Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 24]

De onzichtbare mens
Donald Bloch

De vraag is: verstop ik me? Of schuil ik alleen? Hoe dan ook, jullie zullen me wel belachelijk vinden. Verbergen? Schuilen? Ik heb niets gedaan. Nog niet.

Misschien verstop ik me daarom. Schaamte. Een mooi leven, geen spoor van longontsteking of een andere dodelijke ziekte, genoeg geld om zorgeloos uit te geven en nog steeds heb ik niets gedaan. Niets dat vermeldenswaard is in elk geval. Niets eigens.

Wel is onderduiken iets. Het is een daad. Een handeling en ook een uitgangspunt. Je kunt uit je schuilplaats komen. Opgeven. Je overgeven met handen op je hoofd. Je bent dus geen gevaar meer. Denk je dat ik door deze miljoenenstad zou kunnen wandelen met twee handen op mijn hoofd gevouwen, ellebogen naar buiten, straat in straat uit, totdat iemand er iets aan deed? Hoe ver zou ik komen voordat ik gearresteerd werd? In elk geval zou al het bloed uit mijn armen zijn gestroomd.

Misschien het proberen waard, maar dan komen de vragen. Zoals: wat heb je gedaan? Ik heb me verstopt. Ja, maar waarvoor? Dan zou ik mijn handen kunnen laten zakken, mijn schouders kunnen ophalen. Alsof je een sollicitatieformulier invult en bij vragen over vroegere werkzaamheden alleen maar puntjes kunt zetten. Je krijgt nooit een baan als je er niet eerder een hebt gehad. Nu ik er over denk, onderduiken is een van de weinige dingen die je kunt doen zonder ervaring. Natuurlijk heb je instinct nodig. God zij dank heb ik dat. Geen referenties, alleen de goede instincten. ‘Kom op vriend, niemand steekt zo Fifth Avenue over als ie niets heeft uitgespookt. Wat is er aan de hand? Vertel maar es effe.’ Te pijnlijk om zelfs maar aan te denken.

Echt, ik geloof dat ik alleen maar schuil. Ik kan mezelf beter niet wijsmaken dat het om iets anders gaat. Waarom zou ik daar een naam voor verzinnen? Er zijn zelfs een paar mensen die me beginnen te verdenken. Hun ogen zijn wantrouwend. Zij kijken vlak langs mij heen.

Wantrouwen helpt. Helpt mij en hen. Het doet geen kwaad, zoals algemeen wordt gedacht. Wantrouwen is goed voor de bloedsomloop. En een welkome afleiding als je je nergens echte zorgen over hoeft te maken. Als ik mijn medemens kan helpen door hem te vergasten op wat wantrouwen, wie ben ik dan om dat met een glimlach of vriendelijk knikje in de knop te breken? Of een opmerking - ‘Alles is in orde. Maak je geen zorgen over mij. Geen geheimen, niets ernstigs.’ Ik bedoel: denk je dat iemand erbij gebaat zou zijn als ik dat zei? Zolang ze maar langs mij heen kijken. Zo niet, dan sta ik niet in voor mijn daden. Maar ze doen het wel. Net zo zeker als dat ik op deze bank zit met beide voeten op de grond.

Hoe oud ben ik? In jaren? Ik heb een broer, mijn ‘jongere broertje’. Hij is getrouwd, redelijk gelukkig, en heeft vier kinderen. Zijn oudste zoon komt tot mijn kin als ik rechtop sta. Mijn moeder is dood. Mijn vader loopt met een wandelstok, maar het grootste deel van de dag kauwt hij erop terwijl hij uit het raam naar beneden zit te kijken, door de spijlen van de brandtrap heen, naar politiemensen die parkeerbonnen uitdelen. Mijn zusje, ouder, is drie keer getrouwd geweest, bij benadering. Ze zegt heel overtuigend dat ik er jonger uitzie dan ik ben. Dan zit ze te wachten tot ik het compliment retourneer. Zus maakt dat ik niets meer weet te zeggen. In feite zou ik het niet erg vinden om er zo oud uit te zien als ik ben. Zo oud ben ik.

Tussen twee haakjes, wie zich verschuilt, kan zich niet permitteren rusteloos te zijn. Hij mag zelfs die indruk niet wekken. Althans niet wanneer hij het lang hoopt vol te houden. Eén nerveuze beweging, adem die hoorbaar wordt ingezogen, en je valt door de mand. Niet dat ik doe alsof ik dood ben. Geen denken aan. Er is een wereld van verschil tussen doen alsof je dood bent en je verborgen houden. Dan hou je je recht om de mensen te verrassen. Als buiten de uitlaat van een auto knalt, moet ik reageren, maar ik overdrijf het niet. Het kiezen van de juiste kleren is ook heel belangrijk. Je wilt de aandacht niet op jezelf vestigen. Maar te sjofel valt ook direct op. Een wolk voor de zon. Dezelfde grijze jas, dag na dag, dezelfde hoed en schoenen. Werkt op omstanders als een rode vlag, even trefzeker als elke dag nieuwe kleren. Je hebt vermoedelijk nooit beseft hoeveel mensen je opmerken zonder je aan te kijken.

[p. 25]

Voordat ik op een andere bank ga zitten, zal ik nog iets merkwaardigs vertellen. Eens komt de tijd dat ik zal terugkijken op deze periode van onderduiken en me zal afvragen hoe ik het in godsnaam heb klaargespeeld. a, ik ben niet pienter; b, ik geloof dat je veine moet hebben, daar is geen ontkomen aan, maar objectief gezien wijzen alle ervaringen van mijn leven dramatisch in de andere richting. Maar ja, wie zijn wij dat we ons eigen gesternte kunnen beoordelen? Daar gaat het om, denk ik. Alsof je met een gemene verkoudheid eten wilt proeven.

‘Hallo gabber, hoe gaat het? Met het verstoppertje spelen?’

‘Pardon?’

‘Het verstoppen. Weet je wel: kiekeboe, je bent gezien.’

De andere kant uit kijken hielp niet. Ik voelde een hand op mijn mouw, een warme adem dicht bij mijn oor.

‘Ons hou je niet voor de gek. We hebben op je gelet.’

‘Wij?’

‘Wij.’ De hand spoort de zwakke plekken van de mouw op: een knoop ontbreekt, draadjes aan de manchet. Zus zou er een nieuwe aanzetten.

‘Je ziet die mensen daar. Zes stuks. Eén in de schaduw van de lantarenpaal. Twee daar, die bestuderen de prijs van het vlees - nee daar, bij de ingang van de supermarkt. Eén achter ons.’ Gevaarlijk om je hoofd snel om te draaien. ‘En ik. Hoeveel zijn dat er?’

‘Vijf.’

‘En... o ja, Willie. Willie is nieuw. Dat is hem, daar. Niet de man die in die vuilnisbak rommelt, die niet. Willie staat op de bus te wachten.’

‘Ik zie niemand.’

‘Precies!’

‘Alleen jou.’

‘Wat dacht je? We zijn professionals.’

‘Professionals?’

‘Onderduikers.’ Mijn neusvleugels moeten getrild hebben, of zoiets.

‘Wij zijn onderduikers, net als jij. Maar wij zijn vakmensen.’

‘Je vergist je in mij.’ Toen ik probeerde op te staan, duwde de man mij terug. ‘Je hebt het totaal mis. Ik verberg me helemaal niet. Ik hou me alleen gedeisd, meer niet.’

‘Wie probeer je nou voor de gek te houden?’

‘Waarom hou je me in de gaten?’ Onwillekeurig dwaalden mijn ogen rond om toch te proberen die zes man te ontdekken. ‘Neem me niet kwalijk, ik wou niet schreeuwen.’

‘Moet je horen, je hebt aanleg. Of liever gezegd: je hebt een begin, en je zou echt goed kunnen worden.’ Hij kon trouwhartig kijken, als hij wilde. ‘Het hangt er natuurlijk van af.’

‘Waarvan af?’

‘Hoe hard je er aan wilt werken.’

Hij was waarschijnlijk ouder dan ik. En zeker dikker, ongegeneerd. Maar nog zonder rimpels. Prachtige ogen, niets om bang voor te zijn. Ogen als een heldere lucht. Als hij dacht dat ik zou schrikken van het woord ‘werk’, had hij het mis. Hard werken en erkenning, daar wist ik van.

‘Professionals?’

‘Vind je dat zo'n verontrustend idee?’

‘Als ik eerlijk mag zijn, ja. Ja, dat vind ik.’

‘Dat hoeft echt niet.’

‘Laat ik het anders zeggen. Wat heb ik eraan als ik professional word?’

‘Verspilde moeite, Marty.’ Een vrouwen-

[p. 26]

stem, als een snauw. ‘En dat niet alleen, je verknoeit onze tijd ook. En ik heb het je gezegd.’ Zijn wenkbrauwen en de mijne schoten omhoog, alsof wij niets te verbergen hadden. ‘Maar Marty weet het beter. Hij ruikt ze op een kilometer afstand.’

Ze was, zonder overdrijving, kolossaal. Bolle wangen onder een zonnebril, behangen met goedkope sieraden.

‘Waar komt zij vandaan?’

Haar hand lag nu bij mijn elleboog op de andere mouw. Een lichte aanraking. De hamer viel met het geweld van een veertje. Vrouwen kunnen dat nu eenmaal, nietwaar? Zelfs de zwaarste.

‘Wat een brutaliteit. “Wat heb ik eraan als ik professional word?” En schuif eens een eindje op.’

Niemand had haar gevraagd te gaan zitten, maar het was een openbare bank. Een van de naar schatting 32 000 banken in de stad. Een van de nadelen van ongezien blijven, onderduiken zo je wilt, is dat het alleen in het openbaar kan.

‘Vriend, zet die oren van je eens wijd open. Je hebt er niets bij te verliezen als je van status verandert. Niets met een grote n. Zo denkt een professional erover. Niets te verliezen, doodeenvoudig.’ Ze gebruikte een parfum dat beelden van dode walvissen opriep.

‘Voordeel, dat is alleen iets voor amateurs.’

‘Dit is tante Grace,’ zei Marty lachend.

‘Een genoegen om kennis te maken.’

Zo klonk het niet.

‘Grace kan je dingen leren over onderduiken waar je zelfs nooit van hebt gedroomd.’ Marty wachtte op mijn reactie. ‘Wat denk je ervan?’

‘Het komt wel wat plotseling, dat zullen jullie met me eens zijn.’

‘Laat hem maar, Marty, kom op.’ Tante Grace stond op, maar was niet veel groter dan toen ze zat. ‘Meneer denkt dat ie alles door heeft. Als je het mij vraagt...’

Marty hield zijn hand een klein eindje op, en tante Grace bedaarde.

‘Moet je horen, wij kunnen je nieuwe dingen leren om je voor te verbergen.’

‘Het heeft geen zin om tegen hem aan te praten, Marty. Dat haalt toch nooit iets uit? Weet je Ethel nog? Als jij één keer kunt noemen dat het gelukt is om iemand over te halen, dan val ik op mijn kleine knietjes en bied excuses aan. Kom nog eens langs, hè.’

Tante Grace liep weg van de bank, duiven stoven op. Toen was ze verdwenen. Marty zuchtte. Hij stond daar schutterig.

‘Wacht, alsjeblieft. Ik wil graag wat meer weten.’

‘Als je het mij vraagt, wordt Marty oud.’ Een prachtige jongen. Er is geen ander woord voor. Blond, slank. Ontluikende baard. Vriendelijk gezicht, als je niet té precies keek. De vraag lag op mijn lippen: hoe is hij betrokken geraakt bij een stelletje onderduikers? Maar ook - als hij het kon, kon ik het ook.

‘Hou jezelf niet voor de gek, Willie. Hij is nog steeds de beste. Is dat niet waar, Marty?’

Een kleine man, ronde schouders, geronnen bloed op zijn kin door een bot scheermes. Hij was meer het type, paste beter in het beeld. Mijn beeld.

‘Waar is-ie nou? Waar is Marty naar toe?’

De anderen moesten allemaal lachen. Ik wist dat ze lachten, maar op een manier die ik nog nooit had gezien. Ze lachten zonder aandacht te trekken. Dat moest ik nog leren.

‘Hoe hebben jullie... mij opgemerkt? Hoe wist je dat ik...’

‘Marty ziet dat. Hij weet wie hij moet hebben.’

‘Hoe pikte Marty mij er dan uit?’

Willie was vriendelijk.

‘Toen je een plaatsje op een lege bank zocht, was je net iets te voorzichtig.’

‘En niet dezelfde bank van gisteren.’ De stem van Marty. Hij liep over het trottoir naar ons toe. De anderen knikten trots en vol waardering voor de prestaties van hun leider.

‘Je legde je benen pas over elkaar toen je er redelijk zeker van was dat niemand keek. En als ik je gevraagd had wat er in de krant stond die je las, zou je niets weten.’

‘Wat denken jullie van een drankje met z'n allen?’ Dat was mijn stem.

‘Op het vakmanschap?’

Wat zei ik ook weer over geluk hebben? Maar zo is het leven toch, abrupt. Ha! Na jaren en jaren slepen krijgt mijn leven plotseling vleugels. Binnen één seconde verandert alles. Nou ja, niet alles. Ik moet niet overdrijven. Nu minder dan ooit. Zo veel verandert er ook niet, uiterlijk niet tenminste, maar dat kleine beetje, die drempel - niemand ziet dat je eroverheen stapt, ze weten van niets, maar het is een stap van jewelste. Wat zeg ik nu allemaal? Ben ik gek geworden? De anderen weten ervan. Zij hebben me tenslotte geholpen, niet?

Ik zal je één ding vertellen. Gemakkelijk is het niet. Wanneer je, als troost voor honderden zwakheden en mislukkingen, denkt dat je redelijk goed bent in bepaalde dingen, valt het niet mee om van het ene moment op het andere te ontdekken dat je al die tijd een beginneling bent geweest. Dat is een bittere pil om te slikken. Niettemin, de ontdékking - net als wantrouwen - doet het bloed stro-

[p. 27]

men. Stolt het, een seconde of wat, en jaagt het dan voort.

Het zijn fanatiekelingen. Ik was er bang voor toen ik ‘ja’ zei. Nu niet meer. Waarom zou ik alle fanatici veroordelen terwijl er maar een paar lastig zijn? Er bestaan, zoals het gezegde luidt, fanatiekelingen en fanatiekelingen. Ik zeg dat ook niet om mezelf op de borst te kloppen. Fanatisme is heel verfrissend, na zo veel onverschilligheid. Net als teugels, daar kun je je aan vasthouden.

Marty zegt meteen geweten te hebben dat ik het in me had, maar ik was wel verbaasd te merken hoe snel ik leer. Dat moesten ze allemaal toegeven. Al die jaren sluimerden die mogelijkheden in mij. Tot heden heeft niets of niemand die naar buiten gebracht. Dat zet je aan het denken.

Om te beginnen was het moeilijkste van het idee af komen dat onderduiken een solooperatie is. Allerminst. Met excuses: je kunt in je eentje geen tango dansen. Waar zouden we blijven, wij onderduikers - de ondertoon van trots is geheel verkeerd, maar deze ene keer, onder vrienden, neem ik het risico, verkeerd om voor de hand liggende tactische redenen, ook fout omdat die ondertoon een verkeerd denkpatroon kan aankweken.

De kunst is vervolgens om in de anonieme massa de zoekers te herkennen, op ze af te gaan en ze van hun wil te beroven. Hen voor te zijn en ze te ontwapenen, zodat ze kijken zonder te zien. Als je weet hoe het moet, kun je iemand dwars door je heen laten staren. Misschien gaat iemand me vertellen dat je daarvoor geen professional hoeft te zijn. Goed, ik neem mijn hoed af voor zo iemand. Die is slimmer dan ik. Aanzienlijk. Ik voor mij, ik raak gecharmeerd van ideeën die zo voor de hand liggen dat ik er over struikel - maar pas als ik ze hoor, want zelf zou ik er in geen duizend jaar opgekomen zijn. Zoekers. Het kwam niet in mijn hoofd op. Ik maakte geen onderscheid. Maar volgens Willie is leren het proces van te weten te komen wat je eigenlijk allang had moeten weten. Hoe oud ben ik? Ach, in elk geval niet te oud om te leren, zoals blijkt.

Wat ik moest doen, als training voor de eerste maanden, was zelf zoeker spelen. De anderen - negen in totaal. Hoeveel er op een gegeven moment zijn, weet ik nooit, want het is een ongeregeld groepje mag ik wel zeggen; maar ik heb nu negen verschillende gezichten gezien, voordat ze onzichtbaar werden. Niets bijzonders. Een normale werklast. Ik moest ze zoeken. Ik moest ze zien te vinden - die woorden benemen me nog steeds de adem. In het begin kreeg ik afschuwelijke hoofdpijn van dat zoeken, maar ik moet erkennen dat de groep goed was, verdraaid goed. Geen leedvermaak, geen ontmoediging. Ze hadden me een eerlijke kans beloofd, dus Marty garandeerde die van meet af aan, en verdomd, ik kreeg hem.

Geen zoetige vriendelijkheden, ook geen goedkope betuigingen van morele steun als ik de boel verprutste. verknoeide. Als iemand iets had gezegd in de geest van ‘Kop op, maak je geen zorgen, je redt het wel’, dan zou ik meteen hebben opgegeven, ik zou het boeltje er onmiddellijk bij hebben neergesmeten. Eeuwig zonde, maar ik weet waarover ik spreek. Nee, ze probeerden de pil niet te vergulden. Ze waren wat ze hadden gezegd - professionals.

Ik geef toe dat er die eerste maand ongemakkelijke momenten waren. Om het zacht uit te drukken. Golven van twijfel is dichter bij de waarheid, toen ik dacht dat Marty me niet als onderduiker uit de menigte had gepikt maar als dwaas. Ze wilden een kleiner iemand om zich groter te voelen. Ze wilden iemand uit kunnen lachen. Ik vroeg me af of het mij ook zo zou vergaan. Zou ik ook zo'n behoefte krijgen om erop in te slaan? Zij dachten, dacht ik, dat zij, wij, op een of andere manier beter waren. Niet alleen anders, maar beter. Onderduiken of zoeken - hier was de natuurlijke selectie aan het werk. Ratten in de kelder. Ofschoon ik er bijna overstuur van raakte, moest ik het toch erkennen. Ze waren goed. Heel goed.

‘Kijk niet zo tevreden. Nooit tevreden kijken. Dan geef je je bloot.’

De eerste keer dat ik tante Grace te pakken kreeg, haar als het ware uit het niets haalde, zei ze dat tegen mij. Ze zei ook tegen Marty, hard genoeg voor mij om het te horen: ‘Jij had gelijk, ik had het fout.’ Haar enorme gestalte leek nog gigantischer te worden. ‘Je weet ze te kiezen, Marty.’ Vervolgens keek ze om te zien of ik me gevleid voelde, en omdat ik me daartegen verzette, deed ze iets heel grootmoedigs - en gevaarlijks. Zij keek voldaan.

Misschien moet ik toch duidelijk maken dat het onderduiken waar ik over spreek, niet gewoon verstoppertje spelen is. Ik wil het abc niet uitleggen, noch wil ik jullie intelligentie onderschatten, maar de groep kroop niet weg in riolen en dook geen liftkokers in, waar ik ze dan zou moeten opsporen. Nee. Ze maakten zich totaal onopvallend. Ze verdwenen gewoon. In feite waren er dagen achter elkaar dat ik totaal niemand zag. Dagen waarop ik niemand kon vinden. Eenzame, vernederende dagen. Erger dan wat ik ooit had meegemaakt. Soms kwam ik 's avonds met lege handen thuis en kon ik

[p. 28]

niet slapen. Dan lag ik wakker in bed en rilde ik bij de gedachte dat er wel eens een stel dichtbij kon zijn, in de kamer. Ze lachten me vast uit en ik, in mijn toestand van al te grote gretigheid, om niet te zeggen hysterie, was blind. Lange nachten en angstaanjagende dagen waarin ik door mijn eigen voetstappen achtervolgd werd, verdoofd in de verlatenheid van mijn isolement door het aanhoudende dreunen van mijn hart. En dan wist ik, in tegenstelling tot zo veel anderen in soortgelijke omstandigheden, tenminste waar ik naar op zoek was.

Het gevoel van vervulling toen ik de periode van training met succes had afgerond, kon ik moeilijk beschrijven. Een persoonlijk geschenk, dat om beurten naar behoeven koud of warm was. Het is wonderlijk hoeveel je van mensen alleen al te weten komt als je ze een maand zoekt. Dertig dagen aan één stuk. Geen vakantie, geen vrije tijd. Op geluksdagen kreeg ik er een paar te pakken. Het leek te mooi om waar te zijn in het begin. Eenmaal beschuldigde ik Willie dat hij zich opzettelijk had laten vinden. Een belediging voor zijn vakmanschap. Zodra ik het zei, wist ik dat ik een fout maakte. Het zou me niet verbazen als Willie tot op vandaag de dag een wrok tegen mij koestert.

De zandloper rent langs de golven, de politieagent draagt zijn insigne, ik duik onder. Dat is mijn aard en als het niet te opgeblazen klinkt, mijn gave. Ik maak me geen moment meer bezorgd of wat ik doe dwaas is, zinloos, en of het te genezen is. Een passie zoals de mijne heeft zelfs voordelen. Je wordt er beter in naarmate je ouder wordt. Bij uitzondering doet leeftijd iets goeds voor je. Het is zeker een voordeel in steden. Indien ik als oude man mijn evenwicht maar kan bewaren - want struikelen en vallen verraadt alles - dan zal ik pas de ware onderduiker zijn.

Kort geleden is er, dank zij Marty, als het ware nóg een deur voor mij opengegaan. Nog een denkbeeld, zo voor de hand liggend en toch tot voor kort onvoorstelbaar, is mij kant en klaar in de schoot geworpen. Een nieuwe dimensie van onderduiken. Een dimensie van onderduiken vergeleken waarbij al het andere kinderspel is. Wellicht moet ik een ander woord kiezen, want kinderen excelleren juist in de dimensie van verbergen waarover ik spreek. Stel je voor, tante Grace, de professional der professionals, vertrouwde mij onder voorwaarde van geheimhouding toe dat ze verwachtte te sterven zonder de kunst van verbergen die ik in het hoofd heb, te beheersen. Hoe moet ik die kunst beschrijven? Het is als schoonspringen van de hoogste plank met zo'n moeilijkheidsgraad, dat het publiek al de adem inhoudt als de sprong wordt aangekondigd. Er is eenvoudigweg geen marge voor fouten. Je bent óf de beste, óf je bent verachtelijk. Je verstoppen voor jezelf, daarover heb ik het.

Mijn proef begint binnenkort. Sinds ik onder Marty werk, heb ik voortdurend hartkloppingen. Ik ben het aan hem verplicht om het te proberen. Het komt in een mensenleven maar weinig voor dat iemand de benodigde capaciteiten heeft, zegt hij. Iedere man heeft iets vrouwelijks, elke vrouw iets mannelijks. Zo gaat het bij onderduikers ook, een deel is zoeker. De zoeker in mij moet opgespoord en onschadelijk gemaakt worden.

De conditietraining is intens geweest. Voedsel eten dat ik vroeger niet door m'n keel kon krijgen, iedere dag opstaan op een andere tijd, lachspiegels, ruzies met vreemden, hardop tegen mezelf praten in het donker. Nadat ik deze laatste aantekeningen heb voltooid, ga ik terug naar mijn appartement. Het is schoongemaakt, professioneel. Ik zal de deur op slot doen, neem mijn gemak ervan en dan begint de test.

Als er iets met mij mocht gebeuren, dan wil ik dat deze aantekeningen naar de oudste zoon van mijn broer gaan. Die jongen heeft bepaald mogelijkheden. Het is wat vroeg om er zeker van te zijn - hij moet de baard nog in zijn keel krijgen, een kritische fase - maar vorig jaar, toen ik hem een flesje onzichtbare inkt gaf voor zijn verjaardag, dronk hij het in één teug leeg.

Op dit moment, nu ik mezelf als het ware voor de leeuwen gooi, is mijn grootste geruststelling dat als ik, zo God het wil, erin slaag om mij drie dagen voor mezelf te verbergen, als het werkelijk lukt, de rest van de groep beloofd heeft de deur in te rammen en mij te vinden. En ik verzeker je dat dat voor professionele onderduikers een opoffering is.

Denk maar aan me.