Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

God zij met ons
A.L. Schneiders

Op dezelfde rang als eten en drinken, de liefde en de dood, is geld een hoofdbestanddeel in ons bestaan. Zonder geld is het honger en dorst geblazen, zonder althans een beetje geld gaat het ook in de liefde niet zo goed, en zelfs de dood is er een tijdje mee op afstand van het bed te houden. ‘God zij met ons’ staat op de rand van onze guldens, wát een uitgelezen achtergrond voor deze bede. Voordat ik dit opschreef, ben ik gaan kijken of het er inderdaad nog staat; wat een wonder dat het nog mag, dat niet een of andere zeikbaard heeft geëist dat onze munt van de goeie God wordt losgekoppeld. De hele geschiedenis door hebben revolutionairen geld, bezit, verketterd, maar het valt op dat hoe groter keel ze hebben opgezet, hoe beter ze er meestal in geslaagd zijn om na de mee-

[p. 10]

slepende jaren op een goed betaalde positie te landen. Voor mij is het summum van hypocrisie de ‘communist’ die op een zeer grote woonboot woont schuin onder ons Amsterdamse grachtenappartement. Al decennia leeft hij van de bijstand, al lijkt hij zowel lichamelijk als geestelijk voor veel soort werk geschikt. Z'n eigenwijze Friese koppie is natuurlijk met een blond baardje getooid en het is wel zeker dat het daarachter gonst van de progressieve ideeën en bijbehorende afgunst tegenover ons, de rijkelui van de appartementen. Niettemin neemt z'n enorme woonboot - de cpn-vlag inmiddels gestreken en vervangen door een aksievlag tegen dierenbont - bijna 100 meter van onze kade in beslag. Niet alleen dat, vermoedelijk door connecties onder eveneens progressieve bestuurders heeft hij over de hele lengte van zijn schip een strook van 5 meter kade achter kippegaas weten te krijgen, waar hij z'n brandhout en andere rotzooi opslaat en een bloementuintje onderhoudt. Vijf parkeerplaatsen zijn daarvoor door de gemeente opgeheven. Dit was de plek waar heel lang geleden mijn vrouw door hem werd weggejaagd als wijlen onze tekkel er z'n bescheiden plas deed. Aan nevenverdiensten geen gebrek: soms koeriersdiensten op een luidruchtige gele crossmotor en vooral scheepsherstel. Naast zijn schip liggen altijd wel een paar boten die hij onderhanden heeft voor onderhoud en reparaties, wat een enorme herrie veroorzaakt van lasapparaten, boren en schuurmachines. Wat zou dit mannetje verbaasd zijn als ik hem een superkapitalist zou noemen, want levend van arbeidsloos inkomen met door de Staat verboden neveninkomsten, nagenoeg zonder belasting te betalen een buitensporige ruimte in beslag nemend in de overvolle binnenstad en de mensen naar binnen jagend met het verschrikkelijke lawaai van zijn scheepswerf aan huis. Maar laten wij positief denken en de hemel danken dat wij niet onder een communistisch bestel nóg meer naar de pijpen van deze kleine despoot behoeven te dansen. Wat mij alleen spijt, is dat lang, lang geleden, toen hij nog maar net in de bijstand kwam kijken, ik hem heb geholpen een stapel boeken uit de sneeuw te rapen toen hij, komend uit de leesbibliotheek, was uitgegleden met z'n fiets. Zo verbaasd was hij daar door die oude verdorven klassevijand te zijn geholpen, dat hij nauwelijks ‘dank je’ zei.

Terug naar het geld in de beperkte betekenis van ‘betalingsmiddel’. Uitgezonderd enkele heel primitieve maatschappijen, is er altijd wel iets van geld geweest, al was het maar in de vorm van kaurieschelpjes of varkens. Stel je voor, varkentjes als betaalmiddel met ‘God zij met ons’ in de rug gedrukt. Zonder erkend ruilmiddel houden wel alle ondernemingszin en expansie op. Dan wordt het simpel ruilen: jouw knol voor mijn handjevol larven. Le troc, dit droge doffe woordje treft precies het primitieve karakter van dat soort bezigheid. Veel zal je le troc niet meer aantreffen, maar ik heb het voorrecht gehad het in de zuiverste vorm te mogen waarnemen in Equatoriaal Guinee, op het eiland Bokio. Dat is een voormalige Spaanse kolonie die een stuk vasteland op de Afrikaanse westkust beslaat, zo'n drie keer ons land, klein dus, benevens Bokio een grote ronde vulkaan in de zee. Vanaf het vasteland kon je op heldere dagen met wat moeite die hoge rug uit de horizon halen, maar meestal bleef Bokio verborgen achter zware formaties stapelwolken. In de nacht daarentegen was het daarginds een en al bedrijvigheid van wijd vertakte bliksemschichten die zich onophoudelijk in het vulkaaneiland boorden. Het was of de goden het stukje grond speciaal hadden uitgekozen om zich nacht na nacht uit te leven in één verschrikkelijke wraakoefening. Maar het land was bezocht door nog een andere ramp: het geld was op. Het was mét de voormalige dictator Macias verbrand in de vlammen van de eenzame hut op het vasteland waarheen Macias zijn toevlucht had genomen met medenemen van de schatkist. In de jaren zestig hadden de Spanjaarden veel geld gestoken in de ontwikkeling van het land, honderden scholen gesticht, hospitalen, en zij hadden ook de cacaocultuur op het eiland verbeterd. Analfabetisme was er bijna niet meer en de cacao was van de beste kwaliteit in de wereld. Het had dus een paradijs moeten zijn, maar dat geldt voor zoveel andere puinhopen om ons heen. Toen de Spanjaarden weg moesten, hebben ze een brave schoolmeester uitgekozen als toekomstig staatshoofd, Macias, want hij was een rustige, oppassende man die zeker wel zou willen doen wat ze hem vanuit Madrid zouden influisteren. Het is verkeerd uitgepakt. Macias is het al gauw naar het hoofd gestegen, hij werd gekker en gekker en natuurlijk ook in vergaande mate paranoïde. De kerkers liepen vol, de mannen en zelfs de marktvrouwen werden voor het minste geringste in elkaar gestampt door de geheime politie. Die terreur heeft nog een jaar of tien kunnen duren, maar ten slotte hebben een paar Macias-vijandige stammen elkaar weten te vinden. In een bootje is hij naar het vasteland gevlucht, met een aantal koffers vol bankbiljetten van het land. Maar ook in de bossen van het vasteland was hij niet veilig. Verder en verder ging het, op weg naar zijn geboortedorp. Daar ten slotte toch

[p. 11]

weer omsingeld, heeft hij al die bankbiljetten, de hut en zichzelf aangestoken. Het moet hebben gebrand als een fakkel en de staat Equatoriaal Guinee bleef achter zonder geld.

Toen ik kort daarna het eiland Bokio bezocht, was de maatschappij dus teruggevallen op le troc. In het hoofdstadje Malabo lagen de marktkramen er leeg en verlaten bij, op straat liet zich bijna niemand zien. Ik had wel een paar ‘autoriteiten’ willen opzoeken, maar ook de regeringsbureaus lagen erbij alsof er een tornado doorheen was gegaan. Deuren en ramen hingen open; ik kon ongehinderd van bureau naar bureau slenteren, langs onbemande lessenaars, wadend door een laagje papier. Het was duidelijk dat ieder was teruggekeerd naar zijn dorp, naar het land in de wijde omtrek, om zich te wijden aan z'n yams, z'n zoete aardappelen, cassave en bananen. Vertaal dit nu in Nederlandse verhoudingen. Kok is geleidelijk gek gepest en trekt zich terug op z'n geboortedorp, geholpen door een paar getrouwen die in een paar vrachtwagens alle bankbiljetten van Duisenberg met zich meevoeren. Achtervolgd door de me trekt Kok zich ten slotte terug in een huisje bij, zeg, Nootdorp en allez hop, de fik erin. Al het geld is op, dus terug naar le troc. Dan komen de buitenlandse hulpverleners en zoeken natuurlijk in de eerste plaats naar Lubbers. Vergeefs, zij waden door lege bureaus, het Binnenhof vrijwel verlaten. Ten slotte weet een eenzame voetganger, met een kruik jenever in de hand om die te ruilen tegen boter, kaas en eieren, te melden dat de heer Lubbers vermoedelijk te vinden zal zijn op z'n landje achter de Kralingse weg, Rotterdam. En mevrouw Ien Dales dan? Dales, ach misschien zit die onder Nijmegen, ze schijnt daar nog een koebeest te hebben.

Geld is voor de samenleving wat bloed is voor het lichaam. Hoe rijker het vloeit hoe beter, het zijn doorgaans toch niet de beter verzadigde samenlevingen die een aanvalsoorlog beginnen. Voor mij hoeft het geld ook niet zo ‘eerlijk’ verdeeld te zijn, al zou ik wel willen zien dat de rijken het dan ook een beetje elegant over de balk smijten. Zo niet bij ons: al die saaie villa's achter dennetjes en berken in Aerdenhout en Wassenaar, al die opgewekte echtgenotes op ‘sensible’ schoenen en in broekrokken in de donkergroene Volvo. Misschien zouden wij een nieuw belastingstelsel moeten uitwerken waardoor men min of meer gedwongen zou zijn tot het mecenaat. Maar ik ben bang dat ze met die nieuwe rol ook niet goed raad zouden weten en toch weer de vlucht zouden nemen naar Brasschaet. Het is trouwens de vraag of ze in het Gooi ooit een Mozart of Haydn zouden vinden. Misschien is daar die unieke constellatie voor nodig van een aristocratie in de vorm van keurvorsten en prins-bisschoppen en moeilijk bereikbare gelieven, lange gevaarlijke reizen in een ijskoude postkoets met beren in het bos en de wolven en wie weet een enkele heks.

Maar ach, het hoeft niet speciaal mecenaat te zijn, het is ook al aardig als de rijken zijn zoals Barnabooth, rondreizend in zijn Vorace, die prachtige lederen koffers in de Arno gooide toen z'n kamermeisje ze niet wilde hebben, omdat ‘dat soort dingen niet voor ons soort mensen zijn.’ Een prozaïscher maar toch ook wel curieuze versie van Barnabooth heb ik ontmoet in de Argentijnse Andes: een zware norsige Fransman van in de zestig, in gezelschap van een veel jongere, sceptische blondine, reizend in een soort Vorace: een groot en zeer luxueus terreinvoertuig van eigen ontwerp, voorzien van bedden, ijskast, keuken, bar en een kleine werkplaats. Al jaren en jaren reisden ze daarmee langs alle forelstromen en -meren die op de wereld te vinden zijn, want er werd niets anders gedaan dan vissen op de dartele vriend. Zo blasé was hij inmiddels geworden dat hij de haakjes van zijn kunstvliegen had afgestompt, zodat hij wel de ‘strike’ voelde maar de vissen verder niet meer hoefde te vangen. Tegen zonsondergang heb ik hem aan het werk gezien, voorzichtig wadend door het glinsterende meer, zijn vrouw of maîtresse op een boomstam, weggedoken in een dikke trui en gapend, gápend of zij haar ziel binnenste buiten ging keren. Die oude forelvisser had wel alles wat met geld te koop is, ik misgunde het hem niet.