Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 34]

Imperium Europa
Karst Bouman

De tijden dat koningen en keizers vochten voor het bezit van territoria om met de belastingopbrengsten daarvan hun macht en glorie te vergroten, zijn voorbij. In onze tijd zijn het de bevolkingen zelf die hun gebied verdedigen en die ervoor kiezen tot een bepaalde staat te behoren. De staat kan het eigendom van zulk een etnische eenheid zijn; hij kan echter ook een imperium zijn, dat een zekere orde met bijbehorende veiligheidsgaranties handhaaft voor verschillende bevolkingen.

Zo'n modern imperium is eigenlijk een gemenebest: het is alleen mogelijk bij de gratie van instemming der bevolkingen. Is die er niet, dan is er geen stabiliteit. Dat heeft de voormalige Sovjetunie geïllustreerd. We zien het ook in het voormalige Joegoslavië; sinds jaar en dag in Mali, Soedan, Ethiopië, waar heersersvolken het imperium trachten te monopoliseren. Ook de gehele dekolonisatie van 1945 tot 1973 is te zien als de opstand der tweede- en derderangsonderdanen van het Koninkrijk der Nederlanden, het Britse Rijk, de Franse Republiek, en zelfs - zoals bijvoorbeeld op Cuba bleek - van de usa. Militaire macht en geldmacht zijn geen zelfstandige factoren in deze scheuringen; wel de sociale rangorde en de rechtsongelijkheid als die etnisch zijn bepaald.

In het algemeen heeft het voor een staat geen nut meer er territoria op na te houden tegen de zin der bevolkingen. Uitzondering zijn de werkelijk strategische punten zoals de olievelden om de Perzische Golf, de Kanaalzone in Panama, het eiland Okinawa. Daar spaart het imperium kosten noch moeite, noch inconsistentie, noch onrecht, om zijn vitale belangen te doen prevaleren boven de wensen der bevolkingen ter plaatse.

Imperia zijn niet een verschijnsel uit het verleden; zij hebben hun grootste toekomst nog voor zich. Voor alle duidelijkheid: imperia werden vroeger vaak genoemd naar het heersersvolk; nu moeten zij worden gezien als een inwendige ordening van een aantal volken op hun overgeërfde territorium. Een Europees imperium is dus niet een heerschappij van Europa over andere werelddelen, maar een Europese orde binnen Europese grenzen. Dat zulk een rijk aantrekkingskracht kan uitoefenen op andere volken, spreekt vanzelf. Even vanzelfsprekend is het dat deze lang niet allemaal tot het imperiale gemenebest kunnen worden toegelaten; dat is een kwestie van voor- en nadelen, van opofferingsgezindheid in samenhang met cultuurovereenkomsten, en van tolerantiegrenzen.

Om nu enig inzicht te krijgen in de toekomstige gedragingen van het Europese imperium moeten we eerst doordrongen zijn van de noodzaak die tot de oprichting en uitbouwing heeft geleid. Die noodzaak was aanvankelijk de gezamenlijke aanvraag van ‘Marshallhulp’ (1947-48), vervolgens het verlangen van Franse en Duitse kant om nooit weer een Europese oorlog te moeten voeren - die slechts tot ineenstorting van beide landen kon leiden (1951-52); maar ten slotte een veel duurzamer werkend motief: de handhaving der Europese bestaansmiddelen, eerst tegenover de industriële en agrarische kolos die Amerika heet en later ook tegenover Japan. Geen enkel Europees land, zelfs (West-) Duitsland niet, kan zich afzonderlijk handhaven tegen concurrerende ‘grootmachten’ van dat kaliber.

De schaalvergroting van investeringen, produktontwikkeling en marktbeheersing heeft in de tweede helft van de twintigste eeuw een tempo bereikt dat door geen enkel Europees land op zichzelf is bij te houden. Economisch moet er dus in elk geval als gesloten front worden geopereerd, willen Europese volken nog iets over zichzelf te zeggen hebben. Dit temeer, omdat er geen sprake meer kan zijn van pure concurrentie via het marktmechanisme - zo die al ooit bestaan heeft -, maar juist machtsvorming op financiële en zeker ook op territoriale basis steeds meer doorslaggevend wordt. De soziale Marktwirtschaft, dit gecorrigeerd kapitalisme in de binnenlandse politiek, heeft dus een internationale ‘correctie’ als tegenhanger, die weliswaar minder ordenend te werk gaat maar een even zware inbreuk maakt op het nog altijd beleden en ook wel nagestreefde liberalisme. Het liberalisme blijkt, evenals het socialisme, steeds meer een vruchtbare utopie in plaats van een reëel bestaanbaar maatschappijstelsel. De toestand lijkt enigszins op de laatste fase in een

[p. 35]

monopoliespel. In de eerste fase heersen geluk en toeval naast spelinzicht; tegen het einde is de macht van de rijksten zo groot dat alleen een wonder de andere spelers nog van de financiële uitkleding kan redden.

De Europese Gemeenschap (1957-58) is op poten gezet om binnen haar grenzen vrije mededinging met bijbehorende schaalvergroting te verwezenlijken en om door een werkzaam buitentarief de eigen bedrijvigheid een voorsprong te geven op niet-Europese concurrenten. Sommige leden der Gemeenschap denken er weliswaar enigszins anders over - met name Nederland en het later toegetreden Groot-Brittannië - maar ook zij hebben zich nu eenmaal verbonden aan de Europese Akte (1985-86), en wat meer zegt, aan de dynamiek van het Frans-Duits-Italiaans-Spaanse blok. In deze landen, die samen doorslaggevend zijn, gaan de belangen van een grote meerderheid van producenten naar een zekere mate van protectie uit.

Die protectie, die de eigenlijke ratio van de Gemeenschap is geworden, heeft veel meer dan economische betekenis. Wereldvrijhandel zou betekenen dat de Westeuropese landen hun sociale wetten, hun uitgaven aan welzijn en milieu, hun op grote collectieve uitgaven gerichte belastingpolitiek en eindelijk zelfs hun hele soziale Marktwirtschaft zouden kunnen vergeten. Wanneer er dus door invoerrechten en importquota voor wordt gezorgd dat Japanse en Amerikaanse prijzen niet te ver onder de Europese blijven, is dit een verdediging van de Europese beschaving.

Het is waar dat kosmopolitische liberalen en goulasjsocialisten elkaar dan plegen te vinden in een protest uit naam van ‘de consument’, die minder vrij wordt en duurder uit is; maar toevallig zijn de meeste consumenten tegelijk producent en als zodanig veel kwetsbaarder.

Ook is het waar dat landen als Nederland en Zweden door de gemeenschappelijke interne markt zullen worden genoodzaakt een stap terug te doen in sociale voorzieningen; twee stappen wellicht, maar nooit naar het niveau van het Amerikaanse welfare- en belastingstelsel of naar de werkverslaving van de Japanse arbeiders, toeleveranciers en salarymen met hun ‘bedrijfsgeest’ die aan kazernering en morele herbewapening doet denken.

En wat zou het alternatief zijn wanneer bijvoorbeeld Frankrijk, laat staan Nederland, een eigen sociaal-economisch beleid bleef voeren? Zouden Philips, akzo, dsm enzovoort niet allang ter ziele zijn, nog veel

[p. 36]

eerder dan Thomson, Peugeot-Citroën en Péchiney? De tot voor kort zo gedisciplineerde Bondsrepubliek Duitsland had het zeker wat langer volgehouden, al zou het einde ook daar nauwelijks twijfelachtig zijn geweest; maar een herenigd Duitsland dat 600 à 1000 D-mark kwijt zal zijn aan de revalidatie van het oostelijke landsdeel en misschien evenveel aan de onontkoombare hulp voor Oost-Europa, zou zonder de Gemeenschap als een kreupel geslagen man tegenover de reuzen van Noord-Amerika en Oost-Azië staan. Daarom is het in wezen onze vrijheid die wij, Europese volken, door de Gemeenschap behoeden voor uitholling en uitverkoop: de vrijheid van ons opvoedings- en onderwijssysteem, de vrijheid van onze vijfdaagse en veertigurige werkweek, de vrijheid van onze vakanties en de besteding daarvan, de vrijheid van onze universiteiten of wat daarvan over is, en van al onze geestelijke beroepen.

Zes jaar geleden, voordat in het totalitaire blok de grote Kladderadatsch begon, werd de vereniging van de Europese markt als dermate dringend beschouwd dat er plechtig enkele tijdslimieten en inspanningsverplichtingen werden afgesproken. Nu schijnen sommige publieke figuren opeens veel minder haast te hebben met het waarmaken van die belofte. Is dat vrees voor het onherroepelijke? Angst voor het onbekende? Of misschien de verleiding om alsnog van paard te verwisselen, de écuzone in de wieg te smoren en tot een Atlantische rand van het dollargebied te blijven behoren? In die voorstelling wordt Duitsland alleen gelaten met een verloederd Oost-Europa, waarvoor het zich noodgedwongen grote imperiale opofferingen zal getroosten. Twintig jaar later zal het aan de spits van een continentaal en allesbehalve vrijheidslievend blok staan. Niet drie, maar vier, vijf of zes imperia zal de wereld tellen, met al hun spanningen, en nog altijd niet in staat de Aardse natuur te redden van de giftige effecten der menselijke anarchie. Frankrijk zal niet anders kunnen doen dan zich los te maken van de steeds meer opzwellende Duitse kameraad, die zich nauwelijks interesseert voor de Maghreb, Zwart Afrika en Latijns Amerika doordat hij de handen vol heeft aan ‘Azië’; het Azië in sociaal-economische zin, dat 177 jaar geleden in de achtertuin van de Oostenrijkse kanselier Metternich begon en dat zich nu weer uitstrekt van Hongarije tot Irkoetsk en Wladiwostok. De scheidslijn van twee machtsblokken, die tot vijf jaar geleden dwars door Europa liep, zal dan blijken slechts verplaatst te zijn naar de lijn Delfzijl-Basel. Of zou het toch de lijn Antwerpen-Luik worden? Is zulk een vooruitzicht veiliger dan het afgesproken Europa ‘van de Twaalf’, dat binnenkort een Europa van de Twintig kan zijn met de Frans-Duitse belangengemeenschap als blijvende kern? Wie deze gemeenschap, nu door de Duitsers nog vuriger gewenst dan door de Fransen, een stok tussen de benen tracht te gooien, kan moeilijk een vriend van de vrede en zeker geen vriend van Europa worden genoemd.

Een vraag van structuur, en daarmee van zijn of niet-zijn, is intussen deze: tot welke levensterreinen strekt de eenheid van het Europese imperium zich uit?

Het is begonnen als een marktgemeenschap onder de goedkeurende blik van een onbedreigde beschermer. Nu is die economische gemeenschap de beschermer al een eindje boven het hoofd gegroeid en vormt zich in snel tempo een gemeenschappelijk beleid omtrent Europa's plaats in de wereld. Zulk beleid heet buitenlandse politiek en trekt vroeg of laat de militaire belangen met zich mee. Staten die dit nooit hebben gewild en alleen een grote Europese vrijhandelszone wensten zullen binnenkort voor de keus worden gesteld te blijven meedoen of de gemeenschap te verlaten. Die keuze zal nu voor Nederland nog minder twijfelachtig zijn dan in 1958 toen in antwoord op het Verdrag van Rome de Europese Vrijhandels Associatie werd gesticht.

Veel ingrijpender dan de ontwikkeling der externe betrekkingen is de richting waarin de interne macht van het imperium zich beweegt. De vraag is of de volken van de Europese Gemeenschap als zodanig worden gerespecteerd. Dit is niet mogelijk wanneer nationale samenlevingen in al hun veelzijdigheid ongeremd onder economische noemers worden gebracht: de noemer van het vrije ondernemerschap, van de commercialisering van elk schaars goed, van de standaardisering in alle marktverhoudingen, van de particuliere mededinging op Europese schaal.

Er blijven in elk geval twee principes die niet alleen gelijkwaardig naast dat van de economische eenmaking moeten staan, maar in voorkomende gevallen ook dienen te prevaleren. Het ene is het culturele in geestelijke zin: taal, opvoeding, geloofsleven, kunsten, uitgeverij, media enzovoort. Het andere kunnen wij het etnisch-territoriale noemen. Hiertoe behoort de vanzelfsprekendheid waarmee elk volk, elke ‘stam’ of woongemeenschap over eigen grond en landschap blijft beschikken. Zo moeten de besturen van Friesland, Zeeland, Jutland, Bretagne de zeggenschap over het eigen bo-

[p. 37]

demgebruik hebben om te voorkomen dat hun kusten tot Duitse, beter gezegd Rijnlandse, Hamburgse, Amsterdamse, Parijse vakantiekolonies degenereren. Een stadsbestuur als dat van Arnhem en Enschede moet de vrijheid behouden zijn bouwmeesters, drukkers, operators van culturele evenementen, onderwijsgevenden, musici, bij voorkeur uit eigen land of streek aan te trekken onafhankelijk van het Europese marktmechanisme. Uiteraard moeten niet alleen de overheidstaal, het openbaar vocabulaire en het onderwijs eigentalig blijven, maar moet ook de Wet toezien op nationale en regionale onvervreemdbaarheid van het gedrukte woord, zendfrequenties, kabelexploitatie, communicatiemiddelen. Kortom, de soziale Marktwirtschaft krijgt er een culturele dimensie bij; en onder deze regulering valt ook de ‘heemschut’, anders gezegd de bescherming van nationale en regionale territoria. Ook dan zal de macht van het geld nog groot genoeg zijn; alleen, laat die dan niet over aan de zakenlui, die er maar al te graag aan gehoorzamen, maar gekozen besturen die gemeenschapsbelangen vertegenwoordigen. Zij wie het aangaat zullen aldus meebeslissen over het stellen van grenzen aan zulke ‘heilige’ zaken als particulier eigendomsrecht (i.c. grondeigendom, beschikking over massamedia e.d.) en bevordering van de werkgelegenheid.

Dat de grote sociaal-economische lijnen in Straatsburg en Brussel moeten worden getrokken spreekt vanzelf; even vanzelfsprekend is echter dat de humanitaire beperkingen die Europa dankzij eigen kracht en imperiale bescherming kan opleggen aan het winststreven, door de deelnemende naties en stammen worden toegepast volgens de oudere wetten van verwantschap, gastvrijheid en zelfbehoud tot in het verre nageslacht.

Dit geldt, meer nog dan voor de vrijheid van ondernemen, voor migraties die een collectief karakter krijgen. Als sommige wijken al door cityvorming onbewoonbaar geworden zijn en andere door massale toestroming van exotische vreemdelingen geheel van karakter veranderen, raken stad- en landgenoten vervreemd op de terreinen waar zij zich thuis voelden: het woonblok, de buurt, de wachtkamers van publieke instellingen, de scholen en ontmoetingsplaatsen van hun kinderen. Wat betekenen dan nog die oude wetten? Een land dat dit laat begaan heft zichzelf op. Een imperium dat door nalatigheid de cultuurhutspot verergert terwijl het juist opgericht is om volken, dat wil zeggen culturen te beschermen, kan niet anders zijn dan een verre, oncontroleerbare technocratie; een staat waar velen van profiteren maar waar niemand een hand voor uitsteekt.

Het gaat hier om belangen die de meerderheid van de Europeanen met elkaar gemeen hebben, en die in de eenentwintigste eeuw alleen nog beschermd kunnen worden binnen de wallen van een Europese wetgeving. Om binnen dit imperium tot een orde in het teken van de vrijheid te komen, zal menig Europees volk opnieuw moeten leren dat de Wet heilig is en niet bepaald wordt door opportuniteit, maar juist bestemd is om tegenspel te bieden. Opdat voortbouwend op de traditie, l'Europe des patries soit avant tout une Europe des patrimoines!