Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 48]

Een mezennest uit 1866
Dana Constandse

Het meezennestje is uitgebroken,
dat, in den wilgentronk gedoken,
met vijftien eikes blonk;
ze zitten in den boom te spelen,
tak-op, tak-af, tak-uit, tak-in, tak-om, met velen,
en 'k lach mij, 'k lach mij, 'k lach mij bijkans krom.

Vorige week heb ik een hele dag naar het uitvliegen van een nest koolmezen zitten kijken. Ik herinnerde me toen dat iemand daar ooit een vers over geschreven had. Niet zo maar iemand: de Vlaamse dichter Guido Gezelle, die leefde van 1830 tot 1899. Wordt die nog gelezen? Bladerend in zijn verzameld werk, viel me op hoe springlevend zijn taal nog is.

Het gedicht was makkelijk te vinden op de titel ‘Het meezennestje’. Een beetje vage naam, want er zijn in deze streken wel zes à acht verschillende soorten mezen. Over welke gaat het? In het tweede couplet noemt de dichter het vrouwtje ‘blauwig en geluwachtig groen’. Alleen pimpelmezen vind ik opvallend blauw met geel, een groenachtig geel zou ik zeggen, maar andersom kan ook, zeker als je als dichter een rijmwoord op -oen nodig hebt. Hun vleugels zijn vooral in de paartijd van een ontroerend lichtblauw, evenals hun petje; niet voor niets heet de pimpel in het Frans ‘mésange bleue’, de blauwe mees.

Geen koolmezen dus, al lijken die er wel op. Maar het geel van de koolmees is donkerder en hun blauw is wat grauwer. Bovendien zijn ze voorzien van een brede zwarte das en ze lijken daardoor bonter dan de pimpels. Ik hou het er dus maar op dat dit gedicht over pimpelmezen gaat.

Het eerste wat me bij de herlezing opvalt, is dat hun nest in een wilgestam zit. Natuurlijk komt dat nog steeds voor, maar toch zouden wij nu bij pimpelmezen eerder aan nestkastjes denken. Die hoefden echter in de vorige eeuw nog niet te worden uitgevonden, want er waren natuurlijke nestholtes genoeg.

De zesde regel doet me veel plezier, zoals ook in de werkelijkheid zo'n mezentroepje me altijd weer amuseert. Dat ‘tak-op, tak-af, tak-uit, tak-in’ suggereert schitterend het beweeglijke gedoe, dat door-elkaar-gekrioel van zo'n stel meesjes, die juist omdat ze ook ondersteboven aan de takken hangen (‘takom’) zo'n heel levendige indruk maken.

Maar ondersteboven hangen doen ze eigenlijk pas wanneer ze al bijna zelfstandig zijn. De eerste weken na het uitvliegen zitten ze nog tamelijk star op een tak, bibberen wat met hun vleugels als er voer in de buurt wordt gebracht en gaan hoogstens in één rechte lijn de oudervogel achterna naar een volgende struik. Wat Gezelle hier voor me oproept, is het beeld van een winters mezengroepje, waarin ieder beestje apart bezig is met voedsel zoeken op en onder de takken. Er klopt hier iets niet.

Het maakt dat ik kritischer naar de details ga kijken. Is bijvoorbeeld vijftien eitjes niet een ongehoord hoog aantal? In de vogelgidsen die ik bij de hand heb, worden veel lagere aantallen genoemd: zes tot twaalf. Alleen het vooroorlogse Zien is kennen vermeldt dat de pimpelmees er soms veertien heeft. Moeten we nu de dichter geloven en aannemen dat deze mezen in de vorige eeuw vruchtbaarder waren, of was het ook voor díe tijd uitzonderlijk hoog?

Ik raadpleeg een expert die in België onderzoek doet naar het broedgedrag van kool- en pimpelmezen; hij vertelt dat vijftien, zelfs zestien eitjes nog steeds wel eens bij pimpels voorkomt. Niet bij koolmezen, hun eieraantal is altijd wat lager. Geen dichterlijke vrijheid dus, al vraag ik me af of Gezelle ze werkelijk zo precies heeft geteld.

Het tweede couplet bekijk ik eveneens met vogelaarsogen:

Het meezenmoêrtje komt getrouwig,
komt op den lauwen noen,
al blauwig
en geluwachtig groen;
het brengt hun dit en dat, om te azen,
tak-om, tak-op, tak-af, tak-uit, tak-in,
ze razen,
en kruipen, vlug, het meezennestjen in.

Niet alleen het vrouwtje komt met voer aanzetten; omdat mannetje en wijfje in uiterlijk

[p. 49]

niet verschillen, kon Gezelle beslist niet zien wie wie was. Maar goed, óók het vrouwtje komt op het midden van de dag voer brengen. Meer bezwaar heb ik tegen de laatste regel. Nog nooit zag ik immers een stel jonge meesjes weer terug duiken in het nest. Direct nadat alle jongen zijn uitgevlogen, trekt een mezenfamilie juist uit het broedterritorium weg. Ook als er nog maar een paar het nest uit zijn, gaan die niet nog weer eens even terug. Alleen later in het seizoen heb ik vogels een nestkast opnieuw zien gebruiken, maar dan om in te overnachten, en daarover gaat het hier niet.

Ik overweeg de mogelijkheid dat Gezelle een gedeeltelijk uitgevlogen broedsel heeft gezien, waarbij de ouders nog het holletje ingaan om de achtergebleven jongen te voeren. Maar dat levert toch niet dat levendige beeld ‘ze razen, en kruipen, vlug, het meezennestjen in’. Ik denk daarom dat hij eigenlijk niet zo goed gekeken heeft; krom staan van het lachen is niet de beste houding voor een waarnemer!

Bovendien begin ik langzamerhand te vermoeden dat Gezelle, bewust of onbewust, het menselijke rolpatroon van zijn tijd op dit mezengezin heeft geprojecteerd: de moeder zorgt voor voedsel, en de kinderen, die eerst buiten speelden, gaan naar huis om te eten!

Het derde couplet voert het mannetje ten tonele, verborgen voor de zonnestralen, en zingend in zijn eigen taal. Zoals ook Gezelle zong in zijn eigen taal en daarmee getrouw bleef aan de afspraak met studievrienden om ‘altijd en overal Vlaamsch te zijn, 't Vlaamsch te spreken, te schrijven en te verdedigen’.

Het meezenvaârtje zit - de looveren
verduiken 't voor 't gestraal - te tooveren,
al in de meezentaal;
daar vliegen ze, al med'een, te zamen,
tak-om, tak-op, tak-af, tak-in, tak-uit, en, amen,
het meezennestje is weêrom ijele en uit.

Alsof het zingen van het mannetje een signaal is, vliegen ze allemaal ‘tak-uit en amen’, waarmee het nest dan definitief ‘ijdel’ is, leeg dus. Ik accepteer dat als een mogelijkheid. Natuurlijk geven de volwassen mezen seinen en beïnvloeden daarmee het gedrag van de jongen. En het past zeker mooi in het gevestigde rolpatroon van de vorige eeuw, waarin vader het voor het zeggen had.

Ik herinnerde me dit gedicht als een treffende verwoording van een zeer gedetailleerde waarneming. Nu ik meer van vogels weet, zie ik hoeveel er geïnterpreteerd is vanuit een bepaald mensbeeld. Misschien niet eens opzettelijk. Onder het vers staat namelijk: ‘1866; - 17-12-1877’. Gezelle voltooide het dus pas na tien jaar. Zelfs al had hij een natuurgetrouw beeld willen schetsen van zo'n uitvliegend mezennestje, dan moest zijn geheugen wel een lange periode overbruggen. We hoeven niet te verwachten dat hij tien jaar later, midden in de winter, nog een scherp beeld had van zijn oorspronkelijke observatie.

Maar het zal ook niet zijn voornaamste zorg zijn geweest om het beeld precies met de realiteit te laten overeenstemmen. Weinig natuurgetrouw laat hij immers, in een ander vers, kleine waterinsekten, de schrijverkes, vertellen: ‘Wij schrijven, herschrijven en schrijven nóg,/den heiligen Name van God!’

Dus wie ben ik, dat ik hem daarover zou kapittelen? De priester-dichter Gezelle wilde vooral de vreugde overdragen die het kijken naar Gods natuur hem gaf. En hij tovert mij nog steeds ‘al in zijn eigen taal’ een beeld voor ogen dat me in net zo'n plezierige stemming brengt als wanneer in werkelijkheid mijn pad wordt gekruist door een troepje mezen.