Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 16]

Petersburg en Moskou als tweekoppig symbool
Ton Verstegen

Verdwalen in St. Petersburg, tot voor kort Leningrad, is moeilijk. Altijd is daar aan het eind van de kaarsrechte prospekt's, de fonkelende naald van het admiraliteitsgebouw. Op kilometers afstand zie je het vanaf de Nevski Prospekt, de belangrijkste boulevard van de stad, waar wordt geflaneerd als in de dagen van Gogol. ‘En dan de dames! O, wat de dames aangaat, die zijn helemaal weg van de Nevski Prospekt. Wie zou dat ook niet zijn?’ Gogol heeft de stad onsterfelijk gemaakt met zijn Petersburgse vertellingen. Maar hij hield er niet van. De rechte straten en de strak in het gelid staande huizen deden hem te veel aan kazernes denken.

De classicistische opzet maakte van St. Petersburg een horizontale stad, opgezet vanuit straten en pleinen, goothoogtes en rooilijnen. Vanaf de brede Neva-rivier wordt de stad gereduceerd tot een smalle streep op de grens van land en water. Een luchtspiegeling die elk moment weer kan verdwijnen in de immense ruimte.

Wat een verschil met Moskou. Hoe zou je van deze stad waar nooit een eind aan komt afstand moeten nemen? Hier zul je de torenspits die voor je opdoemt nooit via een rechte lijn bereiken. Alles lijkt er door elkaar gegooid. Een houten huis dat de grote brand van 1812 overleefde, is naast een mastodont uit de Stalin-tijd terechtgekomen. Tussen hoge grauwe flats zie je nog net de uivormige torentjes van een Oudrussische kerk. Als je van een drukke hoofdstraat onder een poort door gaat, kan het zijn dat je je plotseling op het Russische platteland waant. ‘Het Russische dorp speelt verstoppertje in de Moskouse straten’ schreef Walter Benjamin in zijn Dagboek uit Moskou. Dit rommelige karakter beviel Gogol beter. In zijn Petersburgse aantekeningen spreekt hij vertederd over Moskou als het oude vrouwtje dat beignets bakt op het fornuis of vanuit de leunstoel luistert naar wat men haar over de wereld vertelt. Petersburg daarentegen is al een echte Europeaan geworden. ‘En wat staat dat fatje daar stokstijf in de houding. Overal om hem heen staan spiegels, hier de Neva, daar de Finse Golf...’

De wijze waarop beide steden niet alleen door Gogol telkens tegen elkaar werden uitgespeeld, duidt op een dilemma in de Russische cultuur, dat James Billington ooit trefzeker onder woorden heeft gebracht: ‘Als men zich niet aan oude vormen vastklampte, dreigde men een kritiekloos imitator van het Westen te worden.’ Dit dilemma bestond trouwens al voor er van St. Petersburg sprake was. Iwan de Verschrikkelijke probeerde zijn afhankelijkheid van westerse kennis en kunde te overschreeuwen met de ‘vurige trouw aan het eigen verleden’ en aan het ‘heilige Moskou’. Haat tegen dat achterlijke, fanatiek religieuze, houten Moskou was voor Peter de Grote een belangrijke drijfveer zich met St. Petersburg een poort naar het Westen te forceren. Voor de Moskouse ‘oud-gelovigen’ was dit weer het teken dat het einde der tijden nabij was. En zo gaat het door. St. Petersburg en Moskou zijn als de tweekoppige adelaar waarvan de ene kant naar het westen, de andere naar het oosten is gericht. Of als de plus en de min van een slingerbeweging, die zichzelf tot in eeuwigheid in stand weet te houden.

Iets dergelijks kennen we hier ook: ‘Amsterdam heeft 't, Rotterdam doet 't.’ De twee steden zijn het symbool geworden van typisch Hollandse karaktertrekken: gezelligheid en ondernemingszin. Die verdragen elkaar moeilijk, maar die ongemakkelijke relatie is nog het meest kenmerkend voor de Hollandse cultuur.

In Rusland ging het er heftiger en pathetischer aan toe, misschien om de steeds opkomende twijfel de kop in te drukken of het land wel een eigen cultuur hád. Toen de filosoof P. Tsjaadajev begin vorige eeuw die twijfel hardop uitsprak, brak er een schandaal los en werd hij door de tsaar krankzinnig verklaard. Het vormde de inleiding van de controverse tussen de slavofielen en de westerlingen, waarin de slinger verder uitsloeg dan ooit. Twijfel en hysterie liggen meestal dicht bij elkaar. Als het land dan toch geen eigen cultuur had, betoogde de ene partij, dan was het maar het beste om totaal te verwestersen.

[p. 17]

Nee, zeiden de slavofielen - romantici die Kant en Schelling lazen - dan moet er net zolang worden gegraven in de eigen geschiedenis tot de kern ervan bloot komt. Ze stuitten ten slotte op de mir, de oervorm van de Russische plattelandsgemeenschap. Moskou was dan wel geen mir, maar het wat dorpse karakter met al die doodlopende steegjes en straatjes kon hen meer bekoren dan de rechte straten van St. Petersburg, produkt van kille westerse abstractie. Ze waren ervan overtuigd dat dat vreemde implantaat op die excentrische plek weer zou worden afgestoten. De toekomst was aan het oude Moskou, dat vanzelfsprekend weer hoofdstad van Rusland moest worden.

De westerlingen zagen in die rechte straten juist het bewijs dat in Rusland de rede het kon winnen van de chaos. St. Petersburg was volgens de criticus V. Belinski alleen te vergelijken met de Amerikaanse steden, die eveneens waren bedacht. Het was zelfs nog origineler, want een nieuwe stad in een oud land, dat was zo al een monument.

In die tijd hield het ‘Palmyra van het Noorden’ Moskou al ruim een eeuw in de schaduw. Vooral onder Catharina de Grote was St. Petersburg uitgegroeid tot een oogverblindend ensemble van paleizen, pleinen en prospekt's. Kunst en wetenschap kwamen in korte tijd tot grote bloei, zo zelfs dat het wufte Parijs hevig naar het oosten begon te lonken. En Moskou leek de eigen achterlijkheid alleen maar te bevestigen door een bonte stoet van scheurmakers en sectariërs, die in Peter de Grote de ‘antichrist’ zagen. De Moskouse schrijver A. Soemarokov keek met afgunst naar het beschaafde Petersburgse theaterpubliek: ‘Daar verzamelt men zich oplettend en zwijgend, maar hier kraakt men noten, loeit en schreeuwt. Fatsoen is nog niet in de mode.’

Rond 1825 begon de glans van het nieuwe echter te verbleken, waardoor Moskou vanzelf weer meer in het licht kwam. Het was de tijd van een van de ergste overstromingen van de Neva, van een mislukte officiersopstand in St. Petersburg en de aanvang van het reactionaire bewind van Nicolaas 1 (1825-1855). De slavofielen hadden de wind in de rug en voerden het hoogste woord in de Moskouse salons. Zo zelfs dat het er sommigen van hun opponenten te benauwd werd. ‘Naar Petersburg, naar Petersburg,’ riep Belinski uit, ‘daar ligt mijn verlossing.’

Genuanceerder geesten als A. Herzen zagen echter het heilloze van zo'n polarisatie. Ironisch bezag hij slavofiele heethoofden als de gebroeders Aksakov, die weer met de móermolka, een folkloristische muts, de



straat op gingen en daar tot groot plezier van de westerlingen voor ‘Perzen’ werden aangezien. Herzen was echter evenmin een groot liefhebber van St. Petersburg. ‘Kon je de bataljons van aan elkaar gelijke, nauw toegeknoopte geklede jassen van de flaneurs van de Nevski Prospekt eens aan een Engelsman laten zien, dan zou die gedacht hebben dat het om een afdeling policemen ging.’ Hij bepleitte een synthese van het Petersburgse en Moskouse principe. De mir en de volost (een vorm van zelfbestuur van meerdere dorpen) zag hij als de hoekstenen van een toekomstige kathedraal, die echter ‘zonder het machtige denken van het Westen’ nooit verder dan de fundamenten zou komen. Gaandeweg verdween echter dit optimisme toen hij zag hoe de verstikkende repressie onder Nicolaas 1 het land veranderde in ‘een systeem zonder motor’, een stilstand op alle fronten.

Het uiterlijk van beide steden geeft de logica aan waarmee Moskou geleidelijk haar oude positie van hoofdstad weer kon innemen. Moskou heeft het Russisch dilemma geleefd, terwijl St. Petersburg toekeek vanaf de zijlijn. Moskou is zo enerverend, prachtig, le-

[p. 18]

lijk, bizar, omdat de onvermijdelijke invloed van het Westen en het taaie, xenofobe verzet ertegen broederlijk naast elkaar staan. Soms lijken ze elkaar zelfs te omarmen, zoals in de architectuur uit de Stalin-periode. De torens die in een ring rond het centrum staan, doen denken aan de eerste Amerikaanse wolkenkrabbers maar roepen tegelijk de sombere wereld van Iwan de Verschrikkelijke op.

St. Petersburg is mooi, melancholiek, teringachtig, een stad voor bespiegelingen. Naarmate deze stad haar historische zwaarte verloor, groeide ze uit tot een literaire mythe. ‘Het oculair van de Russische literatuur was zelden op Moskou gericht,’ schreef E. Zamjatin, een avantgardistische schrijver uit het begin van deze eeuw. Des te meer op Petersburg, waarvan de kwijnende schoonheid, de witte nachten, de onrustige Neva en de broeierige atmosfeer een onuitputtelijke inspiratiebron waren voor de Russische literatuur. Al bij Poesjkin, in zijn lange verhalende gedicht De bronzen ruiter (1833) treffen we bijna al deze thema's aan. De titel verwijst naar het beroemde ruiterstandbeeld van Peter de Grote dat tot vandaag de Nevakade siert. Poesjkin beschrijft hoe de Neva zich in een stormachtige novembernacht op de stad stort, alles en iedereen met zich meesleurend. Voor de details ging hij te rade bij de kranteberichten over de catastrofale overstroming van de Neva enkele jaren eerder. Het klerkje Jevgenij blijft gespaard, maar wordt krankzinnig van verdriet wanneer hij merkt dat zijn geliefde Parasja met huisje en al door de Neva is verzwolgen. Terwijl de stad allang weer tot de onverschillige orde van de dag is overgegaan, doolt hij door de Petersburgse straten. Op een dag staat hij oog in oog met de bronzen ruiter en in een plotselinge opwelling vervloekt hij het idool: ‘Ah, bouwer, die eens wondren wrocht! Wee over u!’ In zijn koortsige brein wordt hij vanaf dat moment achtervolgd door de bronzen ruiter. Onvergetelijk is het beeld van de twee gestalten omspoeld door het onrustige water: Jevgenij boven op een stenen leeuw op een bordes, verwezen starend naar de overkant van de Neva; en wat verderop de bronzen ruiter met één arm gestrekt en het gezicht hautain afgewend. De kleine man die heel even zijn vuist balde, wordt vernietigd door de elementen en de tsaar, die met elkaar lijken samen te spannen. Poesjkin weet in dit gedicht de trots en tragiek van de stad bijeen te brengen tot indrukwekkend ruimtelijk pathos. Ineens zie je de stad met al haar classicistische pracht wegdrijven in de ruimte, belaagd door de elementen. En je realiseert je wat Peter de Grote inderhaast vergat toen hij in de Neva-delta een stad wilde ‘op de manier van de Hollanders’: hij vergat de dijken.

Tegelijk werd deze Jevgenij (‘kleinambtenaar, ontwijkt de groten’) model voor de figuur van de kleine man en de dromer, zoals de ondergrondmens bij Dostojevski die zich voor het eerst tussen de elegante uniformen waagt op de Nevski Prospekt. Daar geeft hij zich over aan kleine belachelijke eenmansacties, tegen een officier opbotsen bijvoorbeeld, om zich heel even in het publiek iemand te voelen, in ieder geval iets meer dan een nul. De Nevski Prospekt werd in de tweede helft van de 19de eeuw het theater van de openbaarheid, waar zich de bacil van de revolutie verspreidde. Dat klinkt hoopvol, maar het lijkt of in het St. Petersburg van de literatuur niet het autocratische systeem werd aangetast maar de stad zelf. Van alle kanten wordt de stad bedreigd, van buitenaf door het van bacillen vergeven water van de Neva, van binnenuit door koortsige dromers, die ten gevolge van deze ‘Petersburgse ziekte’ degenereren. In Andrej Bjelyjs roman Petersburg neemt de crisis apocalyptische vormen aan. De stad lijkt omsingeld door de zwarte rook uit de fabrieksschoorstenen. De arbeiders van de ‘eilanden’ nemen via de bruggen bezit van de Nevski Prospekt, zodat hier ‘het percentage hoge hoeden drastisch vermindert’. Bjelyjs boek is doortrokken van het getik van een tijdbom, dreigende Aziatische horden en kosmische stormen die over de stad razen. Aan het einde treedt echter een weldadige rust in, de koorts is over, de crisis voorbij. De politieke rol van de stad is uitgespeeld. St. Petersburg, of Leningrad, of Petrograd, of Pieter, zoals de bewoners zeggen, kwam tot

[p. 19]

stilstand, ‘alsof het gefotografeerd was in zijn 19de-eeuwse pose’ (Brodsky).

In de turbulente revolutiejaren verschoof niet alleen het zwaartepunt van de macht weer naar Moskou. De radicale pogingen van de avant-garde-kunstenaars zich van de geschiedenis te verwijderen, maakten dat ze juist weer bij het oude Rusland uitkwamen. Hun experimenten met kleur, geluid en ritme leken op de katholieke erediensten uit het oude Moskou. Pogingen om de kunst direct met het leven in aanraking te brengen door tournees, boottochten en performances, leidden tot de herontdekking van ambachtelijke technieken en artistieke vormen uit een ver verleden.

De Moskouse kunstenaars gaven zich volgens Zamjatin ‘onstuimiger, hartstochtelijker, onderworpener’ over aan de revolutie dan de Petersburgse, die het nieuwe ‘zonder overhaasting, met de kalmte van een man’ opnamen. Begrijpelijk, volgens hem, want de kunstenaars daar hadden de last van culturele tradities en de verworvenheden uit het Westen met zich mee te torsen. De Moskovieten wendden de blik naar het oosten, en je verwacht dan dat Zamjatin op Azië doelt. Maar nee, de architecten en futuristische schrijvers zijn ‘antiwesters en hebben zich daarom tot Amerika gewend’.

De slinger is nog steeds in beweging, ook al werden de polen door Zamjatin honderd jaar na Belinski omgewisseld. Het moderne Moskou blijft het eigen verleden opdelven, ondanks de haast waarmee het er zich van probeert te verwijderen. Dat gold nog steeds in het tijdperk van perestrojka. Hartstochtelijk en onstuimig probeerden de Moskouse kunstenaarsgroeperingen zich te ontdoen van het keurslijf van het socialistisch realisme. De stromingen en stijlen volgden elkaar in duizelingwekkend tempo op. Het symbolisme werd afgelost door het hypersymbolisme; het futurisme aan de kant gezet door het psychedelisch futurisme; het metamorfisme, wat dat ook mag zijn, weggevaagd door het meta-metamorfisme. Deze jacht op het allernieuwste ging ongetwijfeld gepaard met veel kritiekloze imitatie van het Westen. Maar het duidde toch vooral op een verlangen om radicaal opnieuw te beginnen, buiten alle bureaucratie en instituties om. Daarin lijken de Moskouse kunstenaarsgroepen op de sectarische genootschappen, waar de Russische geschiedenis mee is bezaaid.

St. Petersburg blijft inspireren tot beschouwingen van afstand. Misschien wel het mooiste essay over de stad is geschreven door de banneling Joseph Brodsky, die zich de stad herinnert met zijn bleke en diffuse licht en zijn witte nachten: ‘Op zulke nachten kun je de slaap moeilijk vatten, omdat het te licht is en omdat geen droom het haalt bij deze werkelijkheid, waar een mens geen schaduw werpt, als water.’ Het essay staat in de bundel Less than one: minder dan iemand, maar meer dan een nul.