Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 12]

Geldgeschiedenis als wereldgeschiedenis
J.P. Guépin

Hoe is Croesus zo rijk geworden? Hij was koning van Lydië, dat nu in West-Turkije ligt, van 560-546 voor Christus. In dat gebied ligt een berg, de Tmolus, en vloeit een rivier, de Pactolus, waar de Lydiërs grote hoeveelheden elektron uit wonnen. Elektron is een natuurlijk mengsel van goud en zilver in een natuurlijke verhouding van drie delen goud en één deel zilver. Waarom dat zo is, heeft met stollingstemperaturen te maken.

De voorgangers van Croesus sloegen er munten van. Daarvoor mengden ze er twee delen zilver bij, zodat de verhouding Au:Ar één op één werd. Ze sloegen ook gouden en zilveren munten, staters, in een waardeverhouding Au:Ar=12:1. Ze zetten er hun koninklijk stempel op, een voorstuk van een leeuw, om het gewicht te garanderen.

Het goudgehalte van de elektronmunten schommelt tussen de 31 en 55 procent. Die afwijkingen werden getolereerd omdat de munten ‘al marco’ gecontroleerd werden. Dat wil zeggen dat een bepaalde hoeveelheid elektron met het bijbehorende deel zilver werd afgewogen, in een pot gesmolten, er werden stukjes metaal uitgelepeld, afgekoeld, ze kregen een tik met het muntstempel en vervolgens werd de muntenvoorraad ter controle als geheel gewogen, niet per stuk, ‘al pezzo’. Je kunt roeren wat je wilt in een pot met goud en zilver, maar het goud zakt toch altijd naar de bodem. Het metaal dat je er het eerst uit lepelt, bevat dus het meeste zilver. Als het de bedoeling was geweest dat het gemiddelde goudgehalte 50 procent was, dan zou je een toevalsverdeling van 30 tot 70 procent goud verwachten. De munten boven de 55 procent zijn dus verdwenen. Bankiers en geldwisselaars konden met de toetssteen het goudgehalte heel nauwkeurig bepalen. Wat minder dan 55 procent goud bevatte, was niet de moeite waard om omgesmolten te worden, wat boven de 55 procent lag wel. De munten kunnen niet voor hun intrinsieke waarde verkocht zijn, want dan waren de schommelingen in metaalgehalte niet geaccepteerd (de gewichten zijn verbazend nauwkeurig). De elektronmunten waren dus 5 procent boven het goudgehalte overgewaardeerd, en daarmee het hele systeem. Na aftrek van de fabricagekosten - vooral het splitsen van het elektron in goud en zilver was duur - maakte je toch nog, omdat het om grote getallen ging, een grote winst.

Ik heb die verhouding van Au:Ar=12:1 en Au:El=2:1 lang geleden, toen ik intelligenter was dan nu, eens uitgerekend voor alle denominaties van het oudste elektrongeld, dat van de Lydiërs en van de Griekse steden aan de kust. Je moet dan bedenken dat externe gegevens ontbreken, zelfs in de vorm van waardeaanduidingen. Het moet dus allemaal uit de gewichten (standaards) en gehaltes opgemaakt worden.

De gewichten van de gouden en elektronmunten staan in de verhouding van 3:4, en als je hun waarde aanneemt als zijnde 2:1, dan krijg je (‘st’ betekent ‘stater’, het grootste en standaardmuntstuk):

De gewichten van de elektron- en zilveren munten staan in de verhouding van 4:3 en als je hun waarde stelt op 6:1, dan krijg je:

Het systeem wordt dan: 2 Au st=3 El st=24 Ar st.

Als je alle bekende denominaties in een tabel zet, waaronder speldeknopjes van de 1/96 El st, dan krijg je een sluitend systeem, waarin alle punten passen.

Croesus heeft iets slims gedaan, en om te ontdekken wat dat was, moeten we eerst het Perzische systeem begrijpen, want over hemzelf hebben we geen gegevens.

Croesus werd in 546 voor Christus door de Perzische koning Cyrus verslagen, die het muntsysteem van Croesus overnam. Omstreeks 516 introduceerde de Perzische koning Darius een gouden ‘dareik’ van 8.35 gram en een zilveren ‘sikkel’ van 5.55 gram,

[p. 13]

tweederde van het gewicht van de dareik. Er gingen twintig sikkels in een dareik. Ik schrijf de som zo dat hij vergelijkbaar is met de eerste twee voorbeelden. De ‘middenterm’ is de gezochte waarde, als in het aristotelisch syllogisme:

Goud staat dus tot zilver als 13⅓ staat tot 1. Deze verhouding werd een wet van Meden en Perzen, want ze hebben er tot het eind, bijna tweehonderd jaar later toen Alexander het Perzische rijk overnam, aan vastgehouden.

Die 13⅓: 1 ziet er gek uit als het maar om twee metalen gaat, minder als we het elektron er weer bijhalen:

Aur:El:4:3 en El:Ar=10:1

Dat is dus het systeem van Croesus geweest. Hij heeft daarmee geprobeerd om het elektrongeld te verkopen alsof het zijn oorspronkelijke samenstelling van 75 procent goud had. Dat werd een enorme overwaardering van 25 procent. Hij zal daar succes mee gehad hebben en werd rijker en rijker zonder dat iemand armer werd. Immers, zolang je vertrouwen hebt dat je je overgewaardeerde slechte geld altijd kunt inwisselen voor goede gouden of zilveren munten, accepteer je het.

Darius schafte het elektrongeld af. Hij introduceerde een bimetallisch stelsel. Het lijkt een goed idee om je munten in een vaste verhouding te slaan, maar het wordt een ramp als je de vrije markt niet in de hand hebt. Wat dat betreft, lijkt het bimetallisme op de vaste wisselkoersen in de slang van het ems.

Als de verhouding goud/zilver op de vrije metaalmarkt groter is dan 13⅓, wordt de zilveren sikkel overgewaardeerd of de gouden dareik wordt ondergewaardeerd. Als de verhouding kleiner is dan 13⅓, wordt de dareik overgewaardeerd of de sikkel ondergewaardeerd. Die omslag gebeurde in 425.

Het bimetallisme werd een ramp voor de Perzische schatkist. De dareiken waren gewoon te duur en de sikkels te goedkoop. Vandaar dat de Perzen na 425 een eeuw lang weinig munten sloegen, wat tot schaarste aan munten leidde en een stagnerende economie. De Perzische koning bleef natuurlijk wel potten (letterlijk, want het edelmetaal werd in enorme potten gegoten), want de tribuutbetalingen gingen gewoon door.

Konden ze de markt in goud en zilver maar beheersen! Maar dan zouden ze alle mijnen moeten bezitten. Dat probeerden ze vergeefs. Eerst probeerde koning Cambyses na de verovering van Egypte met zijn zilver de Nubische goudmijnen te bereiken; Darius bezette de goudmijnen van Noord-Griekenland maar slaagde er niet in Athene met zijn zilvermijnen te verslaan, en zijn leger verdwaalde in Zuid-Rusland op zoek naar de bron van het Scythen-goud, dat overigens helemaal uit de Oeral kwam en dus net als het Nubische goud onbereikbaar was.

Als Alexander de Grote het Perzische Rijk in 332 verovert, treft hij enorme voorraden goud en zilver aan, die hij aanmunt om zijn troepen te betalen. Die plotselinge toename van het geld veroorzaakt eerst prijsinflatie, die omslaat in de grote welvaart van de hellenistische rijken, omdat er nu meer geld in omloop was.

Ik stap nu over naar Rome, want daar hadden ze het idee beter uitgewerkt: een gouden standaardmunt met intrinsieke waarde, die dus fluctueerde met de goudprijs, waaraan een overgewaardeerde tekenmunt was gekoppeld. Ze waren, toen ze nog strijdvaardige boeren waren, primitief begonnen met een koperen standaard: koperen baren waarvan de waarde gelijk was aan het erin verwerkte koper als standaard en daarnaast koperen munten met een oorspronkelijk op anderhalf maal de koperprijs vastgestelde waarde. In 216 voor Christus, tijdens het dieptepunt van de Tweede Punische Oorlog, want het was na de rampzalige slag bij Cannae, stapten de Romeinen over op een gouden standaard omdat de oorlog met Hannibal een enorme geldbehoefte schiep. Maar niemand had vertrouwen in het overgewaardeerde zilver, het systeem mislukte en de Romeinen hadden de oorlog bijna bij gebrek aan geld verloren.

Twaalf jaar later probeerden ze het opnieuw, met de invoering van een heel nieuw munttype, de denarius, tienstuk: tien denarii waren een gouden munt waard, wat door een forse x op de munt werd aangegeven. Dit keer sloeg het systeem op het nippertje aan, omdat Tarente en Syracuse ingenomen waren en geplunderd konden worden. Toch hadden de Romeinen de schrik te pakken, vandaar dat ze, toen ze Carthago definitief verslagen en verwoest hadden, meteen daarna in de 2de eeuw de Grieken gaan beoorlogen, waar ze ongehoorde buit uitsleepten, zodat ze voortaan genoeg reserves in de staatskas hadden. Koning Antiochus 111 van Syrië werd zo'n hoge herstelbetaling opgelegd, dat zijn opvolger zich genoodzaakt zag

[p. 14]

tempels in zijn eigen rijk te plunderen, waaronder die in Jeruzalem, wat aanleiding gaf tot de opstand van de Maccabeeën en het ontstaan van de martelarencultus.

De denarius was net als het elektrongeld van Croesus 25 procent overgewaardeerd in verhouding tot het goudstuk, dat voor zijn marktwaarde circuleerde. De kunst was nu de mensen zoveel vertrouwen in het systeem te geven dat ze, omdat ze wisten dat ze altijd voor tien denarii een goudstuk konden krijgen, dat niet deden. Voor de kleine spaarders werden er zilveren victoriaten geslagen, die voor de intrinsieke waarde verhandeld werden; de beeldenaar is daar dus een soort garantiemerk. De Romeinen hoefden inderdaad geen goud meer te slaan, behalve in tijden van burgeroorlog.

Dat ging goed tot het Romeinse keizerrijk, toen werden er weer gouden munten geslagen. Een veeg teken! Het rijk was zo groot geworden - van Schotland via Katwijk naar de mond van de Donau, en dan langs het Nabije Oosten en Noord-Afrika via Marokko naar Spanje, de Middellandse Zee een binnenzee - dat er geen geschikte vijanden meer waren om buit op te behalen, want van de overgebleven vijand de Perzen verloren ze het vaak. Daarbij werden de barbaren aan de grenzen van Europa met goud afgekocht en verdween er veel goud in de zijdehandel met China ten behoeve van frivole dames... En die enorme grens werd verdedigd door troepen die goed betaald wilden worden.

Maar er was niet genoeg zilver voor genoeg denarii, ze werden dus met koper gemengd, of ze waren helemaal van koper met een laagje zilver eroverheen, of er bleef alleen kopergeld over, wat tot enorme geldinflatie leidde. De beste manier om aan de eisen van je soldaten te voldoen, werd dan om jezelf tot keizer uit te laten roepen, dan kon je proberen de krijgskas van de tegenkeizer buit te maken. Dus werd de 3de eeuw na Christus een eeuw van inflatie en soldatenkeizers.

Diocletianus begon aan de andere kant, met prijsedict en nieuwe munten, maar het hoefde al niet meer: keizer Constantijn bekeerde zich tot het christendom en nu konden de tempels geplunderd worden, zodat er voorlopig weer genoeg was voor grote, mooie munten. Zo ging dat wel duizend jaar door, totdat aan het eind van de Middeleeuwen de munten flinterdun begonnen te worden. Gelukkig werd toen Amerika ontdekt. De gouddorst en de zilvervloten hadden een goede reden, we kregen weer lekker zwaar geld.

Wie munten uitgeeft, moet vechten tegen een paradox. Hij kiest goud en zilver uit als muntmateriaal omdat deze metalen behalve gemakkelijk te verwerken zo zeldzaam zijn. Maar dat betekent dat je er nooit genoeg van hebt. Vandaar die gouddorst, al die oorlogen, ter wille van een half doordacht idee.

Hadden de Romeinen maar papiergeld willen accepteren.

Verantwoording

De sommetjes in het twaalftallig stelsel heb ik in 1961 gemaakt, nadat ik jarenlang onderzoek had laten doen in Petten naar het gehalte van elektronmunten van het Koninklijk Penningkabinet en zelf munten had gewogen en in water gedoopt om het sg te bepalen. Dat resulteerde in het artikel ‘Greek Coinage and Persian Bimetallism’ in Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 49, 1962 blz. 1 e.v., waarin ook aan de hand van de muntvondsten de geschiedenis van het Griekse geld werd getraceerd. Voor het geld van de Romeinse republiek: ‘De munten van de Tweede Punische Oorlog’ (uit 1968), in De Tweede Wet van Guépin, 1974, blz. 181 e.v.