Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 3]

[541]

Geld

Money is the root of all evil
Paul Bordewijk

Bezwaren tegen de geest der eeuw: zo zou ik graag mijn gevoelens aanduiden over de mate waarin de jacht naar geld op dit moment de samenleving overheerst, want het klinkt zoveel mooier dan bezwaren tegen de geest van het decennium. Toch is dat laatste meer ter zake, want alleen latere generaties zullen achteraf vast kunnen stellen wat de geest van de 20ste eeuw dan wel was. Vanuit ons perspectief zien we om de twintig jaar een wisseling, waardoor deze eeuw verdeeld kan worden in vijf perioden. Die perioden onderscheiden zich het scherpst naar de positie van de sociaal-democratie.

In de eerste twee decennia van deze eeuw was de sociaal-democratie sterk in opmars; in Nederland werd die opmars bekroond met de totstandbrenging van het algemeen kiesrecht en de achturige werkdag aan het eind van deze periode. Inmiddels had echter in Rusland de Oktoberrevolutie plaatsgevonden, daarmee een periode inluidend waarin de sociaal-democratie in de verdediging was, tegen de opkomst van totalitaire systemen, die ook in Nederland hun aanhangers kregen. Die periode kan men als afgesloten beschouwen in 1945, hoewel ook in de jaren daarna de parlementaire democratie in Nederland nog niet door iedereen omhelsd werd. Dat bleek aan de ene kant uit de sterke positie van de cpn in die jaren, en aan de andere kant uit de terughoudendheid om snel na de bevrijding nieuwe verkiezingen te houden, uit angst dat de bevolking daar nog niet rijp voor zou zijn.

In 1939 was echter al de aanzet gegeven tot de derde periode, die van de bloeitijd van de sociaal-democratie, waarin sociaal-democraten gedurende twintig jaar regeringsverantwoordelijkheid droegen, en in staat waren ideeën over democratisch gelegitimeerde staatsinterventie ook door andere partijen aanvaard te krijgen. Dat laatste was echter evenzeer bedreigend voor het democratisch socialisme als georganiseerde politieke stroming, omdat het onvoldoende mogelijkheden gaf te laten zien waarin nu de sociaal-democratie nog van andere stromingen verschilde. Vooral tijdens het kabinet-De Quay leidde dat tot problemen.

Die problemen werden opgelost tijdens de vierde periode van twintig jaar, toen zich een ander, veel romantischer type socialisme aandiende. Kenmerkend voor dit type socialisme was dat het enerzijds veel minder staatsinterventie predikte dan een vorige generatie, maar anderzijds veel sterkere verwachtingen had van wat er met staatsingrijpen te bereiken viel. De nieuwe leer predikte zowel de vrije loonpolitiek als de seksuele revolutie, en vond dat studenten zelf moesten uitmaken wat zij studeerden, krakers waar zij woonden, uitkeringsgerechtigden welke informatie zij aan de sociale dienst verstrekten. Damslapers waar zij de nacht doorbrachten, en graffiti-spuiters hoe de trams er uitzagen. Er ontstond een nieuwe moraal, waarbij het niet meer aan de maatschappij was te bepalen naar welke normen mensen zich te gedragen hadden, maar waarin de mensen dat zelf wel uitmaakten.

Probleem was dat het niet goed mogelijk bleek op deze basis een economie draaiende te houden. Dat werd pijnlijk duidelijk aan het begin van de jaren tachtig, en dat luidde de vijfde periode in, die van het neokapitalisme, waarin de sociaal-democratie in de verdediging is. Tegenwoordig doet men de dingen niet omdat dat van de maatschappij moet, niet omdat men zelf vindt daar moreel verplicht toe te zijn, maar omdat men er geld mee kan verdienen. In de recente brochure

[p. 4]

Alles is te koop wijst Hubert Smeets op de cultuurfilosoof Johan Cruijff, die al in 1974, toen hij zijn contract bij Ajax inruilde voor een bij Barcelona, verklaarde dat hij geen dief van zijn eigen portemonnee wilde zijn. Dat is de dominante leer, waartegen ik mij in dit artikel wil verzetten.

Het neokapitalisme heeft geleid tot eerherstel voor de rol van het geld, dat in de periode daarvoor wat minder prestige had, gelet op de negatieve appreciatie die toen door woorden als commercieel en poenig werd uitgedrukt. Een markant moment in deze ontwikkeling was de uitbreiding van de financiële informatie in de Volkskrant aan het begin van de jaren tachtig. Er is een hele nieuwe wereld ontstaan van kantoorgebouwen met spiegelend glas, waar keurig geklede, jonge mannen en vrouwen in- en uitlopen met aluminium koffertjes in de hand, waar computerschermen telematisch oplichten en faxen staan te zoemen, en waar men zich bezighoudt met financial engineering, de ontwikkeling van financiële produkten. Het gaat daarbij om steeds geraffineerder overeenkomsten, waarbij men klanten die geen dief van hun eigen portemonnee willen zijn, lekker maakt met het voordeel dat zij kunnen behalen door de belasting te ontwijken, of door gebruik te maken van het unieke uitzicht dat de financiële instelling heeft in de toekomstige koersontwikkeling. Het eerste voordeel is vaak reëel, het tweede veel minder, zoals blijkt uit de tegenvallende resultaten van de meeste beleggingsfondsen. Waar er twee ruilen, moet er een huilen, dat geldt ook voor effecten.

Het opmerkelijke van de aluminium-koffertjeswereld is dat er geen sprake is van produktie in de klassieke zin van het woord. Eigenlijk verricht in die wereld alleen de koffiejuffrouw werk dat echt nut heeft, en die moet het dan ook met een aanzienlijk lagere betaling doen. Wat men voor de klanten kan bereiken, is een verschuiving van geld in hun richting, maar dat gaat altijd ten koste van anderen, of het nu is door koerswinsten of door belastingontwijking.

Het minst duidelijk is dat bij constructies waarmee men renteverliezen beperkt, maar daar komt het tot uitdrukking in de afnemende rentabiliteit van het betalingsverkeer. Ooit strekten de particuliere banken hun grijpgrage tengels uit naar het girale betalingsverkeer, dat tot dan toe voornamelijk door de postgiro werd verzorgd. Ze lokten klanten met nieuwe faciliteiten, zoals de vergoeding van rente over salarisrekeningen, en de gegarandeerde betaalkaart: Wat doet die meneer? Hoe betaalt die meneer? Ze konden de administratiekosten opvangen door de gelden op de salarisrekening rentedragend uit te zetten, maar zijn daarbij zelf het slachtoffer van financial engineering geworden: de rekeninghouders sluisden hun saldi steeds sneller door naar allerlei hoogrentende spaar- en beleggingsrekeningen. Daarom smeken de banken hun klanten nu om zo min mogelijk van de faciliteiten van hun salarisrekening gebruik te maken, want anders wordt het betalingsverkeer te duur.

De wereld van de aluminium koffertjes kenmerkt zich ook door de herleving in allerlei vormen van Elsschots Wereldtijdschrift. Er verschijnen steeds meer bladen die draaien op bijdragen van de instellingen waaraan een artikel gewijd wordt, en bij de televisie is dat nog veel erger. Vaak kan men zich ook afvragen of dergelijke publiciteit enig ander doel dient dan het bevredigen van de ijdelheid van de opdrachtgever. ‘Zoals u ziet mevrouw, kunt u zoveel exemplaren krijgen als u wilt,’ sprak Boorman tot de weduwe Lauwereijssen. Wat te denken van die dynamische tv-spots waarin een Japanse manager (ook al zoiets) knarsetandend constateert dat de ptt, ondanks zijn agressief management, niet te koop is? Als je toch niet te koop bent, hoef je ook niet te adverteren, zou ik zeggen. Beter ware het als de ptt zich wat meer inspande om post voor Thorbeckestraat 70 niet op Roodenburgerstraat 70 te bezorgen, want ik kan u verzekeren dat dat veel te vaak misgaat.

In deze sfeer past ook het verschijnsel sponsoring, een vermenging van het bevredigen van de eigen ijdelheid en het creëren van ongewenste afhankelijkheidsrelaties. Er zijn ook al aluminium koffertjes gesignaleerd die u daarbij kunnen helpen, hetzij door voor u een sponsor te zoeken, hetzij door voor u te bedenken met welke te sponsoren objecten u uw eigen image het meest kunt versterken. Daar moet u wel een stevig gedeelte van het sponsorbedrag voor over hebben: in de aluminium-koffertjeswereld is men geen dief van zijn eigen portemonnee. Datzelfde geldt voor de chari-business, zoals bij de Postcodeloterij gebleken is.

In deze sfeer passen ook de overdreven dure cursussen die steeds meer in de mode komen. Een bedrag van 700 gulden voor een eendaagse bijeenkomst, exclusief btw, maar inclusief koud buffet en een strijkje is heel gewoon; u kunt zich ook voor enige duizenden guldens een dagje door allerlei Amerikaanse managementprofessors laten bijpraten. Nieuw zijn ook de cursussen waarbij briljante aankomende managers een paar weken naar Amerika gestuurd worden, die moeten het er dan wel voor over hebben om,

[p. 5]

als ze het diploma behalen, voor joker op een foto in de krant te staan. De vraag rijst of hier niet behalve Elsschots Lijmen ook Andersens De nieuwe kleren van de keizer relevant is, vooral nu bij de Rotterdamse managementopleiding zelf sprake blijkt te zijn van ernstig mismanagement.

Ook binnen het reguliere onderwijs staat management volop in de belangstelling. Bij de meest onwaarschijnlijke universitaire studies worden tegenwoordig managementvarianten ontwikkeld. Op glanzend papier worden er stageplaatsen geworven voor al deze managers in de dop: dat kan een goedkoop alternatief zijn voor een secretaresse.

De wereld van de aluminium koffertjes is vol bedrog. Je kunt haast geen krant open slaan of je leest over handelen met voorkennis, koersmanipulaties, of bankbedienden die hun eigen belangen met die van hun bedrijf vermengen, om nog maar te zwijgen van de gevallen waarin geld dat beleggers in goed vertrouwen aan de aluminium koffertjes in handen gegeven hebben, eenvoudigweg verdwijnt door speculatieve beleggingen of exorbitante privé-uitgaven. Vaak wordt daarbij de bedrieger bedrogen: wie geen dief van zijn eigen portemonnee wil zijn, komt maar al te gauw in aanraking met lieden die wel graag een dief van andermans portemonnee zijn, zoals ook Cruijff ervaren heeft. En ook als er geen sprake is van bedrog, zien we bedrijven opzwellen om vervolgens als een zeepbel uiteen te spatten. Ook hier is het een troost dat de gedupeerden vaak niet eerlijk aan hun geld zijn gekomen.

Opmerkelijk is de fascinatie die ondanks dit alles uitgaat van de aluminium-koffertjeswereld op de overheid. Alle schandalen en deconfitures hebben niet verhinderd dat onder het neokapitalisme overheidsfunctionarissen een minderwaardigheidscomplex hebben opgedaan tegenover het bedrijfsleven, omdat geld verdienen hoger scoort dan geld verdelen. Wie geld verdient door gebruik te maken van koersverschillen ver achter de komma, staat hoog in aanzien, en wie er belang aan hecht of de aow een procent hoger of lager is, is een cijferfetisjist.

Activiteiten om bedrijven binnen te halen, nemen soms groteske proporties aan. Gemeentebesturen blijken willige slachtoffers voor de Boormannen van deze tijd. Gemeenten tellen niet meer mee zonder public/private-partnerships, want anders komen ze niet mee in het nieuwe Europa zonder grenzen, waarover in Maastricht door de sociaaldemocraten Kok en Mitterrand is afgesproken dat vrije concurrentie er de basis van is. Op grond van dit Europese turbodenken moeten onze main ports ook worden ontsloten door de tgv, terwijl er geen ruimte meer is voor sociale voorzieningen op het huidige peil.

Intern heeft bij de overheid een vreselijk jargon zijn intrede gedaan: ambtenaren worden bij wijze van incentive afgerekend op output, binnen een concernstructuur met produktgroepen die marktconform dienen te werken. Daartoe heeft men een bedrijfsplan, waarin wordt nagegaan wat de kerntaken van de organisatie zijn, en waarbij klantgerichtheid centraal staat. Sommige gemeenten hebben het over winst wanneer ze in een jaar wat geld overgehouden hebben. In de publiciteit wordt er vaak wat lacherig op gereageerd, maar in eigen ogen heeft de nieuwe ambtenaar veel aan prestige gewonnen.

Het neokapitalisme predikt Voor wat hoort wat, daar waar handelen zonder aanziens des persoons zou mogen worden verwacht. Ambtenaren van departementen eisen openlijk dat een gemeente die subsidie ontvangt zich niet tegelijkertijd tegen het beleid van hun departement keert. Publiciteit in actualiteitenprogramma's is handelswaar geworden. Bij onderzoeksopdrachten bepaalt de opdrachtgever bij voorkeur van tevoren wat de conclusie van het onderzoek zal zijn. Ministeries sponsoren tijdschriften, maar zoeken tegelijkertijd zelf sponsors voor symposia, waardoor er naar twee kanten toe ongewenste afhankelijkheden ontstaan.

Het neokapitalisme predikt ook dat resultaat behalen, scoren, belangrijker is dan je aan de regels houden. ‘Bedrijfsmatig werken’ heet dat. Regels van andere overheidslagen of -departementen legt men naar eigen believen uit, want wie dat niet ziet, slaat nog geen deuk in een pakje boter. Zo ontstaat er naast de calculerende burger een calculerende overheid, die zich even graag van kunstgrepen bedient om belasting te ontwijken of subsidie te ontvangen als het bedrijfsleven. Gemeentebestuurders kunnen dat soort constructies moeilijk afwijzen, want dan worden ze een dief van de portemonnee van hun burgers.

Resultaatgericht werken is het parool. Schrijft de wet voor dat er bij de aanleg van een weg van meer dan 5 km een milieu-effectrapportage nodig is? Dan legt Rijkswaterstaat toch gewoon stukken weg van 4,5 km aan! Wordt de directeur van de gemeente kredietbank ‘afgerekend’ op het bedrag van de verstrekte leningen? Dan verstrekt hij zoveel leningen als hij kan, zonder zich over de terugbetaling druk te maken. Valt het bewijs tegen een verdachte niet rond te krijgen? In

[p. 6]

Dubieuze zaken laten Crombag, Van Koppen en Wagenaar zien dat zowel de politie als de rechter het met de regels voor de bewijsvoering niet zo nauw neemt.

Deze zomer heeft de minister van Binnenlandse Zaken enig opzien gebaard door de integriteit van het bestuur als onderwerp te kiezen voor haar jaarlijkse toespraak tot het congres van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Zij lijkt zich daarbij vooral te hebben laten inspireren door de vrees dat als gevolg van de Europese eenwording Italiaanse maffia-praktijken tot Nederland zouden doordringen, die het Nederlandse bestuursapparaat zouden corrumperen. Tot nu toe is daar echter weinig van gebleken. Er wordt wel af en toe een ambtenaar of een bestuurder met zijn hand in de jampot aangetroffen, maar ik ken geen zaak waarbij de maffia ook maar enige rol speelde. Naar mijn gevoel is op dit moment de tendens binnen de overheid om de hand te lichten met regels ter wille van het resultaat van de organisatie bedreigender voor de integriteit van de overheid dan de neiging om dat ten eigen bate te doen, al bestaat ook het risico dat men van het een in het ander vervalt.

Willen we van al deze ellende af, dan moet het weer normaal worden dat mensen dingen doen omdat dat nu eenmaal hun taak is, en niet omdat ze op het resultaat worden ‘afgerekend’. Het moet duidelijk zijn dat een overheidsinstelling wat anders is dan een bedrijf, en dat de overheid er is voor een scala van, soms conflicterende, doelstellingen, en niet primair om winst te maken. Het moet duidelijk zijn dat er geen enkele reden is om je te laten imponeren door een sector waar zoveel misgaat als het bedrijfsleven, al kunnen we het bedrijfsleven daarom nog niet missen. In feite moet er een nieuwe moraal komen.

Is dat nu hetzelfde als het ‘ethisch reveil’ van Van Agt, het pleidooi voor de ‘zorgzame samenleving’ van Brinkman, of de klacht van Lubbers over de ‘calculerende burger’? Integendeel. Wat cda-politici steeds doen, is vanuit de overheid zich beklagen over het verworden gedrag van hun onderdanen. Zij negeren echter hoe het bij de overheid zelf toegaat. Voordat Van Agt tot een ethisch reveil opriep, hadden we al de Lockheed-affaire en de manipulatie met de wir door de gebroeders Lubbers gehad. Het pleidooi voor de zorgzame samenleving was meer een rechtvaardiging van bezuinigingen dan een poging mensen ertoe te brengen daadwerkelijk op een andere manier met elkaar om te gaan. Intussen blijken mensen op grote schaal bereid moeite te doen om hun afval gescheiden aan te bieden, uit verantwoordelijkheidsgevoel, en niet omdat ze erop ‘afgerekend’ worden. Daar moet de overheid een voorbeeld aan nemen.