Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 56]

Het genootschap (3)
Paul van Capelleveen

Van de jongens thuis was ik de eerste die een vriendin omhelsde en dus ook de eerste die flodders van schaapachtig getreiter door drie broers over zich kreeg uitgestort. Mijn jongste broer noemde haar ‘hertereet’. De tweede vond haar ‘stompzinnig’. De oudste zag in haar een ‘aanstellerige trut’. Met de jaren verdwenen de laatste twee benamingen en noemden ook de oudere broers haar ‘hertereet’. De een kreeg een vriendin die hectisch deed over de rust die ze nodig had, de ander kwam aandraven met een grappig slissend meisje, dat na een glas wijn in slaap dommelde. Mijn vriendin was toen al in andere levens verdwenen. Zij verduurde lange tijd een wetenschapsfilosoof, ze stapte over op een techneut in dienst van de posterijen en trouwde met een kankerpatiënt. Na diens overlijden verkocht ze haar huis, de meubels, de boeken, alles. De brieven die ik haar ooit schreef, kreeg ik terug. Ze trok in bij een gebedsgenezeres, wier firma leek op een dansschool, een dokterspraktijk èn een godshuis. Studio, wachtkamer, tempel. Ze verrichtte er van 's ochtends half zes tot 's avonds bij tweeën handenvol werk. Hun leven, vertelde ze, stond in dienst van de meditatie. De gebaren van de introspectie zal ze zich zonder moeite hebben eigen gemaakt: die afdwalende blik en de verslappende benen (om aan niets te denken, moet een mens gaan zitten).

In de tijd dat onze levens parallel liepen, mondde mijn introspectie uit in dagboeknotities, die zij met en desnoods zonder mijn medeweten las. Haar nieuwbakken meditatie week in essentie weinig af van de brieven waarin ze destijds haar hart luchtte: ze gaf commentaar op anderen, meer dan op zichzelf. Mijn brieven droegen het poststempel van de zuidpool, haar brieven die van de tropen. De mijne groeven zich vast; de hare verlangden naar de wolken. Aan introspectie scheen zij niet te doen, aan meditatie dacht ze nog niet. Wel vond ze dat mijn uitlatingen de trance uitsloten en kleineerden. Zolang ze haar aandacht op een minnaar richtte, kreeg de meditatie niet dat vage en zwevende, waaraan ze zich later overgaf. Toen haar man overleed, stond niet een minnaar centraal, niet een lichaam, maar een methode, het verlangen naar een alles omvattende ziel. Deze ongerichtheid zag ze aan voor meditatie. Het leek me niets voor haar dit lang vol te houden. Het was de hekkesluiter in een kromme rij van metamorfosen.

Iedere nieuwe minnaar kopieerde ze naar hartelust. Toen ik haar ontmoette, veranderde ze net van een op de dansacademie excellerende liberale jongere in een zich als bibliothecaresse op de bellettrie stortend cultureel geweten. Vervolgens werd ze de Italiaans eten bereidende, over Einstein en Derrida converserende filosofenechtgenote in spe; een als gestileerde kraakpandbewoonster poserende cinematofiele; en een wandelende medische encyclopedie. Na pagina 530 sneed die andere onderwerpen aan: transcendentale meditatie, genezing door wilskracht en paranormale gaven. Zelf bezat ze die gaven nog niet en dat speet haar. Ik kon niet meer met haar praten. Ze geloofde onvoorwaardelijk in haar alles doorstralende nieuwe gelukzaligheid. Niets drong nog tot haar door, zeker haar eigen twijfel niet, hoewel ze met een eigenaardige voldoening vaststelde niet het hindoestaanse geloof aan te hangen, waarvoor ze als werkster fungeerde. Zij was het die de bloemen en vruchten op de offerschaaltjes schikte. Ik besefte dat ik alleen met haar had kunnen praten toen ze - ongeveer een jaar lang - een spiegelbeeld van mijzelf had nagebootst. Onze gesprekken waren feitelijk mijn innerlijke dialogen geweest.

Voor ze de correspondentie retourneerde in een plastic zak, herlas ze mijn brieven. Het waren er meer dan honderd, in twaalf maanden geschreven en beantwoord. Nu vertelde ze mij dat ze het in al haar antwoorden bij het rechte eind had gehad. Ze vond mij te rationeel; een deel van onze brieven ging over de definitie van dat scheldwoord. Ze was net iets rationeler dan ikzelf: onze ontmoeting werd door haar geënsceneerd, onze toenadering stap voor stap bewust nagestreefd. Er school in haar een tacticus. Ik deed maar wat en zweeg. Ik hield de woorden gevangen in mijn hoofd, waar ze rond tolden tussen vloeken en verlangens. Ik schreef haar dat ik met een jongen, godver-

[p. 57]

domme, naar bed wilde: ‘ik’ en ‘godverdomme’, de twee woorden smolten aaneen. Ik schreef haar dat ik het voor me uit schoof en dat Den Haag (we kozen een vervolgopleiding die uitsluitend daar werd gegeven) zo mijn Utopia werd. Ik dacht dat ik een keuze moest maken tussen twee dingen die ik voor het gemak ‘innerlijk’ en ‘uiterlijk’ noemde. Sinds zij haar aandacht op mij richtte, lette ik op mijn kleding, wat ik daarvoor nooit deed (mijn moeder kocht de kleren, die ik zonder morren aantrok). Ik vond haar smaak misschien te overheersend, een nog te veel aan de keurigheid appellerende invloed. Haar sterke karakter, of liever: haar daadkracht, dwong me mijn passiviteit te doorbreken. Ja, we waren pubers uit overtuiging en speelden onze rollen met grote en waarachtige ernst. Die kwestie van het ‘innerlijk’ en het ‘uiterlijk’, waarover ik nu niet zo nodig meer een uitspraak zou willen horen, vond haar weerslag in de afstand tussen introspectie en meditatie: een bedenkelijk intensieve omgang met mijzelf stond tegenover haar onmatige belangstelling voor het eeuwige. Het geschil kwam neer op de afstand tussen het egoïsme van de een en eenzelfde egoïsme van de ander. Die twee staaltjes van egoïsme werden aan de rugzijde ingesmeerd met liefde en zo aan elkaar gelijmd. Dat was best uit te houden. Zij liep dan met haar hoofd in de wolken; mijn wolken hingen dicht opeengepakt in mijn hoofd. Zwijgzaamheid en introspectie tegenover praatlust en meditatie: aan tegenstellingen hadden we geen gebrek.

Toen de stratege tot handtastelijkheden wilde overgaan, vertelde ze mij de dag voorafgaand aan de belegering een droom. We lagen ergens, in een buitenlandse stad veronderstelde ze, Londen bijvoorbeeld, op onze buik in de goot. Niemand keek daar vreemd van op, ook wij toonden geen verbazing. Een arm ondersteunde onze naar elkaar opgeheven hoofden. Plotseling zei ik haar: ‘Kus me.’ Zij deed dat, twee keer. Dat was haar droom. Ze voegde eraan toe dat ze nooit anders dan flitsen droomde. Totdat ik verliefd werd herinnerde ik me mijn dromen nooit. Misschien droomde ik alleen overdag.

Na een nachtje slapen kusten we elkaar echt. Waarom koos zij mij hiervoor uit? Ik vond mezelf lelijk, zij vond mij niet mooi. Ze had nog een vriend, die knap was, maar ook nogal een zeur. Hij heette net als ik. Ook haar volgende minnaar droeg dezelfde voornaam. De viriliteit van nummer één, met zijn lange, vlezige lichaam, was onhandig groot en hij trok zichzelf onder tafel, het huiswerk vlak boven zijn hijgende gezicht, op een middag minstens tien keer af, meestal vaker, en 's avonds om de dag behoorlijk af te ronden ook nog een keer of vijf. Zodra hij op haar lag, liep het zweet in straaltjes langs zijn lichaam op het hare. Ze had genoeg van hem maar wilde niet een minnaarloos tijdperk ingaan en prolongeerde hun vriendschap met misgelopen afspraken, korte briefjes en slaap verwekkende gesprekken. Ik viel haar op door mijn zwijgzaamheid. Dat leek haar een mooie barrière om overheen te klimmen, een nuttig doel, nu ze zich toch verveelde. Om haar daarvan te weerhouden, vertelde ik iets over mijn homoseksualiteit. Hierdoor groeide de barrière en kreeg deze in haar ogen een nog aantrekkelijker glans. We vatten onze verhouding ironisch op en zij gaf ons precies de ontspanning waaraan we behoefte hadden.

[p. 58]

Zelf was ik bijzaak; de verovering was hoofdzaak. Ik werd belegerd, in gesprekken, in brieven, in worstelingen en omhelzingen. Maar bij het bereiken van de hoofdzaak wonnen de bijzaken aan gewicht. Toen mijn slot ontcijferd was, toen ik mijzelf prijsgaf, toen onze discussies zonder woorden kwamen te zitten (de woorden die we gebruikten, weigerden van betekenis te veranderen en hun heen-en-weergewip bracht een slechts met grote inspanning nog hoorbare achtergrondruis voort: haar gekanker op mijn rationaliteit, mijn gedram over de exacte betekenis van die term), toen onze smaak meer punten van overeenstemming dan van verschil telde, toen de spanning week en de sleur dreigde, wierp zij mij van zich, althans de brokstukken die ze verzamelde. In één gebaar dóór bond zij het geheel aan zich. Niet slechts mijn zwijgzaamheid, maar mijn gehele karakter wilde ze bezitten. Niet alleen mijn wangen wilde ze kussen; ik moest haar gaan liefhebben. Niet alleen de begeerte en de nieuwsgierigheid dienden te worden bevredigd; opeens moest de romance iedere vlaag van ironie afweren en waren we geen vrienden meer, maar minnaar en minnares, homoseksualiteit of geen homoseksualiteit. Dat laatste deed er in feite weinig toe, want haar interesse in seks was beperkt. Ze nam genoegen met masturbatie en de gezamenlijke masturbatie bevredigde haar dieper dan officieel heteroseksueel geneuk. Geen wonder, met zulke minnaars.

Wij definieerden onze verhouding terwijl deze meedeinde op de boldertocht van ons studentenleventje. Wij genoten van de definities niet minder dan van die bewegingen. We ontkenden en herzagen er onze verhouding mee. Ik beschouwde ze niet als uitspraken, maar als gebeurtenissen; de opkomst en ondergang van een woord leken op die van de zon. De definities waren voedsel, middelen van vervoer: om in leven te blijven en om van de ene plek naar de andere te komen, hanteerden we onze formuleringen. Uit angst voor de roest en bovendien bang om onder de voet te worden gelopen door de verplichtingen van familie, school en vrienden. Een definitie was, kortom, een schutting. Voor sommige mensen houdt het woord meer in dan alleen een klank en een betekenis en dient het in de eerste plaats de tastzin: een muur van woorden om tastend langs te kronkelen. Een grens. Een afrastering. Uitspraken zouden daarin gaten branden; ze zouden de anderen in onze verhouding betrekken. Uitspraken gingen tenslotte over de buitenwereld, of waren opgebouwd met hun vreemde woorden, die we weliswaar verstonden, maar niet werkelijk accepteerden. Zolang wij in beweging bleven - en die beweging mocht van ons heel lang duren - kon en moest de omgeving geweerd worden. De regels hielden rekening met ten hoogste twee spelers, die geen centimeter voor elkaar opzij gingen en vasthielden aan hun eigen taal. Op onze manier was het een paradijs, een in snipperuren geïmiteerd Eden, waar de stemmen van God en Duivel door ons werden nagesynchroniseerd. Ik trok de schors van de ratio om mijn schouders, zij verhief zich tot instinct. We babbelden wat af.

‘Verhouding’ heeft mij steeds een mooi woord geleken. Niet enkel fluistert het iets over het balanceren; ook heeft de balans meer te maken met kwantiteit dan met kwaliteit. Niet de aard van de deelnemers staat centraal, niet de intimiteit van hun omgang is in het geding; maar het gewicht van hun relatie. De wijze waarop ze elkaar tegemoet treden, is ondergeschikt aan de tijd dat ze dit volhouden zonder zich te bekommeren om de buitenwacht. Het gaat bovenal om de liefde voor elkaar in verhouding tot de liefde voor anderen. Het was niet een engel die ons jaren later het paradijs uit joeg; we waren het zelf en aapten zijn klapwieken na. Het was maar schijnbaar een wezen van buiten onze Hof, dat ons het paradijs uit lokte. Het was ons spiegelbeeld. Toen we op elkaar uitgekeken raakten en samen een blik in de spiegel wierpen, zagen we niet eenzelfde paar. We zagen allebei de ironie. Maar ik zag de vrijblijvendheid, de vrijheid; zij zag de onzekerheid, de afstandelijkheid; we zagen er niet langer de grap van in.

De avond waarop wij elkaar voor de eerste maal kusten, voerde zij de regie. Het licht beperkte zich tot de rode stipjes van de cassetterecorder. De muziek voor de gelegenheid bestond uit speciaal opgenomen etudes van Chopin. Haar keuze; ik moest oefenen tenslotte, zij kon al kussen. We zaten op de grond, ik met mijn rug tegen de klerenkast, zij geleund tegen het bureau. Alleen mijn nieuwe witte broek en de helft van haar gezicht waren te zien. We raakten verstrengeld, zonder te stoeien. Ze vierde de overwinning bij voorbaat. Als de avond net als de vorige avonden verlopen zou zijn, hadden we gevochten: het niet gemeende gevecht diende als dekmantel. Als de geliefde niet werd veroverd, ontbrak in elk geval de smadelijke afgang na het gelijkspel, want het gevecht leverde altijd een winnaar op, nu eens de een, dan weer de ander, en het winnen leidde ons af van het wel beoogde, maar niet

[p. 59]

behaalde resultaat: de omhelzing. We lagen tegen elkaar aan, maar plotseling verdween ze uit het licht. Ik kietelde haar, of maakte een flauwe opmerking. Ze gaf me de raad een vriend te zoeken die het kon verdragen om de ‘romantiek’ te horen verbreken. Ze zei dat ze een surplus aan energie bezat en dat ze me kon kietelen, om maar iets te noemen. Die avond scheen langzaam fluitend leeg te lopen maar maakte op ons een straffe, vol gepompte indruk. We zouden tussen de korte afwerende zinnetjes en de om kramp te voorkomen regelmatig verlegde benen geen ruimte voor méér hebben ontdekt. We dachten de liefde zakelijk af te zullen handelen, maar hadden van prijzen geen verstand. Eigenlijk verschilden deze oubolligheden niet wezenlijk van onze latere definities en gesprekken: ze stelden ons op ons gemak. Later omhelsden we elkaar opnieuw, nog steeds zonder een kus te wisselen, wreven met de neus langs een voorhoofd en de kin tikte een neus aan. We kusten elkaar. Een paar lichte kussen, daarna heftiger. De muziekband liep af. Het was stil in mijn kamer. De katoenen broek jeukte. We concentreerden ons niet op de twee monden, de tanden de lippen, het speeksel, de tongen, maar op de recorder die een pieptoon moest laten horen zodra een van de spoelen van het cassettebandje afgewikkeld was. We hoorden die waarschuwing niet. Het was tijd voor haar om naar huis te gaan. We stonden op voor een nieuwe serie kussen. De tanden botsten tegen elkaar. Fluisterend raapten we in het donker haar spullen bij elkaar, haalden er de mijne tussenuit en fietsten naar het station. Voor het wachthuisje klonken onze woorden luid en snel.

Ik beschouwde de kus eerst als een niet-lichamelijke gewaarwording, vergelijkbaar met de stille verruktheid van een luie-stoelbewoner die in de op één na laatste lege plek van een kruiswoordraadsel een obscuur woord heeft ingevuld. Heteroseksualiteit bleek voor mij een situatie die ik kon waarnemen. Homoseksualiteit niet: daarbij zouden waarnemen en waargenomen worden zich in elkaar verstrikken. Als ik niet het idee kreeg dat er gekeken werd, nam ik aan dat er niets te zien viel. Als ik desondanks opkeek, voelde ik mij een buitenstaander. Dit neemt niet weg dat de kussen net zo goed van mij als van haar waren. Een dag later waren we opgewekt en verhit. We wisten van geen ophouden, verloren onze angst om tussendoor te praten en hadden ten slotte pijn aan de lippen. Aan het eind van die avond vroeg zij mij waarom ik haar eigenlijk kuste.