Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 13]

Illustratie, illuminatie, evocatie
D. Kraaijpoel

Kinderen prefereren boeken met plaatjes. Volwassenen zijn er evenmin afkerig van. Ik betwijfel of ik de hele Don Quichote en de halve Gargantua uitgekregen zou hebben zonder de steun van Dorés houtsneden. Dat hangt samen met de omstandigheid dat het lezen van een 16de-eeuwse tekst, zelfs in een moderne vertaling en voorzien van annotaties, altijd wat minder vlot gaat dan ik gewend ben. De illustraties hebben de functie de nieuwsgierigheid op peil te houden.

Hetzelfde geldt voor oudere teksten, de Divina Commedia bijvoorbeeld, en uiteraard het boek der boeken, de bijbel. De Heilige Schrift is zozeer vervlochten met de kunstgeschiedenis dat je aan eigen verbeelding niet toekomt: de plaatjes hebben je eerder bereikt dan de tekst. Het enige dat er voor de bijbellezer overblijft is een vroeger beeld vervangen door een beter, zodra dat op zijn weg verschijnt. De Christus van Grünewald is voor mij de meest overtuigende. Ik sta daar niet alleen in, zo is mij gebleken. Mijn favoriete Bathseba is die ene wiens bekoorlijke lichaam ontleend is aan Hendrickje Stoffels; ook daar ben ik niet de enige in.

Ook later worden zulke bij uitstek illustreerbare boeken nog vaak geschreven. Niet zelden wordt de eerste editie meteen al van plaatjes voorzien en hoeft niet eeuwen op een Doré te wachten. Schoolvoorbeelden zijn de werken van Dickens, Lewis Carroll, Stevenson, Hasek, Roald Dahl. Wat in die boeken beschreven wordt is eminent beeldend: de GVR bezoekt de koningin, Swejk bezoekt de latrine, Long John Silver zwaait met zijn kruk, de Jabberwock zwaait met zijn staart, Quilp eet een ei met schil en al op, Simson scheurt een leeuw doormidden, Gilgamesh zweert vriendschap met de sater Enkidu. Dat zijn scènes die tekenaars, schilders en filmers doen watertanden.

Het is vaak zo dat de eerste illustraties, mits van goede kwaliteit, definitief zijn. Pickwick is getekend door Phiz, zó goed dat een verfilming zich aan die tekening moet houden, anders lijkt Pickwick niet. Alice is na John Tenniel door anderen geïllustreerd, en niet de minsten: Mervyn Peake bijvoorbeeld, en onlangs nog door Anthony Browne. Prachtig gedaan, en toch blijf je een gevoel van overbodigheid houden: Tenniel was niet beter, maar hij was de eerste en moet dus eigenlijk de laatste zijn. Stel u boeken van Jules Verne voor met moderne illustraties! Maar Pinocchio zag ik als kind getekend door Rie Cramer, erbarmelijk slecht; elke latere versie, inclusief die van Walt Disney, is beter dan die van Rie.

Sommige boeken worden ten onrechte niet geïllustreerd, die van Kurt Vonnegut bijvoorbeeld, of Het parfum van Süskind (geuren kunnen in principe getekend worden). De reden van deze omissie is duister. Misschien ziet de uitgever op tegen de kosten, maar op zulke massa-oplagen zal dat weinig uitmaken.

We hebben het tot dusver over een bepaald soort literatuur. Er staat weinig hypothetische stof in. De auteurs richten zich hier en daar wel rechtstreeks tot de lezer, maar overwegend houden ze zich bezig met zichtbare, tastbare dingen. Je leest nauwelijks wat de personen denken, alleen wat zij zeggen en doen, en wat hen overkomt. Het verhaal leent zich uitstekend voor toneel- of filmbewerking, het is in wezen een kant en klaar scenario. Laat ons zulke boeken beeldende literatuur noemen.

Eveneens in hoge mate beeldend zijn reisverhalen, geschiedenisboeken of wetenschappelijke verhandelingen. Die worden dan ook tegenwoordig meestal rijkelijk van afbeeldingen voorzien. Bij oudere uitgaven wil die rijkdom wel eens ontbreken. In een latere editie kan dat gemis ingehaald worden, zoals bij Herfsttij der Middeleeuwen van Huizinga. Er zijn echter standaardwerken die het bij mijn weten nog steeds zonder beeldende documentatie moeten stellen, zoals The Origin of Species van Darwin, of The Conquest of Mexico van Prescott.

Er bestaat, zoals u weet, ook andere literatuur. Lyrische gedichten gaan over onverbeeldbare gevoelens en met de psychologische roman is dat grotendeels ook zo. Daar-

[p. 14]

in komen wel personen voor, maar die handelen weinig omdat ze steeds met eigen of andermans aandriften bezig zijn. In plaats van een externe vijand hebben ze het moeilijk met delen van hun eigen ziel. In de verfilming van een psychologische roman hoor je voortdurend de zeurende stem van een monologue interieur op de achtergrond. Zulke literatuur is puur verbaal, of hoogstens in muziek vertaalbaar: gedichten worden wel eens gezongen. Maar voor iemand die een scène in beeld zou willen brengen, valt hier niets te doen.

Is dat jammer? Ik moet toegeven dat ik bij Hardy, Proust of Couperus niet zit te snakken naar afbeeldingen. Ik bezit een uitgave van Wuthering Heights met plaatjes, maar ik kijk er nooit naar. Zelfs Dostojevski, die toch van alles laat gebeuren en echt visuele scènes kan opvoeren, wens ik niet geïllustreerd te zien. Op mijn zestiende werd ik verliefd op Aglaja Jepantschina uit De idioot. Haar gezicht stond mij niet helder voor de geest, maar de klank van haar stem kon ik duidelijk waarnemen. Wanneer een tekenaar haar beeld had ingevuld, zou mij dat zeker gestoord hebben en was deze jeugdliefde hoogstwaarschijnlijk mijn deur voorbijgegaan. Naar verfilmingen van Dostojevski ben ik nooit gaan kijken.

De tv kan echter voor verrassingen zorgen. Zo zag ik lang geleden een paar films van de Columbo-serie. Er kwam mij daarin iets bekend voor, wat ik aanvankelijk niet kon thuisbrengen. Plotseling werd ik het gewaar: de figuur van Columbo is gekopieerd van de politiefunctionaris Porfiri Petrowitsch uit Misdaad en straf. Deze man weet de verdachte murw te maken door langdurig te keuvelen over koetjes en kalfjes, met zo nu en dan onverwachte zijsprongen naar de misdaad. De verdachte raakt daardoor dodelijk nerveus en vroeg of laat geeft hij zich bloot. In de filmserie is deze formule integraal overgenomen.

Ongewenste illustratie! Bij herlezing van de tekst hoorde ik inderdaad een Amerikaans accent uit Porfiri's mond komen en doemde het hoofd van Peter Falk hinderlijk op. Dat duurde gelukkig maar kort. Porfiri is intellectueler, niet komiek maar wel geestig. Door zijn beweeglijke bolle gestalte werd Falk al gauw weggevaagd. Maar voor de zekerheid heb ik toch maar niet meer naar Columbo gekeken.

Het is sinds laat ons zeggen 1880 steeds meer gewoonte geworden om de literatuur voor volwassenen beeldloos te laten. De lezer, zo stelt men zich voor, is mans genoeg om zijn eigen voorstelling van personen of gebeurtenissen te vormen. Het is verkeerd om hem die door een illustrator te laten voorkauwen. De meeste schrijvers denken er vermoedelijk zo over. William Boyd deelde onlangs in The Independent desgevraagd mee dat hij van plaatjes in zijn boeken niets moet hebben. ‘Ik zie werkelijk niet in wat je aan illustraties hebt. Je zou net zo goed een bandje met muziek kunnen krijgen om bij het lezen af te spelen.’

Tot nog toe is hier sprake van de klassieke realistische afbeelding van taferelen uit het verhaal. Maar is dat werkelijk de enige functie van kunst bij de tekst? De oorspronkelijke betekenis van de woorden ‘illustratie’ en ‘illuminatie’ is ‘verlichting’ of ‘versiering’. In laat-middeleeuwse handschriften bestaat de behoefte om de pagina, die in principe bestaat uit een kolom tekst, te verrijken met bijvoorbeeld een versierde hoofdletter. Al gauw ontwikkelt zich daaruit allerlei decoratiewerk, dat eventueel een figuratieve vorm kan aannemen. Dat hoeft niet te leiden tot verbeelding van onderwerpen die door de schrijver worden aangedragen.

De lezers van dit tijdschrift zijn met dat verschijnsel bekend. In elk nummer van Hollands Maandblad staan reprodukties van tekeningen of grafische werken die met de artikelen slechts bij uitzondering iets te maken hebben. Ze komen voort uit de wens van de redactie om ook iets aan beeldende kunst te doen, maar bieden tevens, en op de eerste plaats, een aangename onderbreking van de monotonie der tekstkolommen.

Boyd is daartegen. Zelfs de gewone typografische trucjes om het zetwerk wat op te fleuren kunnen zijn goedkeuring niet verwerven: ‘Sommige boekuitgaven’ zegt hij misprijzend, ‘neigen naar een overmaat aan krulletjes en stukken wit in de tekst. Ik vind niet dat dat hoort bij de beleving van het boek.’

Wat Boyd wil, is louter grijze tekst. Je ziet, vooral in kranten en tijdschriften, dat de redacties daar anders over denken. Het hangt natuurlijk van de lay-out af, maar in het algemeen kun je toch niet zeggen dat de lezer wordt gehinderd in zijn beleving van de tekst als er een foto of tekening bij staat. Integendeel, de leesbaarheid van een krantepagina vermindert wanneer de kolommen zich ononderbroken aaneenrijgen. Bij een boek is dat probleem minder urgent, omdat de kleinere bladspiegel zelf al voor onderbreking zorgt. Maar dat enigerlei vorm van illuminatie hier altijd misplaatst zou zijn, wil er bij mij niet in.

Niet iedere schrijver is zo afkerig van plaatwerk bij zijn verhaal. Een van de leukste boeken die ik de laatste jaren heb gezien

[p. 15]

Door een toenemende beeld-cultuur op de meest uiteenlopende gebieden om ons heen - zowel positief als negatief - is de algemene aanvaarding van het fenomeen beeld ongetwijfeld toegenomen... Zo is het niet uitgesloten, dat ook de huidige latente behoefte bij jong en oud aan geïllustreerde bellettrie aanzienlijk groter is dan het magere uitgeversaanbod doet vermoeden.
- Kurt Löb

is Een hondeleven van Peter Vos en Ethel Portnoy, met prachtige ouderwetse uiterst illustratieve illustraties. Uit het feit dat auteur en tekenaar gelijk berechtigd op het titelblad staan, valt af te leiden dat ze van de aanvang af het boek zo gedacht hebben.

Maar goed, laten wij afspreken dat descriptieve illustraties niet voor alle moderne fictie geschikt zijn. Dat laat de mogelijkheid open voor een niet-realistische, decoratieve boekverluchting. Wat stellen wij ons daarbij voor? Voor mijn oog verschijnen herinneringen aan Jugendstil-vignetten en -paginaomlijstingen, die soms abstract waren, maar in de meeste gevallen een duidelijke figuratie vertoonden. Via de Arts and Craft-beweging stammen ze van de middeleeuwse boekverluchting af. In het Wenen van 1900 gebruikte Koloman Moser half-abstracte bloemmotieven als visuele begeleiding van gedichten. Mucha en Der Kinderen hebben ook zulke dingen gemaakt.

Het begrip symbolisme dringt zich op. Het duidt ongeveer een kunst aan waarvan de betekenis niet in afspraken vastligt, zoals bij allegorieën of religieuze symbolen, maar door de beschouwer zelf geleverd moet worden. Gemeenlijk wordt ervoor gezorgd dat de beschouwer daar niet helemaal vrij in is. Door kleur, compositie, verwijzingen naar de werkelijkheid of door resten van oudere mythologie of symboliek te gebruiken, worden de associaties van de kijker een bepaalde kant op gestuurd. In combinatie met een bestaand verhaal gaat dat des te beter, en daarom liggen er voor het symbolisme als illustratie goede mogelijkheden.

De stijl hoeft dan natuurlijk geen art nouveau te zijn. Op het Kent Institute of Art and Design, zo lees ik in de krant, heeft men zich gespecialiseerd in het maken van evocaties van de tekst, daarbij gebruik makend van typisch 20ste-eeuwse middelen als abstractie, collage en fotomontage. Bij mij rijst het vermoeden dat de studenten op die school misschien wel niet fatsoenlijk leren tekenen en daarom hun toevlucht moeten nemen tot modernistische trucage. Dat zijn reactionaire, lasterlijke gedachten die u vooral niet van mij over moet nemen, en die ik onmiddellijk onderdruk. Trouwens, ook het klassieke tekenen berust op trucage.

Bij het beoordelen van zulke werken kun je niet uitgaan van documentaire juistheid of typering. Veeleer is hier de vraag in hoeverre de toon of de sfeer van de tekst is getroffen

Inmiddels zijn wij gearriveerd bij de aanleiding van dit artikel, namelijk Peerebooms verhaal en de daarbij gemaakte illustraties. Ik keek, net als u, eerst naar de plaatjes. Je ziet meteen dat het geen letterlijke illustraties zijn, maar inderdaad evocaties van het symbolistische soort, deze keer in elk geval gemaakt door mensen die goed kunnen tekenen. Die van Karel Labey beviel me op het eerste gezicht het beste, vanwege de mooie brute oversnijdingen en de strenge geslotenheid van de compositie.

Toen ik begon te lezen, kwam ik gaandeweg tot andere conclusies. Het verhaal is, wat je ‘licht’ zou kunnen noemen, of opzettelijk oppervlakkig gehouden. De auteur, en daarmee het optredende echtpaar, wil niet de diepte in. Als de lezer associaties heeft met heimwee of een ongelukkige jeugd dan komt dat voor zijn eigen rekening.

Labey's tafereel daarentegen is ernstig en nadrukkelijk. De sfeer is geladen. Let op de omineuze verschijning van dat jongensgezicht achter het huis. Dat kan niet goed aflopen, dunkt mij. Het zou kunnen zijn dat hij de werkelijke bedoelingen van de schrijver weergeeft. Misschien heeft de schrijver die expres niet opgeschreven, om ze aan de evocator over te laten. Daar wou ik dan eerst Peereboom zelf over horen.

De anderen komen voor mijn gevoel veel meer in de buurt van de stemming van de tekst. Dat heeft te maken met iets als openheid, schetsmatigheid, improvisatie en met de luchtigheid van hun handschrift. In de tekst wordt immers gesproken, zo niet van luchtigheid, dan toch van vluchtigheid, dat is bijna hetzelfde. Als illustratie vind ik de bijdragen van Kempers, Van Hugten, Hillenius en Tolman beter. Maar als autonoom werkstuk blijft Labey's tekening nog steeds overeind. Hij moet hem maar gauw in een galerie gaan ophangen.