Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 31]

Kwaliteit, smaak, klasse
D. Kraaijpoel

Bij het eten van appelen merk ik dat ik meer houd van Granny Smith dan van Golden Delicious, maar toch wacht ik mij ervoor om tegen de groenteboer te zeggen dat de ene soort beter van kwaliteit is dan de andere. Hoezo? zou hij vragen, zijn die Goldens dan onrijp of wormstekig? Nee toch? En gelijk zou hij hebben, want kwaliteit valt niet samen met individuele smaak.

Met kunst is dat ook zo. Niet alle facetten van een werk behoren tot de kwaliteit. Een schilderij kan door iemand gewaardeerd worden omdat er een hond op staat die lijkt op zijn eigen hond. Toen ik jong was vond ik dat een verkeerde reden. Dat had ik mis, want er zijn geen verkeerde redenen om iets te waarderen. Je kan hoogstens zeggen, zonder minachtende bijklank: waar die man het over heeft is niet de kwaliteit. En dat is nog niet eens zeker: er bestaan honden, geschilderd door Velázquez en Titiaan, die zo levensecht zijn dat menig hart opspringt van herkenning, en dat effect is een essentieel onderdeel van de kwaliteit van deze meesters.

Het is echter zo dat deze werken ook bewonderd worden door beschouwers met een hekel aan honden. Dat is een aanwijzing dat de kwaliteit niet voortkomt uit de privéemoties van de kijker, dat evenals bij groente, huisraad, videorecorders of fietsbanden er iets bovenpersoonlijks aan de hand is.

De meeste kunstkopers voelen dat vagelijk aan. In eerste instantie zijn ze geneigd een werk te kopen omdat het hun bevalt. Daarna worden ze onzeker, vooral als het geen ets is van tweehonderd gulden, maar een schilderij van zesduizend of een bronzen beeld van tienduizend. Is het wel echt kunst, vragen ze zich af, en sommigen beginnen er over te tobben of het later nog geld waard zal zijn en of ze niet liever aan een kunstkenner raad zullen gaan vragen.

Dit zijn uiterst onverstandige aandriften. U moet altijd afgaan op uw instincten en iets aanschaffen wat u als individu aanspreekt. Dat aanspreken kan te maken hebben met de kwaliteit van het werkstuk, maar ook als dat niet het geval is, koopt u het voor uw plezier. De mening van uw huisgenoten is relevant, want die moeten er ook tegenaan kijken. Die van de buren of de familie doet er niet toe. En nooit, nooit moet u naar een kunstkenner gaan.

Alleen wanneer iemand iets voor een ander moet kiezen, verandert de situatie. Hij is bijvoorbeeld docent kunstbeschouwing of coördinator van een cultureel centrum of conservator in een museum. Dan komt de kwaliteitskwestie ter sprake. Hoe zit het daar nu mee?

Uit de gelijkenis van de appelen valt op te maken dat ik denk dat kwaliteit een eigenschap van het artikel is. Zo denkt niet iedereen er over. De historici houden niet op te benadrukken dat waardering voor kunst samenhangt met tijdgebonden normen. Tegen een kunstwerk uit vroeger eeuwen kijken wij heel anders aan dan de toenmalige tijdgenoot, daar zijn alle deskundigen het over eens.

Een aanvulling daarop wordt verstrekt door de sociologen, die er op wijzen dat de esthetische smaak in alle tijden bepaald wordt door de sociale groep of klasse of elite waartoe we behoren of graag zouden willen behoren, en dat we daar onze status aan ontlenen.

Abram de Swaan publiceerde in 1987 een boekje, Kwaliteit is klasse, waarin behandeld wordt hoe de hogere standen er in slagen zich niet alleen door geld, maar ook door cultureel kapitaal te onderscheiden van de lagere. Dat onderscheid blijkt vooral door een exclusieve smaak op kunstgebied. Het is een interessante uiteenzetting, maar over kwaliteit geen woord, hoewel ons dat toch in de titel beloofd was.

De auteur is geboeid door het fenomeen van de veranderingen in de smaak op kunstgebied; hij zoekt uit wat voor mensen daar bij betrokken zijn: prima mensen, voornamelijk hoog opgeleide functionarissen. Ondertussen had ik graag iets gehoord over het eventuele verband tussen smaak en kwaliteit. Maar niets. Ik kreeg al lezend even de indruk dat De Swaan er van uitgaat dat kwaliteit niet bestaat, of hetzelfde is als smaak; maar dat vond ik nergens expliciet gesteld.

Hoewel smaak een mooi onderwerp is, denk ik dat je er niet straffeloos over kunt schrijven zonder de kwaliteit er bij te betrekken. Dat blijkt uit een passage over Laurel en Hardy, twee acteurs wier films, zoals

[p. 32]

bekend, vroeger door cultuurminnaars met dédain werden behandeld, maar thans worden gezien als volwaardige cinematografische werken.

De Swaan ziet hier een sociologisch mechanisme aan het werk: ‘Een verzonken cultuurgoed, als het door de brede massa's die het eens waardeerden maar eenmaal volkomen vergeten is, wordt weer interessant.’ Hij citeert in dit verband een zekere John Manfredi, die er aan toevoegt dat in vergelijking met de stomvervelende hersenschimmen van de huidige tv-series, L&H gemakkelijk beschouwd kunnen worden als schitterende kunstenaars.

‘De auteur,’ roept De Swaan, ‘loopt in zijn eigen val: de “unspeakably boring phantasmagoria” (dat is nog eens verbale distantiëring) van de televisie-comedie zal ongetwijfeld opgenomen worden onder de erkende kunstuitingen, wanneer het genre maar eenmaal vergeten is door het oningewijd publiek.’

De Swaan loopt hier in een ander soort val, die altijd openstaat wanneer je de kwaliteitskwestie ignoreert. Wij hebben het hier namelijk over een specifiek genre, de lachfilm, dat in de jaren twintig en dertig zijn hoogste bloei beleefde. In Hollywood en andere centra werden duizenden van dit soort produkten gefabriceerd. De overgrote meerderheid daarvan wordt nooit meer vertoond, zelfs aardige komieken als Ben Turpin, Charlie Chase of Joe E. Brown zijn niet meer dan nostalgieke namen. Wie zijn over? Buster Keaton, Harold Lloyd, Charles Chaplin, W.C. Fields, Laurel en Hardy, de Marx Brothers.

En waarom zijn ze over? Niet alleen omdat ze nog leniger van trappen vielen of nog virtuozer taarten gooiden dan een ander (en dat deden ze), maar omdat de gags beter doordacht waren, de timing perfect, de plot vol onverwachte wendingen en bovenal de acteursprestatie onvergelijkbaar superieur was aan de rest. Dat kwaliteitsverschil werd in de jaren dertig misschien niet ingezien door de cultureel geschoolden, maar wel door de brede massa's, waaronder tienjarige kinderen. Ik kan dat weten, want ik was er zelf bij. Wij jongetjes wisten heel goed dat de Dikke en de Dunne leuker waren dan George Formby.

Wie sprak daar over verzonken cultuurgoed? Alsof L&H ooit vergeten zijn geweest. In de jaren vijftig trokken hun oude films even volle bioscopen als de nu alweer vergeten Abbot en Costello; ik zag Sons of the Desert, dat onbeschrijfelijke meesterwerk, in '57, het jaar van Hardy's dood; de zaal kwam niet meer bij van het lachen. Met Chaplin ging het niet anders. En zodra de tv kwam verschenen ze op de buis, om niet meer te verdwijnen.

Datzelfde selectieproces is ook nu in volle gang. Het valt niet moeilijk om te voorspellen dat over vijftig jaar enigerlei publiek, cultureel ingewijd of niet, plezier zal beleven aan Tati, Sellers, Cleese, Van Kooten en De Bie, terwijl de doorsnee tv-show hoogstens uit jeugdsentiment bekeken zal worden: ach ja, daar hebben we ons vroeger bij geamuseerd. Alleen het goede beklijft.

De historici en de sociologen schijnen het in grote trekken eens te zijn: kwaliteit is, wat de mensen er van vinden. Onredelijk is die gedachte niet. De normen van kunst bestaan uit afspraken en die zijn voor elke stijl weer anders; soms verschillen ze per kunstwerk. Vermeer moet anders beoordeeld worden dan Rembrandt, en zelfs een vroeg en een laat werk van Rembrandt vragen aparte criteria, evenals Picasso in zijn verschillende perioden.

Dit alles schept inderdaad een beeld van volstrekte smaakwillekeur. Maar bij nadere beschouwing blijkt het toch niet zo eenvoudig te liggen. Zijn de afspraken eenmaal gemaakt, dan blijven ze geldig. Het is alsof de beoordelingsnormen in het kunstwerk liggen opgeslagen en door de eeuwen meereizen. Zodra je er naar kijkt, worden ze automatisch in je hoofd geprojecteerd.

[p. 33]

De musea zitten vol voorwerpen als Griekse beelden, Canadese totempalen, Peruaans aardewerk en Japanse rolschilderingen, waarvan ik niet of nauwelijks weet wat de makers en hun omgeving zich daarbij dachten, maar die ik buitengewoon mooi vind. Hoe kan het nu, dat mijn eigentijdse normen overeenstemmen met die van verre tijden en beschavingen? Bovendien komt het niet zelden voor dat naast mij in het museum een medebezoeker staat die deze objecten ook erg mooi vindt, terwijl hij niet voor kunst heeft doorgeleerd en dus duidelijk niet tot mijn klasse of elite behoort.

Een ander voorbeeld is Vermeer, die door zijn collega's hooglijk gewaardeerd werd, zodat zij hem al op zijn dertigste jaar als gilde-hoofdman kozen. Zijn werken waren door de eeuwen heen de trots van elke collectie. Het aardige is, dat de bezitters soms dachten dat ze door Metsu of De Hoogh gemaakt waren, want Vermeer signeerde zowat niets. Daaraan kan je zien, dat niet de naam, maar het werk de doorslag geeft. Tevens is de indruk onontkoombaar dat praktisch iedereen inzag dat Vermeer in zijn genre het beste was dat op de markt verscheen.

Te bewijzen is dat niet. Een Vermeer was ook in de zeventiende eeuw al erg duur en kon alleen verworven worden door rijke mensen. Als ik de sociologen goed begrijp, zou zo'n schilderij niet gewaardeerd zijn door kameniers, naaisters, timmerlieden en stucadoors die bij deze rijke mensen over de vloer kwamen, want het volk bezit immers de smaak van de lagere klassen. Maar wel willen de laaggeplaatsten zich graag verheffen en de deftige normen overnemen. Dus het kan best zijn dat ze voor die Vermeer op huichelachtige toon stonden te roepen dat ze hem prachtig vonden. En dat zou vandaag de dag met de toeristen in het Rijksmuseum net zo zijn.

Gelooft u dit? Ik ook niet.