Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 33]

Tom
Jean Schalekamp

Vannacht heb ik van Tom Talmadge gedroomd, iemand die al sinds jaren volledig uit mijn gedachten verdwenen was. Zelfs de sculptuur die ik indertijd van hem kocht, de kleine bronzen krijger, associeer ik niet meer direct met de maker; zij staat al zo lang tussen de andere sculpturen op het ladenkastje, dat zij een vanzelfsprekend onderdeel van mijn kamer is geworden, iets wat daar altijd is geweest en er altijd zal zijn.

Wat ik precies gedroomd heb, weet ik niet meer. Het was een van die dromen die je bij het wakker worden onmiddellijk vergeet, maar waarvan iets je op de een of andere manier toch bijblijft: niet de inhoud, of zelfs maar een detail daarvan, maar iets vaags, een gevoel, een stemming, een sfeer misschien, en in dit geval de eigenaardige, op niets concreets gebaseerde zekerheid dat Tom Talmadge er een rol in had gespeeld. En door die droom moest ik natuurlijk onwillekeurig weer denken aan die rare avond bij zijn moeder.

Hij had me voor het avondeten uitgenodigd. Ze woonden in James Avenue in St. Paul, niet ver van het huis waar Scott Fitzgerald geboren was, zoals hij me de eerste keer vol trots vertelde. Om een uur of zeven reed ik er heen. Het was weer zachtjes gaan sneeuwen, en het woei behoorlijk. Het beton van de freeway en de afslag was nog schoon, maar de straten waren behoorlijk glibberig. Om de hoek van zijn straat maakte ik ineens een schuiver en raakte met een onaangenaam schurend geluid een autowrak, dat daar kennelijk al jaren geparkeerd stond. Ik stapte uit en keek, maar afgezien van enkele diepe krassen in mijn lak was er niets ergs gebeurd. Toch voelde ik het aan als een onheilspellend voorteken.

Ik parkeerde een eindje verder, achter zijn pick-up, en stapte zijn tuintje in. Daar hing, zacht schommelend in het gelige schijnsel van de straatverlichting, een hangmat, zwaar van een halve meter oude en nieuwe sneeuw. Op de grond, tussen de bomen en de struiken, stonden drie of vier in onherkenbare witte vormen veranderde beeldhouwwerken en een oude motorfiets zonder wielen. Een paar meter verder, vaag zichtbaar in het duister, waren, onder een reusachtige, als een ballon opbollende sneeuwhoop, nog net de vormen van een schommelstoel te raden. Ik bleef er even naar kijken, tot ik het koud kreeg en aanbelde.

Ze zaten in het piepkleine voorkamertje naast het al even kleine keukentje. Over de tafel, die met een ouderwets zeildoek was bedekt dat misschien wel uit de jaren dertig dateerde, lagen ontelbare foto's verspreid.

Tom stelde me voor aan zijn moeder, een klein, gedrongen vrouwtje met het gezicht van een vriendelijke, maar een beetje dommige hond. Het was waar, ze had de mond, de wangen en het voorhoofd van een boxer, en daarbij een verhoudingsgewijs te klein, rimpelig, mopshondachtig neusje. Een fascinerend gezicht eigenlijk, ik moest er steeds weer naar kijken. Ik kon me best voorstellen dat Tom veel van haar hield, maar niet dat hij op zijn 35ste nog steeds bij haar woonde in plaats van bij zijn adembenemend mooie vriendin. Ik stond op het punt te vragen ‘Hoe is het met Donna? Komt ze niet?’ maar herinnerde me nog net op tijd dat ze in dit huis niet welkom en waarschijnlijk evenmin bespreekbaar was.

Ik kreeg een glas wijn en mocht ook de foto's bekijken. Het waren er honderden. Er waren oude vergeelde of sepiakleurige foto's met kartelrandjes bij, vakantiekiekjes van de kleine Tom met pa en ma aan de oever van het Bovenmeer of in de berkenbossen van noordelijk Minnesota, foto's van Toms jongere broer, die in Vietnam was gesneuveld, een paar nieuwere foto's van Toms werk, en ook een stuk of wat uit oude tijdschriften geknipte plaatjes van Zelda Sayre Fitzgerald, die de moeder in een aparte enveloppe bewaarde. Ze sprak over Zelda alsof ze haar intiem gekend had en ze kreeg nóg tranen in haar ogen als ze eraan dacht hoe treurig haar laatste jaren waren geweest. Het leek wel of ze zich op de een of andere manier met Zelda identificeerde.

‘En dit is Faith,’ zei Tom terwijl hij alle Zelda's opzij veegde en me de foto van een aanbiddelijk jong meisje met grote onschuldige kijkers en lange goudblonde haren toeschoof.

Zijn moeder keek met een schuin oog mee en zei: ‘Ik begrijp niet dat je die foto nog bewaart. Waarom verscheur je hem niet?’

Tom reageerde niet.

[p. 34]

‘Ik ben bijna met haar getrouwd geweest,’ zei hij. ‘Ze stond model toen ik pas begon. Tien jaar geleden alweer, of was het twaalf?’

‘Twaalf!’ zei zijn moeder bits.

‘En waarom ging het niet door?’ vroeg ik onschuldig.

‘Mijn moeder mocht haar niet,’ zei hij zacht, maar ze had het wel gehoord en reageerde onmiddellijk.

‘Natuurlijk mocht ik haar niet,’ zei ze langzaam maar fel. ‘Ze zou je in het ongeluk gestort hebben, net als al die anderen, als ik het niet verhinderd had.’

‘But, mother dear...!’ protesteerde Tom voorzichtig, en toen begon een soort trage, slepende ruzie waar voorlopig geen eind aan leek te komen, en waarin alle vrouwen met wie hij een nieuw leven had proberen op te bouwen maar die na korte tijd op moeders aandringen weer uit zijn leven verdwenen waren, de revue passeerden. Ik wilde eigenlijk niet luisteren, en probeerde me ervoor af te sluiten door aan andere dingen te denken of door geconcentreerd de foto's maar weer eens te bekijken of de geel geverfde planken muren van het kamertje, waar hier en daar een oude kalender of een in een ovale lijst gevat portret hing en, boven de deur, een gevernist stukje berkestam met een ingekleurde foto van het Bovenmeer, maar soms ving ik toch onwillekeurig wel iets op. Nu hadden ze het over een vrouw die, in een vlaag van verstandsverbijstering, haar baby van een brug in de half bevroren Mississippi had gegooid, maar het werd me niet duidelijk of ook zij iets met Tom te maken had gehad en dat kind misschien van hem was, want er werd in dit verband ook steeds melding gemaakt van een zekere Chuck, een vriend van Tom die evenmin moeders goedkeuring kon wegdragen.

‘Maar moederlief,’ protesteerde hij weer met zijn langzame, lijzige stem. Hij keek haar bijna smekend aan met zijn grote, droefgeestige ogen en streek langzaam met zijn vingertoppen over zijn zware, ver over zijn lippen hangende snor.

Niets is destructiever dan moederliefde, dacht ik.

Het leek wel of ze mijn aanwezigheid helemaal vergeten waren, maar dat was toch niet zo, want ze schonken wel steeds mijn glas bij. In het kamertje klonk een aanhoudend, slaap verwekkend gesuis en er hing een geur van een ver verleden, als van een petroleumkacheltje waar een pot thee op stond te trekken, maar er was geen kacheltje, er was alleen maar centrale verwarming, en er was ook nergens een pot thee te bekennen. Ik begon honger te krijgen, vooral na de drie of vier glazen wijn die ik zo langzamerhand al gedronken had. Maar de discussie sleepte zich voort, een woordenwisseling tussen twee uiterst traag en lijzig sprekende mensen, met eindeloos langgerekte woorden en zeer lange aarzelingen en stiltes waarin helemaal niets gezegd werd, alleen maar gedacht over wat de volgende aanval zou zijn. Het begon me ook op te vallen dat ze voortdurend langs elkaar heen praatten en steeds weer dezelfde dingen herhaalden die nergens op sloegen. Mijn aanvankelijke ergernis ging over in een vreemd soort matheid en een doffe berusting, die vervolgens weer plaats maakten voor een obsederende fascinatie. Ik nam me niet eens meer voor om nu toch echt eens te proberen het gesprek in andere banen te leiden. De situatie begon me zelfs een beetje te amuseren.

Maar de honger knaagde hoe langer hoe erger en dat bracht me ertoe er serieus over te denken om op te staan en een restaurant te gaan zoeken, als er tenminste nog een open was. Niet ver daarvandaan, herinnerde ik me, moest een Afghaans restaurant zijn, maar juist toen ik me daarop begon te verheugen en mijn mond al opende om het woord te nemen, sloeg Toms moeder zich verschrikt voor het hoofd en zei: ‘O God, ik vergeet helemaal dat ik nog moet koken.’

Dat gaf hoop. Ze stond haastig op en dribbelde naar het keukentje, dat door niets van de kleine voorkamer gescheiden was. Maar terwijl ze daar rondscharrelde, bleef de ruzie maar voortduren, en soms kwam ze, met een ei of een half geschilde aardappel in haar hand, weer even aan tafel zitten om nieuwe argumenten aan te voeren. Ik voorzag dat het op die manier nog wel een paar uur kon duren voordat het eten klaar was, maar mijn maag protesteerde niet meer en door de warmte en de wijn begon ik me prettig soezerig te voelen, zo'n warme loomheid waar je je helemaal op laat wegdrijven terwijl de geluiden om je heen alleen nog maar als een vaag gegons tot je doordringen. Soms dommelde ik zelfs een paar seconden in, maar schrok dan weer wakker door een wat luider uitgesproken ‘Maar moederlief’ van Tom of een ‘Maar hoe kun je dat nou toch zeggen’ van moeder.

Om kwart voor elf was het eindelijk zover dat we naar de zitkamer konden verhuizen, die een stuk groter was maar toch benauwend klein leek door al de meubeltjes en prullen waarmee hij was volgepropt. De tafel was gelukkig al gedekt. Toms moeder schepte mijn bord vol, Tom schepte vervolgens zijn eigen bord vol, maar zijn moeder nam niets en dat voorspelde weinig goeds, want ze zag er nog even strijdlustig uit als bij het begin van de woordenwisseling. Ik nam

[p. 35]

een hap, maakte haar mijn compliment over het voortreffelijke eten, vroeg Tom iets over het werk waarmee hij bezig was, maar het hielp niets, de oude thema's werden onherroepelijk weer ter sprake gebracht. De moeder riep nu ook mij tot getuige.

‘Hij kan niet op zichzelf passen,’ zei ze, ‘zo groot als hij is. Hij laat met zich sollen. Door vrouwen, door opdrachtgevers, door die zogenaamde vrienden van hem.’

‘But, mother dear,’ protesteerde Tom weer, en toen begon het allemaal weer helemaal opnieuw.

Ik trok me er maar niets meer van aan en at rustig mijn bord leeg, maar Tom nam geen hap van het zijne en het bord van zijn moeder bleef schoon, terwijl de ruzie gestadig voortkabbelde, alleen maar even onderbroken toen de moeder opstond om het dessert te halen, een puddinkje met slagroom. Zelf nam ze niet, maar Tom at nu in elk geval wel zijn dessertbordje leeg.

Zodra hij klaar was, kreeg hij ineens iets energieks over zich.

‘Kom, we gaan een pilsje drinken,’ zei hij.

Dat leek me een uitstekend idee.

‘Kom niet te laat thuis, Tom,’ riep zijn moeder toen we onze parka's aangetrokken hadden en naar de deur liepen. ‘Ik blijf niet op je wachten, hoor, ik ga vast naar bed.’

Door de sneeuwjacht stapten we naar een groot café, vier blokken verder. Er waren niet veel mensen meer. We gingen aan een tafeltje zitten vlak voor een enorme glazen wand waarachter, over een soort langwerpig podium, een stuk of vijf poedelnaakte meisjes om beurten heupwiegend heen en weer liepen alsof ze een modeshow hielden, maar dan eentje zonder kleren. Het waren mooie meisjes met haast volmaakte lichamen, maar niemand keek ernaar. De mannen aan de tafeltjes of aan de bar zaten gewoon te praten of somber voor zich uit te kijken, en de weinige vrouwen hadden natuurlijk helemaal geen belangstelling. De enigen die keken, waren Tom en ik, maar op den duur heb je het wel gezien en dan kijk je ook niet meer. Er was trouwens iets met die meisjes, of liever, met het effect ervan. Het leek net of ze niet helemaal echt waren, maar dat kwam natuurlijk door die glazen wand. Het was eigenlijk net alsof je naar een aquarium keek.

‘Hier in St. Paul mogen ze alleen naakt lopen als het achter glas gebeurt,’ zei Tom, ‘en ze mogen ook bewegen. Bij jullie in Minneapolis hoeft er geen glazen wand te zijn maar mogen ze niet bewegen. Kwestie van gemeentelijke verordeningen.’

‘Waarom doen ze dat eigenlijk als er toch niemand naar kijkt?’ vroeg ik. ‘In Europa zou iedereen zich de ogen uitkijken.’

Hij haalde zijn schouders op, glimlachte fijntjes en dronk toen in één teug zijn glas bier leeg, waarna hij zorgvuldig de punten van zijn zware hangsnor uitkneep. Hij was ineens de oude Tom weer, nu hij even onder zijn moeders vleugels uit was geglipt.

‘Waarom ga je eigenlijk niet bij Donna wonen?’ vroeg ik.

Hij keek me aan, had weer diezelfde wijze glimlach, en zei: ‘Zij is ook niet makkelijk.’

Er volgde weer een lange stilte, waarin we ieder nog twee pils dronken. Tom is, als het erop aankomt, een man van weinig woorden, en de woordenwisseling met zijn moeder had hem kennelijk uitgeput. Zelf ben ik trouwens ook geen groot prater.

‘Tom,’ vroeg ik op het laatst, ‘ben jij soms bang voor vrouwen?’

Hij zette zijn glas met een klap neer en keek me doordringend aan.

‘Ja,’ zei hij eindelijk. ‘Ik ben bang voor vrouwen. Omdat de vrouw de man baart, zoogt, leert lopen en spreken en ten slotte naar zijn graf brengt. Ik ben bang omdat de man tijdelijk is, maar de vrouw iets eeuwigs heeft. Kom,’ zei hij, terwijl hij me op mijn schouder sloeg, ‘we nemen er nog een.’

Het sneeuwde niet meer toen we weer buiten kwamen en naar mijn auto liepen. De wind was ook gaan liggen en er stonden zelfs sterren aan de hemel. De sneeuw flonkerde in het lantarenlicht alsof er diamantjes in zaten en het was zo koud dat er miljoenen kristalletjes in de nachtlucht leken te zweven, alsof de lucht zelf aan het bevriezen was.

En nu weet ik ineens weer wat ik van Tom Talmadge droomde. We zaten in zijn oude pick-up en reden door een dichte sneeuwjacht over de lange, rechte weg naar Duluth. Er was geen verkeer, en aan weerszijden van de weg gleden traag de eindeloze grijze sparren en berkenbossen langs. Plotseling richtte zich in de sneeuwbanken van de berm een figuur op. Het was Donna, met haar lange, donkerrode, in de wind wapperende haren. Ze was naakt.

Wat is ze mooi, dacht ik. Waarom neemt hij haar niet mee?

Maar hij scheen haar niet te zien. Ze holde naar het midden van de weg, zwaaide wild met haar armen.

‘Tom,’ zei ik, ‘Tom...’ maar er kwam geen geluid uit mijn mond.

Er klonk een rare doffe klap, en de wagen schokte even toen de wielen over haar heen reden. Daarna pas begon hij te remmen en keek me aan, fijntjes glimlachend, alsof hij net iets heel slims had gedaan.

‘Ik ben nu niet bang meer,’ zei hij.