Hollands Maandblad. Jaargang 1993 (542-553)

[p. 20]

Is het beter uit te schelden dan uitgescholden te worden, dat is de kwestie
J.P. Guépin

Een probleem (een ‘kwestie’) is een tweeledige vraag: is het zus of is het zo. Het meest onbeperkte probleem luidt: ‘To be or not to be, that is the (tweeledige) question.’ Problemen zien er heel interessant uit als ze gestoken zijn in de vorm van actief en passief. Is het beter te doen of te lijden (te ondergaan). Ik noem twee beroemde problemen van Plato: is het beter onrecht te doen dan onrecht te lijden, en is het beter om te beminnen dan om bemind te worden.

Het antwoord op de eerste vraag is van groot belang geweest voor de boodschap van het christendom. Plato was namelijk zo onder de indruk van de terechtstelling van Socrates gekomen, die hij als de rechtvaardige bij uitstek beschouwde, dat hij de merkwaardig profetische woorden uitsprak: de waarlijk gerechtvaardigde zal gegeseld worden, zijn ogen zullen hem worden uitgestoken en ten slotte zal hij gekruisigd worden. Jezus was het later met Plato eens; het is inderdaad beter onrecht te lijden dan onrecht te doen, de wang toe te keren dan een kaakslag toe te brengen.

Wat het tweede probleem betreft, dat werd in de 16de eeuw in Italië opgelost door twee prostituées: Tullia d'Arragona uit Rome en Veronica Franco uit Venetië, die alletwee verkondigden dat het beter is om bemind te worden dan om te beminnen. Uiteraard, want hoeren verdienen hun geld door bemind te worden en al te veel tegenliefde konden de dames zich niet veroorloven.

Nu dus het probleem: het is beter uit te schelden dan uitgescholden te worden. Geen van tweeën is goed? Laten we eens kijken.

Het verstand zegt: als iemand een ander uitscheldt, wordt de ruzie erger. Je had beter je mond kunnen houden. Zelfbeheersing wordt dan dringend aangeraden.

Maar nu staat er iemand op die daar tegen inbrengt: ‘Je moet niet altijd alles opkroppen, gooi het er maar beter uit.’ Deze spreker is psycholoog.

Dan zou de stelling nu luiden: ‘Het is wel eens goed om je hart te luchten.’ Wat de beledigde partij daar dan van vinden moet, zal ik zo dadelijk behandelen, als ik aan de stelling toekom dat het beter is uitgescholden te worden dan uit te schelden.

Het gezond verstand, dat almaar roept ‘beheers je’, wordt tegengesproken door een psychologische theorie. Die theorie maakt gebruik van natuurkundige metaforen als ‘spanningen die zich ontladen’ en ‘een veiligheidsklep’; we zijn dus in de 19de eeuw en ja hoor: uit die tijd stamt de theorie die nu zo'n gemeengoed geworden is. Een gewelddadige handeling, verbaal of niet, zal door de geweldenaar zelf moeten geëxcuseerd worden met: ‘'t Was een woedeuitbarsting, ik kon het niet verkroppen.’ Dat wordt tegenwoordig een aannemelijk excuus gevonden.

Maar het kan ook anders, denk maar aan de waardige Indiaan, of de antieke stoïcijn die wel een standbeeld lijkt, zo onaangedaan beweegt hij zich voort dwars door de grillige, door passies beheerste, menigte van het lagere volk. De Indiaan en de stoïcijn aanvaarden uitbarstingen van emotie niet als excuus; ze zouden zich schamen als ze zich hadden laten meeslepen, dan waren ze redeloos geweest.

Toch hoor je niet dat zulke Indianen of stoïcijnen opeens uit elkaar barsten. We denken nu dat het opkroppen van emoties ongezond is, vroeger, ook in de 17de eeuw nog, vonden ze er onder stoïcijnse en rationalistische invloed het tegendeel van, ze noemden emoties in het Latijn ‘perturbationes animae’, ‘verstoringen van de geest’; en wij hebben daar het woord ‘geestesstoornis’ aan overgehouden.

Uitbarstingen zijn een soort medicijn zeggen we nu, en dan is verbaal geweld beter dan lichamelijk. 't Idee komt van Freud en laten we dus kijken hoe Freud er aangekomen is. Hij had het weer van een oom van zijn vrouw, de classicus Jacob Bernays, die in 1857 en 1859 twee verhandelingen over de

[p. 21]

‘catharsis’ van Aristoteles had gepubliceerd, waarin hij betoogde dat ‘catharsis’, een Grieks woord dat eigenlijk ‘reiniging’ betekent, door Aristoteles gebruikt was in medische zin als ‘purgering’. Die opvatting was omstreeks 1880, toen een tweede druk van zijn Abhandlungen uitkwam, echt in de mode geraakt. Het gaat om een beroemd zinnetje uit de Poetica van Aristoteles, dat zo summier is dat er niet alleen talloze boeken over zijn gepubliceerd maar ook hele bibliografieën in boekvorm. Aristoteles heeft het over de uitwerking van de tragedie en die bestaat volgens hem uit een reiniging van angst en medelijden en dergelijke aandoeningen. Je kunt je dan afvragen of de reiniging de toeschouwers betreft of de toneelfiguren, of de emoties angst en vrees zo gereinigd worden dat de mensen er beter mee leren omgaan, of dat het woord ‘van’ separatief gebruikt is, en dat er dus staat dat je van die emoties in de reiniging helemaal afkomt. En wat dat laatste betreft, je kunt je voorstellen dat het goed is om van een te grote vreesachtigheid af te komen. Maar wat is er in godsnaam tegen te veel medelijden?

Vrees en medelijden worden wel degelijk in de tragedie opgewekt, bijvoorbeeld door Oedipus in de Oedipus van Sofokles, die, uit schaamte omdat hij zijn vader had gedood en met zijn moeder was getrouwd, zich zijn ogen uitsteekt en zo met bloedende oogkassen aan het eind van de tragedie het toneel opwaggelt. Het koor reageert dan natuurlijk met schrik (afschuw) maar ook met medelijden, ook al heeft Oedipus de twee grootste zonden begaan: vadermoord en moederincest. De toeschouwers leden letterlijk mee door in huilen uit te barsten, daartoe gestimuleerd door stromen wijn, want de tragedies werden opgevoerd op het feest van de wijngod Dionysus. Maar, hoe raakte je daarmee je angst en medelijden kwijt? Die worden toch immers groter!

Als we willen vasthouden aan die separatieve betekenis van het woordje ‘van’, moeten we dus aan wat anders denken. En dan komt de opvatting van Bernays van pas. Aristoteles heeft het elders, in een ander boek, dat over opvoeding gaat, over opzwepende muziek, die volgens hem ook een ‘catharsis’ teweegbrengt. Het gaat dan om een soort medische kuur.

Geestelijk onstabiele mensen, zegt Aristoteles, die onderhevig zijn aan sterke emotionele angst en die te veel medelijden kennen, worden door opzwepende muziek opgezweept en in zekere zin gereinigd en genezen door dit onschadelijke genoegen. Dat soort muziek, fluitmuziek, begeleidde ook de tragedie-opvoeringen in Athene. Huilen



lucht op en ook je uitleven dankzij opzwepende muziek, daar komt het nu op neer.

Daarover wordt door een andere schrijver, Jamblichus, die volgens Bernays hier aan een verloren werk van Aristoteles ontleent, gezegd:

De krachten van de algemeen menselijke emoties die in ons voorhanden zijn, worden alleen maar heftiger. Lokt men ze echter voor een korte uiting in de juiste maat naar buiten, dan worden ze een gematigde vreugde en raken bevredigd en daarna houden ze op, weggereinigd door overreding en niet met geweld.

Hierin zal de lezer ongetwijfeld iets van de freudiaanse therapie herkennen. Freud zegt in zijn Selbstdarstellung dat Breuer hun methode ‘catharsisch’ noemde en daarmee bedoelde dat het hun therapeutisch doel was ervoor te zorgen dat het opgekropte gevoel dat gebruikt was om de symptomen in stand te houden, en dat de verkeerde kant was opgegaan en als het ware daar vast was blijven zitten, de normale weg op geleid zou worden waarlangs het ontlading zou kunnen krijgen.

Ziehier de overeenkomsten. Maar wat zijn de verschillen? De verschillen liggen in de gebruikte psychologie. De aristotelische theorie van de catharsis kan het beste in verband gebracht worden met de vier-humeurenleer, en dan wordt catharsis voorgeschreven aan degenen die te veel zwarte gal hebben en daarom lijden aan melancholie. De zwartgallige lijdt onder de te sterke emoties van angst en medelijden. Te veel zwarte gal leidt tot totale waanzin, maar een klein overschot van zwarte gal hoort bij de dragelijke instabiliteit die de kunstenaar, het genie, kenmerkt en is juist heel goed. Je zou de lijder aan melancholie moeten purgeren, door het overschot aan melancholische emotie

[p. 22]

naar buiten te laten komen. Het procédé is het geestelijk equivalent van de lichamelijke aderlating, die mensen die te sanguinisch zijn omdat ze te veel bloed bevatten, verlichting moet geven.

De freudiaanse theorie heeft heel andere wortels. Die zijn te vinden in de vergeving van zonden na de biecht, het exorcisme en de uitingen van het onbewuste zoals die aan het begin van de 19de eeuw onder de hypnose van Mesmer naar buiten kwamen.

De soorten therapieën hebben echter genoeg gemeen om over de overeenkomsten te kunnen praten. Ik noem de antieke en freudiaanse dan alletwee ‘homeopathisch’, omdat ze genezen door het toedienen van meer dan hetzelfde. Een allopathische therapie zou dan zijn dat je iemand die opgewonden is rustig maakt door rustige muziek, bijvoorbeeld voor het slapen gaan, en wakker maakt met opgewekte marsmuziek bij het opstaan.

Ik denk dat voorstanders van homeopathische therapieën de spanningscurve voor ogen hebben van iemand die seksueel opgewonden is en pas tot bedaren komt als de spanning, op zijn hoogtepunt gekomen, zich in een orgasme ontlaadt - en ik denk dat nu de meeste mensen ook denken dat het slecht is je seksuele spanningen op te kroppen, hoewel de paus daar nog (naar antieke manier) anders over denkt. Een ander voorbeeld, nu meer op ziekte geconcentreerd, is het feit dat je iemand die koorts heeft niet allopathisch in een koud bad stopt maar lekker onder de warme dekens uit laat stomen.

Tot zover de stelling dat het beter is uit te schelden dan op te kroppen. En nu de tweede stelling, dat het beter is om uitgescholden te worden. Ook die stelling heeft op het eerste gezicht weinig voor. Alweer zal ik met een voorbeeld uit de oudheid beginnen. Er waren bepaalde gelegenheden waarop het goed was je te laten uitschelden. Een daarvan was een onderdeel van de plechtige processie van de Eleusinische mysteriën. Tijdens de passage over een brug op de grens van Athene en Eleusis werden de processiegangers uitgescholden. Toegestaan uitschelden vinden we ook in de antieke komedie. Politici werden daar met naam en toenaam belachelijk gemaakt, tot vermaak van de toeschouwers die daar hun catharsis aan beleefden; immers, nadat je heel hard gelachen hebt, voel je je merkwaardig rustig en je bent je agressie op een onschadelijke manier kwijtgeraakt. Denk maar aan cabaret, 't is hetzelfde.

Maar in de oudheid gold, denk ik, ook nog dat deze in feite onschadelijke uitlaatklep niet alleen voor het publiek maar ook voor de aangevallen politicus heilzaam zou moeten zijn, want de beledigingen zouden hem voor overmoed kunnen behoeden. De komische kritiek is voor de politici onschadelijk mits zij tot een bepaalde, officieel gesanctioneerde gelegenheid beperkt blijft die een soort omgekeerde wereld is, carnaval, de opvoering van een komedie, satire.

Maar als die scheldpartijen de moeite waard willen zijn, dan moeten ze artistiek de moeite waard zijn. En dan komen we op een heel ander onderwerp terecht. De woede maakt creatief, en slaat om in creatieve opwinding. 't Wordt de roes van de kunstenaar. Dan wordt ook de schoonheid van de scheldpartij een excuus om er van te genieten, voor vriend én vijand.

Literatuur

Voor catharsis van Aristoteles en het verschil met Freud: D.W. Lucas, Aristotles, Poetics, 1968, Appendix 11, met verdere literatuur. Freuds Selbstdarstellung in Gesammelte Werke, 14, blz. 31 e.v. Voor de voorgeschiedenis: H.F. Ellenberger, The Discovery of The Unconscious, 1970, over Jacob Bernays blz. 484. Bernays zelf: Zwei Abhandlungen uber die aristotelische Theorie des Drama, 1880² (Fotomech. herdruk Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1968). De passage uit Jamblichus: zie de tweetalige editie Jamblique; les mystères d'Egypte, Budé 1966, 1, 11 (blz. 61 van die editie).