Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 10]

Sluiten celibaat en erotiek elkaar uit?
Enno Boeke

Toen ik in februari van dit jaar in een krant las dat de protestanten een nieuwe bijbelvertaling willen produceren, waarbij ook de katholieken betrokken zullen zijn, was mijn eerste reactie: een nieuwe vertaling helpt niets. Laten ze beginnen met de bijbel vanuit een ruimer standpunt te bestuderen.

Mijn eigen weg tot de bijbel is niet via de Kerk gegaan. Ik had al vroeg behoefte aan religie maar het christendom bevredigde mij niet, omdat het niet in overeenstemming is met de natuur. Pas tussen mijn 35ste en 40ste jaar- ik ben nu 83 - ontdekte ik dat in de vier evangelies een kringloop van licht en duisternis verkondigd wordt, die tevens een kringloop van geestelijke en lijfelijke liefde is. Celibaat en erotiek moeten elkaar afwisselen zoals dag en nacht in het etmaal. Hiermee was voor mij de natuur in het christendom opgenomen.

Mijn uitgangspunt was niet de theologie maar kunstgeschiedenis en oudheidkunde, speciaal iconografie en mythologie. De iconografie van de middeleeuwse kunst bracht mij voortdurend in contact met de bijbel, en de mythologie leerde mij hoe de beeldentaal van de mythen functioneert. Eerst dacht ik dat ik hierover een artikel voor een tijdschrift zou kunnen schrijven, maar weldra begreep ik dat ik in een uiterst gecompliceerd gebied was terechtgekomen. Ik bleef er jarenlang op studeren en langzaam ontwikkelde zich een boek, dat in 1969 werkelijk verscheen met de titel Hoogte en diepte; bijbelse symboliek van dualisme en kringloop. Het was mooi uitgegeven door Servire in Wassenaar; ook de illustraties waren mooi geplaatst. Deze uitgever was mij aangeraden door de Amsterdamse oudtestamenticus professor M.A. Beek, die ik om raad had gevraagd. Hij zei dat hij achting had voor mijn werk, hoewel hij mijn conclusies niet deelde: ‘In het christendom bestaat geen kringloop.’ Pas achteraf - dus te laat - drong het tot mij door dat wij beiden gelijk hadden. Ik had mij geheel op de vier evangelies geconcentreerd en uit de brieven van Paulus slechts hier en daar terloops iets aangehaald zonder mij in zijn geloof te verdiepen. Nu zag ik dat Paulus inderdaad geen kringloop kent. Volgens hem moet de elitegelovige rechtlijnig de goddelijke eeuwigheid tegemoet gaan. Hij verlangt permanent en levenslang celibaat. Ook de Openbaring van Johannes (een andere Johannes dan de evangelist) sluit kringloop uit. Het geloof van Paulus en dat van de evangelisten zijn zo verschillend dat men nauwelijks van dezelfde religie kan spreken.

Mijn boek had nog meer zwakke kanten. Ik stond nog niet voldoende boven mijn onderwerp, en de formuleringen waren niet helder genoeg. Daarom besloot ik enige jaren geleden een geheel nieuwe versie van Hoogte en diepte te schrijven. Hiervan zijn pas vier van de vijf hoofdstukken voltooid en bovendien stagneert het werk al enige tijd doordat een ander historisch onderwerp dat minder problematisch is en waarover ik iets te zeggen heb, mij ervan afhoudt. Omdat ik oud begin te worden, geloof ik dat het zin heeft nu al zo beknopt mogelijk en zonder theorieën enkele van mijn conclusies aan een groter publiek mee te delen en ter discussie te stellen. Ze zijn van algemeen cultureel belang en er moet eventueel ook door bijbelvertalers rekening mee worden gehouden. Beelden die de kringloop betreffen, mogen niet bij de vertaling worden verminkt. Het gaat vooral om de volgende twee punten: de verhouding tussen christenen en joden, en de kringloop van de twee vormen van liefde (beide uiteraard in de vier evangelies).

De controverse tussen Jezus en de priesters te Jeruzalem wortelt veel dieper in de geschiedenis van Israël dan algemeen wordt aangenomen. Al in de tijd van de grote koningen Saul, David en Salomo bestonden de twaalf stammen uit twee groepen, die hoe langer hoe vijandiger tegenover elkaar kwamen te staan. Saul (11de eeuw v.Chr.) regeerde slechts over de noordelijke stammen; de stam Juda in het zuiden van Palestina bleef onafhankelijk. David was de eerste die alle twaalf stammen onder zijn bewind samenvatte. Hij wordt later als de grote Vereniger vereerd. Salomo volgde David op,

[p. 11]

maar na zijn dood viel zijn rijk in twee koninkrijken uiteen, die zelfs oorlogen tegen elkaar gingen voeren. Het noordelijke rijk heette Israël, het zuidelijke Juda.

Het rijk Israël werd in 722 v.Chr. door de Assyrische koning Sargon 11 veroverd. Vele burgers werden weggevoerd en kwamen nooit meer terug. Er kwamen immigranten voor in de plaats. Jahwe bleef de opperste god, maar door vreemde religies beïnvloed.

Het rijk Juda werd in 597 door de Babylonische koning Nebukadnezar veroverd en in 586 nog eens door deze koning met een leger bezocht omdat het volk recalcitrant was. De tempel te Jeruzalem werd verwoest en duizenden burgers werden als ballingen naar Babylon afgevoerd. Daar leefden ze in betrekkelijke vrijheid en werden ze fanatiek religieus. De meest geletterden zorgden voor de definitieve redactie van de vijf boeken van Mozes, de mozaïsche wet. Allen samen treurden ze voortdurend over Jeruzalem en de tempel.

In 538 stond de Perzische koning Cyrus hun toe naar Palestina terug te keren. Hij wees hun Jeruzalem en een gebied daaromheen als woonplaats aan. Alleen de fanatieksten maakten daarvan gebruik. Ze bouwden de tempel weer op en bonden het volk aan strenge wetten, veel strenger dan Mozes ooit had gekend. Hun gebied werd voortaan Judea genoemd; de bewoners heetten Judeeërs, in het Nederlands ‘joden’. Voor het eerst verschijnt de naam ‘joden’ in de geschiedenis.

Ten tijde van Jezus was de situatie aldus: het noordelijke deel van Palestina heette nu Galilea, het zuidelijke Judea, en tussen beide in lag Samaria, waarvan de bevolking een eigen heiligdom had gesticht op de berg Gerizim, die al in Deuteronomium 11:29 een heilige berg wordt genoemd. De Galileeërs kenden geen ander heiligdom dan de tempel te Jeruzalem. De Judeeërs hadden grote minachting voor de Galileeërs en Samaritanen samen, en noemden hun geloof onzuiver. De Galileeërs op hun beurt beschouwden de Judeeërs als wetsfanatici zonder ziel. De Galileeërs waren progressief, de Judeeërs conservatief. Desondanks trokken vele Galileeërs jaarlijks als pelgrims naar Jeruzalem om Pesach te vieren. Daar werden de offerlammeren in de avondschemering geslacht en te middernacht gegeten, zoals de wet het voorschrijft. Eigenlijk moesten de eigen eerstgeboren zonen worden geofferd, maar Jahwe had bepaald dat zij door lammeren moesten worden ‘gelost’ (Exodus 13:13). Deze sacrale maaltijd leidde tot een bevrijding waarvoor de uittocht uit Egypte het voorbeeld was geweest.

De Galileeërs ervoeren hun jaarlijkse reis naar Judea als het passeren van de nacht. In hun religieuze fantasie symboliseerde Judea de avond, de nacht, de duisternis, de aarde, de dood, de onreinheid en de erotische liefde. Hun eigen land symboliseerde de morgen, de dag, het licht, de hemel, het leven, de reinheid en de geestelijke liefde. De erotische liefde leidde tot zwangerschap en de geboorte van nieuw leven. De geestelijke liefde leidde tot levensbehoud en ethische prediking. Maar als het levensbehoud absoluut wordt, gaat het in verstarring over. In de natuur is alles voortdurend in beweging.

De periodieke tocht naar Judea was een plicht die Jahwe de Galileeërs had opgelegd. Ze moesten telkens opnieuw de nacht passeren om een nieuwe dag of een nieuwe levensperiode te beginnen. Ze ontwaakten als het ware als hun eigen kind.

Dit alles moet bekend zijn, wil men het evangelie kunnen begrijpen. Maar het plaatst de vertalers wel voor een moeilijk oplosbaar probleem. Hoe moet een zin als deze worden vertaald: ‘En daarna trok Jezus rond in Galilea; want hij wilde zich in Judea niet ophouden, omdat de Joden hem trachtten te doden’ (Johannes 7:1)? Voor ons zijn de Galileeërs bij de joden inbegrepen. Jezus was jood; hij was ook besneden. In het spraakgebruik van de evangelisten echter was een man uit Nazareth geen Judeeër. Moet de term ‘joden’ soms consequent door ‘Judeeërs’ worden vervangen?

Het raakpunt van nacht en dag, het moment van de overgang, wordt voorgesteld door de doop, die uit twee componenten bestaat: verdrinking en redding. Het embryo is de verdronkene, Johannes de Doper is de Onderdompelaar, Jezus is de Verheffer. Lucas vertelt dat Johannes zes maanden eerder geboren is dan Jezus (1:26 en 36); ze staan op de jaarcirkel diametraal tegenover elkaar. De kringloop is nu het jaar. Terecht zijn de christenen de geboorten van Johannes en Jezus op de twee zonnewenden gaan vieren, die van Johannes op 24 juni, Sint-Jan, en die van Jezus aanvankelijk op 6 januari, Epifanie (Godsverschijning), later op 25 december, Kerstmis. Epifanie was het feest van de doop van Jezus in de Jordaan, ook van de drie Koningen en van de bruiloft te Kana.

Johannes was Judeeër, want zijn vader was een priester in Jeruzalem en zijn moeder was ‘uit de dochters van Aäron’. Jezus van Nazareth was Galileeër. De moeder van Johannes was een oude, onvruchtbare vrouw, de moeder van Jezus een jonge, vruchtbare maagd. Hun geboorten waren precies even wonderbaarlijk, alleen in tegengestelde rich-

[p. 12]

ting. Maar Jezus was bovendien uit het geslacht van David, zodat hij tevens Judeeër was. Hij behoorde tot beide landen. Bij de verkondiging van Jezus in Nazareth is Maria maagd, maar bij haar bevalling in de stal bij de dieren in Bethlehem zal niemand aan maagdelijkheid hebben gedacht.

Johannes is altijd dalend, Jezus rijzend; dit zijn hun mythologische functies. Kort na de doop in de Jordaan zegt Johannes, wijzend op Jezus: ‘Hij moet wassen, ik moet minder worden. Die van boven komt, is boven allen; wie uit de aarde is, is uit de aarde en spreekt uit de aarde.’ (Johannes 3:30-31) Hun tegenstelling is nu hemel en aarde geworden.

Moeilijker zijn de beelden die Mattheus gebruikt. Bij hem houdt Jezus een lange rede over Johannes de Doper en zegt: ‘Onder hen die uit vrouwen geboren zijn, is er niemand opgestaan, groter dan Johannes de Doper, maar de kleinste in het Koninkrijk der hemelen is groter dan hij.’ (Mattheus 11:11) Dit beduidt: Johannes is en blijft aards; ondanks zijn kosmische formaat wordt hij nooit een discipel van de hemelse Jezus. Jezus zegt ook: ‘Want al de profeten en de wet hebben tot Johannes toe geprofeteerd’ (Mattheus 11:13 -Johannes was de laatste profeet van de Oude Wet; bij hem eindigt de nacht. En Jezus zegt, zoals de Statenvertaling (1637) correct vertaalt: ‘En van de dagen van Johannes den Dooper tot nu toe wordt het Koninkrijk der hemelen geweld aangedaan, en de geweldigers nemen het met geweld.’ (Mattheus 11:12) Dit zal moeten betekenen: vanaf de komst van Johannes op Sint-Jan tot heden toe, de komst van Jezus op Kerstmis, wordt het hemelse licht hoe langer hoe minder; gewelddadige krachten vergrijpen zich eraan.

Dit vers wordt in geen enkele 2oste-eeuwse vertaling begrepen. De relatie met de jaarcirkel wordt niet ontdekt. Soms wordt opzettelijk onzuiver vertaald in de hoop de tekst begrijpelijker te maken, en soms wordt in een voetnoot verklaard dat de geweldenaars de gelovigen zijn die de hemel willen bemachtigen, alsof dat met geweld zou kunnen gebeuren. Zelfs de meest recente bijbelvertaling, de Duitse ‘Einheitsübersetzung’ van protestanten en katholieken samen (1981), komt er niet uit en geeft dit in een voetnoot ook open toe. Geen enkele confessie is bereid de jaarcirkel met zijn dalende helft in het christendom op te nemen. Ze verkondigen alle dat de christelijke god alleen opgang wil, geen neergang. In de middeleeuwen werd Sint-Jan nog uitbundig gevierd; sinds 1911 is het geen officiële katholieke feestdag meer. De protestanten hebben er nooit een feest van gemaakt.

De doop van Jezus in de Jordaan stelt zijn geestelijke geboorte voor. Marcus (de oudste evangelist) en Johannes (de laatste) beginnen hun evangelies met de doop. Ze vertellen geen verkondiging in Nazareth, geen maagdelijkheid van Maria en geen geboorte in Bethlehem; de doop is voor hen het absolute begin. Jezus moet als de preëxistente Christus bij de Jordaan zijn verschenen. Door zijn verdrinking bevruchtte hij het water en werd hij het goddelijke embryo. Daarna werd hij geboren als een volwassen man, zoals de mens volwassen uit de slaap ontwaakt.

Het doopverhaal is een zonsopgangsmythe die in de oudheid ook in andere religies in bijna dezelfde vorm werd verteld. De zonnegod verrijst uit de wereldoceaan, voorafgegaan door een voorloper en heraut, die dezelfde functie als Johannes de Doper vervult. Bij de Grieken heette hij Fosforos, lichtbrenger, en bij de Romeinen Lucifer, met dezelfde betekenis. Wij noemen hem Venus, de planeet met de kleinste baan om de zon, die zich nooit ver van de zon verwijdert. In een bepaalde periode van zijn omloop verschijnt hij in de morgenschemering vlak voor zonsopgang aan de oostelijke horizon als een bijzonder heldere ster. Hij gaat voor de zon uit, totdat ook de zon boven de horizon verschijnt. Dan verbleekt hij, want tegen het zonlicht is hij niet opgewassen. De zon verdrijft zijn eigen heraut van de hemel. Lucifer wordt in de afgrond gestort. Alle andere nachtelijke sterren zijn hem al voorgegaan.

Een beroemde Attische vaas uit de 5de eeuw v.Chr. brengt de zonsopgang in een milde vorm in beeld. De zonnegod Helios verrijst met zijn vierspan uit de wereldzee, en de sterren duiken als knapen in het water. Twee zwemmen er al in rond en een derde maakt juist zijn duiksprong. De vierde staat als laatste rechtop op een rotsblok en raakt met zijn hand een hoef van het vierspan aan. Deze is Fosforos, de laatste vertegenwoordiger van de nacht. Hoe graag zou hij met Helios mee naar het zenit gaan, maar de goden hebben anders beslist. Nog één moment en ook hij zal gedoemd zijn in het water te verdwijnen. Alle goden van de nacht vluchten voor het vierspan uit.

Bij Marcus eindigt het doopverhaal zonder enige voorbereiding of uitleg: ‘En nadat Johannes was overgeleverd, ging Jezus naar Galilea om het evangelie Gods te prediken.’ Dit is opnieuw de overgang van de nacht naar de dag. Over Johannes vernemen we

[p. 13]

pas veel later dat koning Herodes hem gevangen heeft laten nemen.

Zolang Jezus zich als zonnegod van de aarde verwijdert, predikt hij hemelse liefde, reinheid en celibaat. Hij doet wonderen, geneest zieken en maakt blinden ziende. Totdat hij zijn hoogste punt heeft bereikt. Dan keert hij naar de aarde terug om onder te gaan.

Bij de passie worden alle waarden omgekeerd, soms zo schokkend dat we ons verbijsterd afvragen waar het christendom is gebleven. Bij het Laatste Avondmaal herinnert Jezus zijn discipelen eraan hoe hij ze uitzond ‘zonder beurs of reiszak of sandalen’, en dan gaat hij voort: ‘Maar nú, wie een beurs heeft, hij neme die, zo ook een reiszak; en wie er geen heeft, hij verkope zijn mantel en kope een zwaard.’ Zijn discipelen zeggen: ‘Heer, zie, hier zijn twee zwaarden.’ Jezus zegt: ‘Twee is genoeg.’ (Lucas 22:35-38) Dit gesprek wordt alleen door Lucas verteld,



maar ook de andere evangelisten vertellen van gewapende discipelen. Bij de gevangenneming van Jezus slaat Petrus met zijn zwaard een knecht van de hogepriester een oor af (Johannes 18:10 en 26). Waar komt dat zwaard vandaan? Sinds wanneer loopt Petrus rond met een zwaard?

Judas verraadt Jezus met een kus - waar zijn we nu weer beland? Iedereen kende Jezus; niemand hoefde hem aan te wijzen. Maar als iemand dat nodig acht, doet hij dat toch niet met een kus! Judas ontvangt van de priesters dertig zilverlingen tot beloning. In het Oude Testament wordt een handeling beschreven die hiermee in verband moet staan. Zacharia schrijft in een nogal duister verhaal: ‘Toen wogen ze mijn loon af: dertig zilverstukken. Maar de Heer zei tot mij: Werp dat de pottenbakker toe. En ik heb de dertig zilverstukken genomen en die in het huis des Heren de pottenbakker toegeworpen.’ (Zacharia 11:12-13) De pottenbakker is in het Oude Testament de Schepper die eerst Adam en dan alle mensen uit klei boetseert. Het huis des Heren moet zijn werkplaats zijn; het is ook de tempel. In dat huis moeten de zilverstukken hem worden toegeworpen. De oplossing van dit raadsel is ongetwijfeld dat de zilverstukken het sperma zijOn dat de man in de schoot van de vrouw werpt als hij een kind verwekt. Dit is het loon voor zijn kus. Judas kust niet Jezus maar zijn vrouw. Daarin bestaat het verraad. Hij bemint de aarde in plaats van de hemel. Iedere man of vrouw die zinnelijk kust, pleegt verraad aan het hemelse licht. Uit deze gedachte moet het verhaal van Judas zijn ontstaan.

Had Jezus ook zonder verraad van een discipel gevangengenomen kunnen worden? Zeer beslist niet! Jezus had twaalf discipelen, het getal van de cirkel. De jaarcirkel heeft twaalf maanden, de wijzerplaat van ons uurwerk twaalf cijfers. In alle religies heeft een gesloten cirkel magische kracht. Niemand kan hem verlaten en niemand kan erin binnendringen. Zolang het twaalftal gaaf is, is Jezus veilig. Maar als een van de twaalf hem afvalt, stort de hele cirkel ineen: ‘Toen verlieten hem al zijn discipelen en vluchtten.’ (Marcus 14:50) Marcus voegt hieraan toe: ‘En een jongeman die een laken om het naakte lichaam geslagen had, liep mee, hem achterna, en zij grepen hem. Maar hij liet het laken in hun handen en nam naakt de vlucht.’ Deze jongeling doet wat alle mensen doen. Als de avond valt, vluchten wij allen naakt in slaap en droom en erotiek.

Judas, de Judeeër, is niet de enige ontrouwe discipel. Ook Petrus, een Galileeër en aanvoerder van het twaalftal, verloochent zijn meester. Terwijl Jezus door Kajafas in diens paleis wordt verhoord, houdt Petrus zich in het voorhof bij de knechten en maagden op. Daar warmt hij zich met een dienaresje van de hogepriester bij een vuur. Omstanders herkennen in hem een discipel van Jezus, maar Petrus zegt tot driemaal toe: ‘Ik ken die mens niet, over wie gij spreekt.’ Met dit dienaresje van de hogepriester moet zijn vrouw zijn bedoeld, die hij 's morgens vroeg, toen hij Jezus begon te volgen, met

[p. 14]

haar kinderen had achtergelaten. Nu het avond geworden is, keert hij bij hen terug. Hij neemt zijn vrouw in zijn armen en kust haar; hij warmt zich met haar aan het liefdesvuur. Het kan toch niet de bedoeling zijn dat hij zijn gezin voorgoed in de steek heeft gelaten.

Petrus had een schoonmoeder die bij hem inwoonde; ze was ziek en werd door Jezus genezen (Marcus 1:29-31). Bij Marcus, de oudste evangelist, is dit de eerste genezing die Jezus verricht, direct nadat hij gedoopt is en de eerste discipelen zich bij hem hebben aangesloten. Zou hier werkelijk de schoonmoeder van Petrus zijn bedoeld? Past dit wonder niet beter bij zijn vrouw? Man en vrouw gaan samen over naar de dag. Ze zijn in gelijke mate tot geestelijke liefde in staat. Pas als de avond komt, wordt de vrouw van Petrus (weer) het dienaresje van de hogepriester en verloochent Petrus (weer) zijn Heer - totdat de haan kraait.

Jezus wordt tot het kruis veroordeeld en moet sterven, natuurlijk volgens Gods plan, zoals in Handelingen 2:23 uitdrukkelijk wordt vermeld. De Judeeërs en de heidense Romeinen voeren het uit. Als hij stervende is, staan aan weerszijden van het kruis zijn moeder Maria en zijn liefste discipel Johannes. Jezus zegt tot zijn moeder: ‘Vrouw, zie uw zoon’, en tot Johannes: ‘Zie uw moeder.’ Hij verbindt hen met banden des bloeds met elkaar, lijfelijke banden die hij als prediker juist voor waardeloos had verklaard (Mattheus 12:46-50). Maria en Johannes worden bruid en bruidegom (in mythen en dromen kunnen moeder, zuster en beminde in elkaar overgaan). Judas en Petrus zijn nu geen zondaren meer. De aardse liefde is goedgekeurd.

Alleen Jezus kan als goddelijke Zoon geen menselijke vrouw omhelzen, want dan zou God de Vader een schoondochter en kleinkinderen krijgen alsof hij een mens was. Het huwelijk van Jezus moet symbolisch zijn. Hij is het licht dat de duisternis huwt. Judea en Galilea zijn nu bruid en bruidegom. Voor Jezus is het bruidsvertrek het graf. Twee goede joden, Jozef van Arimathea en Nicodemus, leggen hem in een maagdelijk graf ‘waarin nog nooit iemand was bijgezet’. Jozef is de bezitter ervan. Nicodemus is de Farizeeër die ‘des nachts’ bij Jezus kwam en aan wie Jezus de betekenis van de doop trachtte uit te leggen (Johannes 3). Maar Nicodemus begreep hem niet, want als Farizeeër kon hij het licht niet binnengaan. Het bleef nacht om hem heen. Hij kwam niet verder dan de drempel van de dag. De graflegging had ook door Jozef de timmerman en Johannes de Doper kunnen worden ver richt. Niet toevallig betekent het woord passie ook nachtelijke kracht van de minnenden.

Vroeg in de morgen van de derde dag (na de kruisiging) gaan de moeder van Jezus en twee andere Maria's met specerijen naar het graf, maar ze vinden het leeg. Een engel zegt hun: ‘Hij gaat u voor naar Galilea; daar zult gij hem zien.’ (Mattheus 28:7; Marcus 16:7) Maria brengt dit aan de discipelen over en samen gaan ze naar Galilea. Daar verschijnt Jezus hun op een berg en draagt hun op het evangelie te verkondigen en alle mensen te dopen.

Bij Lucas ontbreekt Galilea; Jezus neemt in Judea afscheid van zijn discipelen. Het slot van Lucas is niet geheel bevredigend.

Johannes eindigt zijn evangelie met een verhaal dat zich in Galilea afspeelt en bovendien een kringloop impliceert, want het is een herhaling van de wonderbare visvangst die Lucas vertelt als de eerste discipelen zich bij Jezus voegen, tevens het verhaal van hun symbolische doop (Lucas 5; Johannes 21). In beide versies zijn Petrus en zijn metgezellen vissers op het meer van Genesareth (of Tiberias). Johannes vertelt hoe de opgestane Jezus aan het eind van de nacht aan de oever van het meer verschijnt, maar Petrus herkent hem eerst niet. Een van de anderen zegt: ‘Het is de Heer.’ Dan slaat Petrus zijn opperkleed om, ‘want hij was naakt’; hij werpt zich in het water om Jezus te bereiken. Die naaktheid hoort bij de nacht die beëindigd wordt. Vele bijbelvertalers nemen aanstoot aan de naaktheid van Petrus. De protestantse vertaling (1951) schrijft ‘want hij was ongekleed’. De Canisiusvertaling schrijft ‘daar hij ontkleed was’. De St.-Willibrord-vertaling schrijft ‘want hij droeg slechts een onderkleed’ (hij was in ondergoed). De Engelse ‘Revised Standard Version’ (1952) schrijft ‘for he was stripped for work’ (hij was in werktenue). Maar gymnos betekent eenvoudig naakt. De mens wordt naakt geboren, niet ongekleed, en bij het nachtelijke minnespel is hij naakt. De naaktheid moet telkens weer overwonnen worden, maar ook steeds weer terugkeren. In de vier evangelies staat alles op de juiste plaats.

Hoe zijn deze wonderlijke evangelies ontstaan? Wie is in staat geweest dit te bedenken? Hoe komt het dat Paulus geen kringloop kent?

De brieven van Paulus zijn tussen de jaren 48 en 64 geschreven. De vier evangelies worden tussen 65 en 95 gedateerd. De kruisiging kan omstreeks 35 hebben plaatsgevonden.

De historische prediker Jezus van Nazareth verwachtte beslist geen passie. Hij pre-

[p. 15]

dikte reinheid en geestelijke liefde, en keerde zich tegen het dogmatische geloof van de Judeeërs. Er moet een sterke uitstraling van hem zijn uitgegaan, zodat zijn volgelingen een heilige in hem zagen. Ongetwijfeld verwachtten ze een bijzonder levenseinde voor hem, misschien zoals in Genesis 5:24 voor Henoch, de zoon van Kaïn beschreven wordt: ‘En Henoch wandelde met God, en hij was niet meer, want God had hem opgenomen.’ Ten tijde van Jezus geloofde men dit letterlijk, want in de brief aan de Hebreeën staat: ‘Door het geloof is Henoch weggenomen, zodat hij de dood niet zag.’ (11:5)

De werkelijkheid werd het tegendeel. Jezus' dood werd onbeschrijfelijk vreselijk: ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten?’ Voor zijn aanhangers moet de schok ontzettend zijn geweest. Ze gingen in gemeenten samenleven en vertelden elkaar voortdurend de verhalen van de heilige prediker Jezus. Ze merkten zelf niet dat die verhalen zich langzaam uitbreidden en wijzigden en hoe langer hoe zinvoller werden. Ze ontwikkelden zich tot een volwaardige religie, de religie van het ethische licht en de erotische duisternis, die samen een tweeëenheid moeten vormen. De vreselijke kruisiging, deze traumatische factor in het levensverhaal

Embleem van het Vaticaan

van Jezus, kreeg een positieve mythologische functie. De twee kruisende balken met hun gemeenschappelijke snijpunt gingen de verzoening van de tegenstellingen verbeelden. Het kruis werd het teken van het christendom. De gekruisigde Jezus werd de Nieuwe David, de grote Vereniger en Verzoener. Maar hij verstarde niet aan het kruis en ook niet in het graf. Hij keerde terug naar de levenden en ging weer naar Galilea om reinheid en hemelse liefde te verkondigen. Maar ook nu weer verguist hij de aarde en moet hij opnieuw gekruisigd worden, hoewel dit niet meer in de tekst wordt vermeld. Door dit alles heen loopt als tweede thema - in de muziek het contrapunt - het verhaal van de Onderdompelaar, de antipode van Jezus, die het hemelse licht doet minderen, totdat hij de heraut van het nieuwe licht wordt en als Lucifer in de afgrond wordt gestort.

De vier evangelisten hebben uit de veelheid van deze verhalen een selectie gemaakt, ze geordend en op schrift gesteld. Doordat zij zelf gelovigen waren en met grote overtuiging werkten, hebben ze meesterwerken tot stand gebracht. Ook Paulus moet vele van deze verhalen hebben gehoord, maar hij begreep hun mythologische beeldentaal niet en hield vast aan zijn wetten.

We zouden ons de religie van de evangelisten aldus kunnen voorstellen. De Universele God is het denkbeeldige middelpunt van een cirkel en vat alle tegenstellingen in zich samen: dag en nacht, man en vrouw, goed en kwaad, leven en dood en nog veel meer. Om hem heen cirkelt het licht der wereld dat opgaat en ondergaat om weer op te gaan. Dit licht is het goddelijke Woord, dat in Jezus is geïncarneerd - of juister: licht en duisternis zijn samen het goddelijke Woord, dat in Jezus en Johannes de Doper samen is geïncarneerd. Het Woord is twee. Eigenlijk zou naast elke priester een priesteres moeten staan. De paus zou als opvolger van Petrus getrouwd moeten zijn. Zijn embleem bestaat uit twee elkaar kruisende sleutels, de sleutels van Petrus (Mattheus 16:19).