Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 18]

Een vluchtige hond
T. van Deel

Illustratoren zijn, als ik mij niet vergis, bij schrijvers weinig geliefd. Dat blijkt al uit het feit dat er nauwelijks een prozawerk of dichtbundel verschijnt met illustraties. De uitzonderingen, zoals Een hondeleven van Ethel Portnoy en Peter Vos of Hoe de dieren in de hemel kwamen van J.M.A. Biesheuvel en Charlotte Mutsaers, bevestigen de regel dat schrijvers bij voorkeur hun boeken publiceren zonder de inmenging van beeldend commentaar.

Pas na jaren, en dan nog alleen als het bewijs is geleverd dat het verhaal of het gedicht houdbaar is gebleken, kunnen er geïllustreerde edities van worden gemaakt, zoals onlangs van Nijhoffs Het uur u door Jeroen Henneman. In feite wil elk zichzelf respecterend literair werk de aandacht trekken om zichzelfs wille en om niets anders. Zodra de beeldende kunst zich mengt met de literatuur treedt die niet meer puur op en wordt de aandacht verdeeld over twee kunsten.

Dat is minder erg dan het lijkt, maar ik geloof zeker dat het in het algemeen gesproken het beste is om verhalen en gedichten in de begintijd van hun bestaan zoveel mogelijk met rust te laten en niet te belasten met beelden die de eigen interpretaties van de lezers vanzelfsprekend altijd sturen of in de weg zitten. Dit is ook steeds het bezwaar van schrijvers tegen illustraties: dat ze de zelfstandigheid van hun boek aantasten.

Vandaar ook dat het illustreren grotendeels beperkt blijft tot, en gevonden kan worden in het marginale en bibliofiele circuit of in de nieuwjaarsboekjes die gerenommeerde uitgevers voor hun vrienden en relaties maken. En nieuwe roman van Mulisch zal nooit en te nimmer een eerste druk beleven die geïllustreerd is, maar wel doet die mogelijkheid zich voor bij een betrekkelijk obscure reeks gedichten, Opus Gran, waarbij Henneman tekeningen maakte. Zulke combinaties van kunstenaars komen wel meer voor; te denken valt aan Hugo Claus en Jan Vanriet, Roland Jooris en Roger Raveel, J. Bernlef en Siet Zuyderland, S. Carmiggelt en Peter van Straaten.

Het blijven incidenten, zulke samenwerkingen, in het geheel genomen van het oeuvre. De drukkers in de marge willen hun uitgaafjes niet alleen typografisch, maar ook anderszins aantrekkelijk maken en vragen dan vaak aan beeldend kunstenaars om beeldend commentaar. In die regio spelen zich dan ook de meeste confrontaties af tussen tekst en beeld, zoals in de Zeeuwse Slibreeks of de Zwarte Reeks van uitgeverij Herik te Landgraaf. Ook de bibliofilie, het ‘luxe’ boek, is dikwijls geneigd om beeldend kunstenaars in te schakelen bij de produktie van een boek. De meeste uitgaven van de fameuze Stichting De Roos zijn geïllustreerd.

Een heel andere categorie vormen de boeken van dubbeltalenten, zoals Lucebert, Dirkje Kuik, Leo Vroman, Armando, Hugo Claus, die zo nu en dan zijn voorzien van beeldend werk van eigen hand. Veelal is er niet eens sprake van illustreren in de strikte zin van het woord (dat er enigerlei aanwijsbaar of bedoeld verband is tussen beeld en tekst), maar meer van een blijkgeven van de dubbele begaafdheid en het globale gevoel dat beide kunsten beoefend door één persoon iets met elkaar uitstaande moeten hebben.

Voor beeldend kunstenaars met een literaire belangstelling, die de moeite willen nemen naar een beeldend antwoord te zoeken op de vraag die in een verhaal, roman of gedicht aan hen wordt gesteld, is er ten slotte nog het boekomslag. Willen schrijvers zo lang mogelijk de beeldende kunst buiten hun tekst houden, ze kunnen en mogen er geen bezwaar tegen maken dat hun boeken van de buitenkant bezien iets beweren op de wijze van de beeldende kunst. Honderden en honderden interpretaties, of zoals het door sommigen genoemd wordt: ‘leeswijzers’, zijn er gegeven door de boekomslagen. Het loont de moeite, zo merkte ik onlangs toen ik in De Revisor 1992/3 alle beeldende (dus: niet uitsluitend typografische) omslagen van de boeken van Willem Brakman van commentaar voorzag, om die werking van de beeldende op de literaire kunst nader te beschouwen.

Vooral een pocketreeks als De Salamander heeft aangezet tot velerlei verwerking van tekst tot beeld. In een aantal gevallen werden de boeken door de omslagillustratie getypeerd als autobiografisch, want de auteurs waren er gemakkelijk op herkenbaar. Dat betrof Leo Vroman De adem van Mars,

[p. 19]

Jeroen Brouwers Zonder trommels en trompetten en Menno ter Braak Dr. Dumay verliest.

Terug naar het illustreren van literatuur. De huiver ervoor, van de kant van de schrijvers, kan ik me goed voorstellen, al moeten ook zij de nieuwsgierigheid kennen naar de reactie op hun werk in een ander medium dan de taal. Over boeken wordt, als het meezit, zoveel gepraat, dat door al die belendende woorden het werk zelf bijkans aan het zicht onttrokken kan worden. Wie dan met lijnen of verf laat zien welke indruk het gelezene heeft gemaakt, kan voor een verademing zorgen. Zeker, er is sprake van een competitie tussen de kunsten, al vanouds, maar ook van een betrokkenheid op elkaar en van de mogelijkheid dat de ene de andere, en vice versa, verheldert en verklaart.

Don Quichotte is nauwelijks meer denkbaar

Er huizen, denk ik, twee zielen in mijn illustratorenborst. Die van de onstuimige en direct door teksten aangesproken onbevangen tekenaar of schilder. Tegelijkertijd echter die van de uiterst gedisciplineerde, aan regels gebonden boekillustrator; die ietwat betweterige schoolmeester met zijn soms als te zwaar gevoelde verantwoording. Ook voor ‘het geheel’ in het boek.
- Kurt Löb

zonder de schepping van Doré; Bruegels Landschap met de val van Icarus kan iemand die Audens gedicht ‘Musée des Beaux-Arts’ heeft gelezen nooit meer anders bekijken dan door die woorden heen. Vijf drukken lang zijn de gedichten van De Schoolmeester ongeïllustreerd gebleven, maar iedereen herinnert ze zich via de plaatjes van Anth. de Vries, die er pas voor de zesde druk bij werden getekend.

Schrijvers mogen huiveren, lezers krijgen meer en aardig werk te doen, wanneer ze een geïllustreerd boek lezen. Het is alsof de beelden de attentie voor de tekst vergroten, alsof ze willen zeggen: bekijk ons goed en ga zelf na wat wij op onze manier over wat je leest willen beweren. Wij zijn de uitdrukking van een verwerkte tekst, het resultaat van een lezende en scheppende beeldende kunstenaar. Het kan op die manier een stille discussie worden over de interpretatie van het verhaal of gedicht. Ruim tien jaar geleden liet De Enschedese School een kort fragment uit Zonder geluk valt niemand van het dak van Jan Hanlo illustreren door zo'n twintig kunstenaars, onder wie Pieter Holstein, Sipke Huismans, Roland Sips, Frits Woudstra en Joost Roelofsz. ‘Het ging niet om tekenstijlen te vergelijken maar om de verschillende interpretaties van de tekenaars te laten zien. Welke momenten uit het fragment werden (...) gekozen?’ lees ik op de achterkant van het boekje en, inderdaad, vergelijking van beeld en tekst heeft alles met interpreteren te maken.

Ook de vijf lezende tekenaars die het korte verhaal ‘Het garagepad’ van J.J. Peereboom illustreerden, hebben op hun manier dat verhaal geïnterpreteerd. Er zijn tussen deze vijf grote verschillen in tekenstijl, dat ziet iedereen in een oogopslag. Daar wil ik het nu niet over hebben. Het gaat mij minder om de vorm dan om de inhoud van de tekening. Zie ik het goed, dan is er, gemeten naar het aantal verhaalelementen verwerkt in de tekening, van een zekere volgorde sprake.

Degene die de meeste verhaalelementen in één beeld samenbrengt is zonder twijfel Jaap Hillenius. Hij plaatst het echtpaar op de voorgrond. De man wijst naar de garage. Naast hem is de foto van het hockeyelftal getekend, die hem als het ware via het garagepad vanuit een ver verleden heeft bereikt. De figuren op de foto zijn omtrekken, men zou er nummertjes in verwachten die verwijzen naar namen buiten het beeld. Het garagepad heeft Hillenius niet zomaar een paar kronkels gegeven, maar als een enorme lus voorgesteld. De route maakt daardoor op mij de indruk van een weg in de tijd. De twee figuurtjes voor de garagedeur lijken de stippellijn in handen te houden die het midden van het pad markeert. Wie zijn het, en in welke tijd staan ze daar? Wie is de figuur links in het midden? Er blijven genoeg vragen open en al is Hillenius dan misschien niet op alle onderdelen even duidelijk, hij heeft een synthetisch geheel proberen te maken van veel elementen uit het verhaal, elementen die er een hoofdrol in spelen.

Karel Labey verwerkt iets minder, maar toch ook nog verscheidene verhaalgegevens. Merkwaardig genoeg legt hij in het geheel geen nadruk op het garagepad zelf, dat is nagenoeg onzichtbaar. We zien de man en de vrouw, uit hun auto gestapt, bij het vroegere huis staan, dat zich, meer dan de garagedeur rechts, sterk aan ons opdringt. Ze keren bei-

[p. 20]

den hun rug naar het huis. De man, zo pal in het midden, geeft een nadenkelijke indruk. In het beeld zweeft de hockeystick van vroeger. Een bijzonder angstaanjagend gezicht komt vanachter het huis op. Wie is dat? De man vroeger, of zijn vriend? Een personificatie van het verleden? Labey heeft met het grote hoofd achter het huis en de zwevende stick het overigens realistische tafereel een tijdsdimensie gegeven, net als Hillenius deed: in één beeld zijn vroeger en nu met elkaar in verband gebracht.

Peter van Hugten maakt de voorstelling nog elementairder. Hij sluit in zekere zin aan bij de twee vorigen waar hij de man en de vrouw (hun hoofden) vooraan plaatst en ze net als Labey, in tegenstelling tot Hillenius, laat kijken naar de toeschouwer, dus met hun rug gewend naar het verleden. Het garagepad is hier duidelijk kronkelig en leidt naar een volstrekt wit en open gehouden plek, die wel de garagedeur moet zijn, maar die door deze presentatie ook een onbekende blijft, een gat in het geheugen.

Ronald Tolman concentreert zich als eerste niet meer op een complex aan gegevens uit het verhaal, maar kiest voor de uitbeelding van een ogenschijnlijk zijdelings detail, namelijk het moment waarop de hond naar de man en de vrouw toeholt om vervolgens vrijwel direct rechtsomkeert te maken. Hij wordt ‘vluchtig’ genoemd, net als de gedachten en net als, mag men bij uitbreiding wel zeggen, de herinnering. Aan dat woord ‘vluchtig’ zit voor het verhaal veel vast: wie zijn wij, hoe snel veranderen wij en zijn wij niet meer wie wij vroeger geweest zijn? De illustratie van Tolman raakt dus wel degelijk de kern van het verhaal. Het mooie van zijn tekening is dat die ook heel gemakkelijk te appreciëren is los van de tekst, wat een stuk moeilijker is bij de drie eerdere tekeningen. Wie die drie bekijkt zal toch altijd voelen dat het hier om illustraties gaat, die hun verwijzing naar de tekst niet kunnen missen.

Volkomen los van Peerebooms verhaal kan ook het idyllische landhuisje van Mart Kempers genoten worden. Het enige detail dat op het verhaal slaat, is dat het huis een soort torentje lijkt te hebben. Van een garage of een garagepad is geen sprake. Het hele complex aan verhaalgegevens dat Hillenius in zijn tekening heeft ondergebracht, is bij Kempers verdwenen. Er is alleen een huis in de natuur overgebleven. Het zou me niet verbazen wanneer de tekening niet eens bij het verhaal is gemaakt, maar enigszins intuïtief gekozen is uit het schetsboek. Van alle vijf kunstenaars heeft Kempers het verhaal het minst geïnterpreteerd. Op zichzelf hoeft dat niet bezwaarlijk te zijn - de beeldende kunst, ook de illustratieve, heeft een eigen uitdrukkingskracht - maar het Bloemendaalse dat door Peereboom wordt opgeroepen ligt wel ver af van dit bijkans Frans aandoende landhuisje.

De vijf tekeningen laten, in de volgorde waarin ik ze nu gelegd heb, een afname zien van het verhalende of anekdotische. Daarmee gaat direct gepaard een toenemende onafhankelijkheid van de tekst. Grotere concentratie op maar een enkel element uit de tekst, geeft de beeldende kunst meer kans, met behoud van het illustratieve karakter. De hond die aan komt lopen, kan elke hond zijn, maar geplaatst bij het verhaal van Peereboom attendeert de tekening op die ene, kleine scène, die dan als een mogelijke kern van het verhaal beschouwd kan gaan worden. Op die manier kan de illustrator zijn stempel drukken op de lectuur van het verhaal.