Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 27]

Wees blij dat de mens geen roeping heeft
Jaap van Heerden

Ik gaf indertijd drie punten in overweging om tot de waardering te komen dat het leven godzijdank geen zin heeft. Het eerste was dat vernietiging van culturen, godsdienstoorlogen en ideologische moordpartijen terug te voeren zijn op een wereldbeschouwing waarin de zingeving aan ons bestaan wordt afgedwongen. Anders dan Lievers zegt, verklaar ik daarmee niet het ontstaan van oorlogen in het algemeen, maar van godsdienstoorlogen. Daarin was ik duidelijk genoeg. Mij kan dus niet, zoals Lievers doet, het naïeve standpunt toegeschreven worden: ‘Geen zin van het leven, geen oorlogen.’ Ik zou de vernietiging van culturen en het voeren van oorlogen volgens Lievers niet als slecht kunnen ervaren (wat ik trouwens niet altijd doe), omdat ik er dan een moreel beginsel op na houd. Maar waarom zou dat niet mogen? Ik hanteer geen beginsel waaruit volgt dat iets slecht is. Ik beperk mij tot wat ik als slecht ervaar. Is dat niet genoeg? Ik hanteer mijn ervaring als moreel beginsel en ik kan ermee uit de voeten zonder er behoefte aan te hebben het te verabsoluteren.

Over mijn tweede punt - de idiote gedachte dat mijn stelling slechts kan leiden tot moreel verval - zegt Lievers niets, omdat hij dat punt direct koppelt aan het derde. Maar over dat derde punt is Lievers onredelijk summier. Ik zei niet zozeer dat als het leven geen zin heeft, wij er dus zelf iets van kunnen maken, maar dat elke wetenschap welke zin het leven heeft ons in het vrijelijk ontplooien van initiatieven om het leven een beetje aangenaam in te richten belemmert en blokkeert. Omdat die wetenschap noodzakelijk het karakter draagt van een dictaat. Stel je de ramp voor dat wij de zin van het leven wisten. Dat bescheiden gedachtenexperiment laat Lievers weg. Hij verklaart mijn opluchting niet, hij vindt mij onmenselijk. Waarom? Omdat ik zo de laatste woorden van Wittgenstein niet kan begrijpen. Die begrijp ik echter heel goed. Hij had het uiteindelijk toch naar zijn zin, misschien wel om redenen die ik zelf geef. Mijn redenen zijn niet in strijd met zijn uitspraak, ook semantisch niet.

Over de kracht en geldigheid van universele beginselen bestaat het nodige misverstand. Men kan zeggen dat iets universeel geldig is, omdat het geldt in alle mogelijke denkbare werelden. Wij zouden daar dan wel graag een indruk van hebben. Misschien gaat het op voor enkele logische waarheden. Men kan ook zeggen dat iets universeel is als het in alle culturen blijkt voor te komen die wij toevallig kennen, of als het min of meer door iedereen vroeg of laat als gewichtig of interessant wordt aanvaard. Maar men kan zich desalniettemin altijd een samenleving voorstellen waarin dat universeel geachte verschijnsel niet geldt. Een sterke en een zwakke variant dus. De eerste bestaat naar mijn mening in de moraal niet. De tweede kan empirisch opgespoord worden, staat wat de algemene strekking betreft echter altijd ter discussie en kan ook aan gezag winnen omdat zij ons bevalt. Zij bevalt ons op grond van een zeker welbehagen dat zij ons verschaft. Daartoe zijn wij mogelijk van na-

[p. 28]

ture gedisponeerd (‘al te veel lawaai verdragen we niet’) zonder dat we daardoor gedwongen zijn een naturalistische ethiek te aanvaarden. Terughoudendheid in het produceren van lawaai hoeft niet ontleend te worden aan een of andere evolutionaire bestemming. Het aanwenden van een evolutionaire bestemming is een cultureel verworven handigheidje.

Ethische maar ook esthetische waarden zijn subjectief, maar waarom zou in de uitwisseling daarvan een zekere consensus ons niet kunnen aantrekken, juist omdat die consensus ons in ons subjectief oordeel sterkt. We kunnen die consensus ook tot onze verrassing ontdekken. Meer is niet nodig.

Het probleem van Bertrand Russell is al grotendeels opgelost wanneer men bedenkt dat niet alleen hij maar ook u en ik ‘wanton cruelty’ verkeerd vinden. Die eensgezindheid hoeft niet gegrondvest te worden voordat zij effectief is. Er is geen objectieve grondslag en daarmee gelukkig ook geen dictaat. Vergelijk voor de aardigheid eens Russells treurnis dat er geen objectieve grondslag is voor de ervaren schoonheid van de muziek van Schubert. Dat is toch ook geen probleem? Lievers zegt dat hij Russell kan helpen. Zijn idee is: ‘Willekeurige wreedheid is slecht omdat wij willekeurige wreedheid als slecht ervaren, en wij ervaren willekeurige wreedheid als slecht, omdat willekeurige wreedheid slecht is.’ Maar bedenk dat hieruit logisch volgt dat willekeurige wreedheid slecht is omdat willekeurige wreedheid slecht is. Daarmee zou de moraal berusten op een zinledige tautologie. Waarbij niet eens gezegd is dat wij ons over die tautologie mogen verheugen. Ik zie in deze verankering van de moraal geen verbetering van mijn stelling. Maar aldus is er ook volgens Lievers nog steeds geen ‘ware moraal’. Die zal toch, zoals ik al zei, vorm moeten krijgen door het uitwisselen van ervaringen zonder dat zij daardoor ooit met enige zekerheid ‘waar’ wordt. Lievers zegt dat we erover kunnen praten, met een buurman, met een allochtoon, met de vorige en de komende generatie. Ja, dat heb ik nooit ontkend. Mogelijk brengt dat ons ooit tot de zwakke variant van universalisme.

Tot slot blijk ik mij de stelling van Multatuli te moeten aantrekken dat het de roeping van de mens is mens te zijn. Stel dat iemand op empirische gronden aantoont dat menszijn moorddadig zijn is. Dan kan men dat op empirische gronden weer proberen te bestrijden, maar als dat niet lukt, dan hangen wij. Want dan zouden wij dat tot roeping moeten verheffen. Ik zou zeggen: wees blij dat de mens geen roeping heeft.