Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 23]

De roeping van de mens is mens te zijn
Menno Lievers

In de nacht van 27 op 28 april 1951 fluisterde Wittgenstein zijn laatste woorden: ‘Tell them I've had a wonderful life!’ ‘Vertel hun dat ik een prachtig leven heb gehad!’ Is dit een betekenisloze zin, gelijk aan het ronddolen van de wind over een kale vlakte, uit het niets nergens naar toe? Iemand die schrijft ‘Wees blij dat het leven geen zin heeft!’ moet antwoorden: ‘Dat is onzin. Waar heeft Wittgenstein het over?’ Dit antwoord is onmenselijk.

‘Wees blij dat het leven geen zin heeft!’ is de titel van een essay van Jaap van Heerden. Iedereen die de natuurwetenschappen serieus neemt en intellectuele eerlijkheid een deugd vindt, moet de aantrekkingskracht erkennen van zijn standpunt. Wie kan na de dood van God nog met de hand op zijn hart beweren dat het leven zin heeft? Wie kan het volgende ontkennen?

Tot nog toe is niemand erin geslaagd de morele code te kraken die aan het menselijk leven ten grondslag ligt. Mij verbaast dat niet, omdat ik ervan overtuigd ben dat er geen morele code is die de zin van het bestaan verklaart. Het is vergeefs te hopen op een Watson en een Crick, die à la de ontcijfering van het dna de zin van het leven voor ons zullen ontdekken, want er valt niets te ontdekken.

In verlichte kringen zal niemand dit ontkennen. Jaren geleden schreef W.F. Hermans al: ‘De mens is een chemisch proces als een ander.’ We vragen ons toch ook niet af wat de zin van een chemisch proces is? De natuurwetenschappen beschrijven de werkelijkheid, en wat zij niet beschrijven, bestaat niet. Voor de wetenschappen is het begrip ‘de betekenis van het leven’ nutteloos en overbodig. In de wereld van de wetenschap is geen plaats voor normen en waarden. De idee dat het leven zin heeft, is ontmaskerd als een hersenspinsel. Getuigt het juist niet van intellectuele eerlijkheid en integriteit indien iemand die rotsvast in de wetenschap gelooft deze conclusie trekt? We moeten de waarheid onder ogen zien: het leven heeft geen betekenis.

Nietzsche trok die conclusie en hij voegde er gelijk aan toe dat het enige recht dat telt in de wereld van de fysiologie het recht van de sterkste is. Van Heerden volgt hem, maar waar Nietzsche gek werd, is Van Heerden blij. Hij is om drie redenen blij dat het leven geen betekenis heeft. Ten eerste omdat uit naam van de zin van het leven oorlogen zijn gevoerd en culturen vernietigd. Geen zin van het leven, geen oorlogen, lijkt hij te denken. Gelukkig rust zijn redenering niet op dit zwakke argument. De redenen voor het voeren van een oorlog zijn te ingewikkeld en te uiteenlopend om ze terug te voeren op één motief: verschil van mening over de zin van het leven. Nietzsche zat dichter bij de waarheid: willen is altijd meer willen. De wil tot macht van de sterkste uit zich in meer macht willen.

Maar het doet er niet toe of Van Heerden gelijk heeft. De vraag is eerder of hij zelf eigenlijk dit argument wel mag gebruiken. Blijkbaar ervaart hij de vernietiging van culturen en het voeren van oorlogen als slecht. Maar dat betekent dat hij ondanks zijn uitspraak er toch een moreel beginsel op na houdt.

Dit brengt mij bij de tweede reden die Van Heerden noemt tegen het bestaan van de zin van het leven. Men zegt wel, schrijft hij, dat ‘alleen een moraal die gebaseerd is op een universeel geldig principe kan voorkomen dat wij vervallen van kwaad tot erger. [...] Maar waarom? Uit de aanvaarding van de zinloosheid van het leven volgt niet dat wij geen initiatieven meer kunnen nemen om het bestaan een beetje aardig in te richten.’ Sterker nog, dat is ook de derde reden dat Van Heerden blij is. Juist omdat het leven geen zin heeft, blijven we die initiatieven ondernemen en hebben wij de ‘interessante mogelijkheid van het leven iets te maken’. Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar zijn conclusie is eigenlijk: omdat het leven geen zin heeft, kunnen we zelf ons leven zin geven. De betekenis van het leven komt niet van buiten, maar van binnen. Vanuit een objectief standpunt bekeken heeft het leven geen zin, maar vanuit ons eigen subjectieve

[p. 24]

standpunt kunnen we ons leven zin geven.

Voor Van Heerden leiden slechts twee wegen naar Rome. Ofwel we houden vast aan een universeel geldig moreel beginsel en geloven dat het leven ook objectief gezien zin heeft. Of we ontkennen dat, en aanvaarden ons existentiële lot. Op onze eigen schouders rust dan de taak om een moraal te ontwikkelen en ons leven zin te geven. Dit laatste is de weg die Van Heerden inslaat.

Maar staan we in het leven werkelijk op zo'n tweesprong? Moet iemand die twijfelt aan God ook twijfelen aan de zin van het bestaan? Nee, maar om dat in te zien moeten we ons eerst bevrijden van een aantal vooronderstellingen.

Waarom doen wij wat wij doen? Het is een veel gehoorde opvatting dat de uiteindelijke redenen voor onze handelingen in een wolk van niet-weten aan ons voorbijtrekken. De motieven die Van Heerden voor ethisch handelen noemt, zijn ‘het bestaan een beetje aardig inrichten’ en ‘er iets prettigs van maken’. Is dat werkelijk het enige dat we kunnen zeggen? Doen we wat we doen uiteindelijk alleen maar om pijn te vermijden of ons prettig te voelen? Zijn wij schepen zonder kompas die zich in een bewolkte nacht op de golven van het gemoed laten ronddrijven? Vallen voor een redelijk denkend mens de uiteindelijke motieven voor zijn handelingen aan gene zijde van de rede? Die motieven zijn raadselachtig. Het zijn gevoelens die vanuit het niets in ons gemoed opborrelen, die wij verder niet kunnen rechtvaardigen, waar wij enkel op kunnen wijzen en die dan voorbijgaan.

Deze verklaring heeft als vooronderstelling een simpel model van de menselijke geest. Aan de ene kant zit ons verstand, en aan de andere kant ons gevoel. Maar kunnen we die twee zo gemakkelijk scheiden? Een meisje gaat uit roeping geneeskunde studeren. Zou zij dat vak ook gekozen hebben indien het genezen van haar medemensen altijd onmogelijk zou zijn? Natuurlijk is de hulp die zij een patiënt biedt afhankelijk van het bevredigende gevoel dat het haar geeft. Maar evenzo goed is het aanbieden van hulp afhankelijk van het feit of de genezing ook een kans van slagen heeft.

Het is letterlijk onvoorstelbaar dat de redenen voor haar handelingen haar voorgeschreven worden door een objectieve, onpersoonlijke rede die toevallig in haar geest vertegenwoordigd is. De redenen voor onze daden zijn praktisch. Wij zijn mensen van vlees en bloed en geen onpersoonlijke ratio die vanuit een archimedisch punt het leven op aarde bekijkt.

Nu zou men tegen kunnen werpen dat dit archimedische standpunt voor ons mensen inderdaad niet bereikbaar is, maar dat het een ideaal is waar wij naar moeten blijven streven en waardoor wij ons moeten laten leiden. In die ideale toestand is de rede ontdaan van alle emoties en heeft het leven geen betekenis meer. Voor wij echter over Gods schouder op het archimedische punt naar de ware werkelijkheid kunnen kijken, moeten we eerst één moeilijkheid overwinnen: dat wij mensen zijn.

Hoe zou de ware werkelijkheid er trouwens uitzien? Door deze vraag stuiten we op een tweede vooronderstelling: dat er een scherp onderscheid zou bestaan tussen feitelijke uitspraken en waardeoordelen. De ware werkelijkheid wordt beschreven in de ideale theorie. Die theorie bestaat uit objectieve feiten. Maar wat geldt als een objectief feit? Iemand die stelt dat het leven geen betekenis heeft, moet hier strenge maatstaven aanleggen. Niet alleen moet hij alle waardeoordelen uitbannen, maar ook alle oordelen die alleen vanuit een menselijk, subjectief gezichtspunt geveld kunnen worden. Dit laat een kale, kleurloze wereld over, waarin wij ronddwalen als chemische processen. Het is de wereld van Nijhofs alchemist:

[p. 25]

Glazen en kruiken glanzen op de planken Tusschen een aardbol en een bronzen beeld - Mijn leven, dat met proef en cijfer speelt, Heeft niet de wereld meer van kleur en klanken.

Maar niet alleen de mens verdwijnt uit deze betekenisloze wereld, ook tafels en stoelen, kleuren, honger, mooi weer, schilderijen, wijn, muziek, de wet..., allemaal dingen waar in een strenge natuurwetenschap geen uitdrukkingen voor bestaan. In zo'n wereld heeft het leven geen betekenis, maar in zo'n wereld kan ook niemand blij zijn.

Wellicht koestert Van Heerden de illusie dat een dergelijke verregaande revolutie niet nodig is om het archimedische punt te bereiken. De uitspraak ‘Dit is rood’ is een feit, zou men kunnen zeggen, weliswaar alleen door mensen vast te stellen, maar daarom niet minder objectief en van een geheel andere orde dan het waardeoordeel ‘Dit is slecht.’ Waardeoordelen zijn bij uitstek subjectief. Diego kan Bronstein een verschrikkelijke vent vinden, terwijl Frieda hem geweldig vindt.

Komen we dan uiteindelijk toch bij Van Heerdens positie uit? Zijn onze waardeoordelen subjectief en moeten wij zelf ons leven betekenis geven? Zo gemakkelijk wordt het probleem niet opgelost. De subjectivist zegt: ieder zijn eigen betekenis van het leven en ieder zijn eigen waardeoordelen. Maar als dat waar is, hoe komt het dan toch dat onze heftigste discussies over waardeoordelen gaan? Hoe kan dat als waardeoordelen subjectief zijn? Als dat immers waar is, is er geen reden om te gaan discussiëren. Moslimvrouwen in Bosnië worden verkracht en de video-opnamen daarvan worden verkocht aan de UN-troepen, maar wat maakt het uit? We laten het er maar bij zitten.

Een tweede probleem is de onoverbrugbare kloof die gaapt tussen het subjectieve standpunt en het objectieve standpunt van Archimedes en Van Heerden. Als we eenmaal, zoals Van Heerden, al filosoferend gesteld hebben dat het leven geen betekenis heeft, dan kunnen we niet meer onbekommerd afdalen naar het leven van alledag om er ‘wat aardigs van te maken’. Dan houd je jezelf voor de gek. Iemand die stelt dat God een projectie van de menselijke geest is, kan zich niet langer veilig wanen in de palm van Zijn hand.

Een derde bezwaar is verwoord door Bertrand Russell:

I cannot see how to refute the arguments for the subjectivity of ethical values, but I find myself incapable of believing that all that is wrong with wanton cruelty is that I don't like it.

Maar als ethische waarden niet subjectief zijn, wat dan? Ze kunnen toch moeilijk objectief zijn? Dat kunnen zij inderdaad niet indien we ons begrip van de werkelijkheid versmallen tot de feiten van de natuurwetenschap en ons begrip van objectiviteit wegschieten naar het archimedische punt. Indien we die vooronderstellingen echter laten vallen, komt er ruimte voor een ander standpunt.

[p. 26]

Laten we terugkeren naar de kleuren. ‘Dit is rood’ is een objectieve uitspraak. Op grond waarvan oordelen we dat iets rood is? Omdat wij een visuele waarneming hebben van iets roods. Maar omgekeerd geldt ook dat wij een visuele waarneming van iets roods hebben omdat dit rood is. Dit is circulair, maar deze circulariteit is een direct gevolg van het feit dat wij mensen zijn. We kunnen het begrip ‘rood’ niet verder analyseren of definiëren.

Ditzelfde geldt voor ethische uitspraken. ‘Willekeurige wreedheid is slecht’ omdat wij willekeurige wreedheid als slecht ervaren. Omgekeerd: wij ervaren willekeurige wreedheid als slecht omdat willekeurige wreedheid slecht is. We kunnen dan ook zeggen dat we weten dat willekeurige wreedheid slecht is, net zoals we weten dat dit rood is.

Kunnen we nu zo ver gaan te stellen dat een ware moraal bestaat? Dat kan om twee redenen niet. Ten eerste is een moreel oordeel vaak gebaseerd op tal van feiten die wij nooit en te nimmer allemaal kunnen weten. Morele oordelen zijn vaak onderbepaald door de feiten.

Ten tweede zijn onze morele doelen in beginsel oneindig in aantal en dan ook nog vaak met elkaar in strijd. We moeten kiezen, al was het alleen maar omdat we slechts op één plaats tegelijk kunnen zijn. Dat wil niet zeggen dat we helemaal geen onderscheid kunnen maken tussen goede en slechte redenen voor een handeling, of tussen goede en slechte morele doelen. Dergelijke verschillen bestaan en een ethische theorie moet dat kunnen verklaren. Juist in het kunnen kiezen van morele doelen openbaart zich de mogelijkheid dat het leven betekenis heeft.

Maar waar komt die betekenis dan vandaan? De betekenis van het leven en ons stelsel van normen en waarden hebben wij niet ontdekt maar zelf uitgevonden. Het komt voort uit en tot uiting in onze wijze van leven. Wij bevinden ons in een waardenstelsel dat onze voorouders hebben voortgebracht en dat wij kunnen verfijnen of afbreken. Het is als onze moedertaal. We leren het onwillekeurig spreken en staan er dan opeens middenin en drukken ons erin uit. De taal is gemaakt door mensen, maar het leren spreken van een taal is meer dan een uitvinding, het is ook een ontdekking. Maar hoe we ons in die taal uitdrukken, staat wel vrij. Op dezelfde manier drukken we ons uit in de manier waarop wij leven, voortbouwend op wat ons is overgeleverd.

Maar maak ik nu op een ander niveau niet dezelfde fout die ik Van Heerden voor de voeten wierp? Ethische waarden zijn in het bovenstaande niet meer subjectief, maar wel afhankelijk van een bepaalde levensvorm, van een cultuur. Dit bezwaar is terecht, maar niet onoverkomelijk. Inderdaad zijn ethische waarden afhankelijk van een cultuur, maar dat betekent niet dat de ene cultuur de andere cultuur niet zou kunnen begrijpen. Indien iemand het gedrag van iemand uit een andere cultuur wil begrijpen, moet hij zich proberen in te leven in de ander. Het begrijpen van de ander vooronderstelt een gemeenschappelijk gezichtspunt. Dat is niet hetzelfde als instemmen met de ethische keuzen die de ander maakt. We kunnen begrijpen waarom en wat iemand met zijn leven doet, ook als we zelf anders zouden kiezen.

‘Vertel hun dat ik een prachtig leven heb gehad,’ fluisterde Wittgenstein. Deze uitspraak ontroert tegen de achtergrond van de keuzen die Wittgenstein in zijn leven heeft gemaakt. Pas als hij beseft dat zijn leven betekenis heeft, kan Lewin aan het slot van Anna Karenina zeggen:

Ik zal mij wel altijd boos blijven maken op Iwan de koetsier, ik zal blijven discussiëren, mijn gedachten op ongelegen ogenblikken uitspreken en er zal steeds een muur blijven bestaan tussen het allerheiligste van mijn ziel en dat van anderen, zelfs dat van mijn vrouw.... maar mijn leven, mijn hele leven, elk ogenblik ervan, is nu, onafhankelijk van wat er nog met mij kan gebeuren, niet alleen niet zinloos meer zoals vroeger, het is onmiskenbaar zinvol geworden door de zin van het goede die ik in staat ben eraan toe te voegen.

Lewin is blij dat het leven betekenis heeft, maar wat die betekenis precies zal zijn, ligt aan hemzelf.

Het leven heeft betekenis, alleen iemand die een onmenselijk, archimedisch standpunt inneemt, kan dat ontkennen. Bestaat het standpunt? Staat daar iemand? Wie vandaar ook de ware werkelijkheid moge aanschouwen, zeker is dat het geen mens is. Voor ons mensen heeft het leven betekenis.

Uit overduidelijke waarheden volgen vaak minder voor de hand liggende inzichten, zei Leibniz. Ik wil besluiten met het rehabiliteren van een waarheid die een ‘onbenullige gedachte’ en ‘inhoudsloos’ is genoemd, maar waar iemand die blij is dat het leven geen zin heeft toch eens over na zou moeten denken. Multatuli schreef: ‘De roeping van de mens is mens te zijn.’

Ik ben veel dank verschuldigd aan David Wiggins. Aan gesprekken met hem en aan zijn werk heb ik een groot deel van dit artikel ontleend. Zie met name Needs, Values, Truth, Basil Blackwell, Oxford 1987.