebaren en grimassen de plattegrond en de skyline van Den Haag voor en hij maakte ons duidelijk dat we een ansichtkaart moesten sturen aan Hassan, Otel Victoria. Dat beloofden we. Een belofte die we ditmaal wel degelijk moesten nakomen. Als onze ansicht hem heeft bereikt, zal hij niet aan ons terugdenken. Het gaat hem om de postzegels. Post uit het buitenland: die kun je niet kopen bij de kruidenier op de hoek.

Op weg naar Istanbul scheerde de bus langs verlaten cementfabrieken en reusachtige meubelhallen. Opeens verscheen aan de horizon een batterij flatgebouwen en terwijl we naderden leken ze af te sterven. Tientallen levenloze flats, zonder glazen ramen nog, maar verder klaar voor bewoning. Een spookstad, naargeestig, niet omdat ze verlaten was, maar omdat ze nog niet bewoond werd. Dit was een nachtmerrie, die nog een slachtoffer ging zoeken. En degene die deze droom kreeg ingeprent, zou weten in welke wereld hij leefde: hij zou damesbroeken moeten dragen, omdat de herenmaten mijlen te ruim om zijn middel slobberen; hij zou ze betalen met cheques en met plastic kaarten, die voorzien waren van magnetische strips; hij zou bij de bank voor zijn wisselgeld meer moeten betalen dan het waard was; hij zou zijn voor- en achternaam beschouwen als een barst in zijn zuurverdiende anonimiteit.