Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 21]

Het gedicht als tijdmachine
Over de poëzie van Salvador Espriu en Alfonso Costafreda
Kees Bakker

Salvador Espriu

Zo'n 30 kilometer benoorden Barcelona en er door de oudste spoorlijn van Spanje mee verbonden ligt Arenys de Mar. Dit plaatsje, ingeklemd tussen de zee en de bergen en gedomineerd door de cipressen van de hoog gelegen begraafplaats, is het ‘kleine vaderland’¹ van de dichter Salvador Espriu (1913-1985), de plek waar hij het grootste deel van zijn leven verbleef, en het decor van zijn poëzie.

Hoewel hij praktisch gesproken voor de deur kon instappen en de treinreis langs de kust allesbehalve onaangenaam is, overbrugde Espriu de afstand tussen Arenys en Barcelona zo min mogelijk. De verbindingsweg was voor hem eerder een bufferzone die de stad en alle negatiefs dat hij daaraan koppelde, op afstand hield. Voor Espriu betekende de stad menselijk leven in zijn ontluisterde gedaante, vormloosheid, maar wie in de stad verbleef, was ook dichter bij de geschiedenis, bij de politiek, bij het regime. De stad stond, daar kwam het eigenlijk op neer, voor het heden.

Jordi Virallonga² noemt Espriu ‘een geval van inwendige ballingschap binnen de inwendige ballingschap’. Espriu moest niet alleen niets hebben van de begeleidende schone letteren van het Franco-tijdperk, maar hij meed ook het contact met antifranquistische collega's en met de nieuwe generatie dichters van na de Burgeroorlog. Hij had, zoals hijzelf schreef, nu eenmaal een ‘hekel aan literaire prijzen [...], verjaarsvisites [...], hommages, gedoe, wanorde en lawaai, 's avonds uitgaan, buitenshuis eten, aan wat “sociaal leven” wordt genoemd, concerten, confidenties, aan goede raad’³. Eigenlijk, betoogt Antoni Badia⁴, is Espriu zijn leven lang trouw gebleven aan de korte maar hevige en abrupt gefnuikte bloeiperiode van de Catalaanse cultuur in de jaren dertig. Die trouw had ook een heel persoonlijke kant. In 1938 was de dichter Bartomeu Rosselló i Pórcel op jonge leeftijd overleden. Espriu, die goed met hem bevriend was en een buitengewoon hoge dunk van zijn werk had, zag het als zijn taak het werk van Rosselló voort te zetten.

Als vertegenwoordiger van die vooroorlogse rijkdom was hij in de naoorlogse discussies over de functie van de literatuur niet geïnteresseerd. ‘Hij kwam,’ aldus Virallonga, ‘hooguit naar Barcelona om zijn dokters op te zoeken.’ Wat er in zijn eigen tijd aan cultuur ontstond, kon zijn goedkeuring meestal niet wegdragen. Espriu zat thuis, mijmerde en las de klassieken: Prediker, Dantes Divina Commedia, Machiavelli's Principe, Descartes' Discours de la méthode, de Don Quijote... Hij las en schreef. En vaker nog dan schrijven herschreef hij, correctie op correctie, gewijzigde herdruk op gewijzigde herdruk, ‘zonder ophouden, vele malen’⁵, sleutelend en schavend tot in het allerpietluttigste detail.

De dichters van Vijftig, zoals die generatie ook in Barcelona heet, Espriu's jongere tijdgenoten, zagen zichzelf als magiërs van het woord. Zij wilden met woorden een nieuwe werkelijkheid scheppen tegen het vervelende bestaande in. Eigenlijk was Espriu ook zo'n woordmagiër, maar dan met het enorme verschil dat hij precies de andere kant op keek. Net als voor de Vijftigers was poëzie voor Espriu een tijdmachine. Maar hij gebruikte dat apparaat niet om de toekomst maar om het verleden ‘nog eens’⁶ op te roepen.

Want het Arenys dat onder de naam Sinera in Espriu's poëzie terugkeert, is het plaatsje zoals het allang niet meer bestond, het plaatsje uit de jeugdherinneringen van de dichter, uit de tijd voor de Burgeroorlog. De dichter zelf is een laatste overlevende. Hij dwaalt nog wat door een zinloos geworden decor eer ook hij het hoofd in de schoot mag leggen.

1 ‘Wat een bescheiden land’, letterlijk: ‘Wat een klein vaderland’. 11 van de cyclus Begraafplaats van Sinera.

2 Jordi Virallonga is dichter en oprichter van de Aula van de Catalaanse Poëzie, een forum voor 20ste-eeuwse Catalaanse poëzie. Gesprek oktober 1991.

3 Salvador Espriu, ‘Autopresentación’. In: José Battló (ed.), Salvador Espriu, Antología lírica, Madrid 1978, p. 57.

4 Antoni Badia i Margarit, ‘Salvador Espriu, ordenador de mots en extensió i en profunditat’. In de bundel Homenatge a Salvador Espriu, verschenen bij gelegenheid van de verlening van de graad van doctor honoris causa op 10 oktober 1980, p. 48.

5 Espriu, ‘L'home jove i el vell’ (1974). In: Espriu, Ariadna al laberint grotesc, Barcelona 1980, p. 19.

6 Zie het gedicht ‘Wat een bescheiden land’, 11 uit de cyclus Begraafplaats van Sinera.

[p. 22]

Maar de verdwenen jeugd kreeg bij Espriu ook een tweede betekenis: het werd het symbool van een verdwenen Catalonië. In de tijd dat Espriu aan zijn cyclus Cementiri de Sinera⁷ werkte, likte Catalonië nog volop de wonden van de nederlaag in de Burgeroorlog en was Franco onbetwist heer en meester in een centralistisch Spanje.

Espriu was er heilig van overtuigd dat het met Catalonië gedaan was en dat hij in een ‘dode taal’⁸ dichtte. Zoals ooit de holbewoner wat onbegrijpelijke tekens in een steen had gekrast alvorens van de aardbodem te verdwijnen, zo sprak Espriu zich uit in een poëzie die, naar hij meende, alleen nog verdwenen mensen tot gehoor had⁹. Maar ook de ondergang van Catalonië was voor Espriu uiteindelijk een symbool: de voorafschaduwing namelijk van niet minder dan de ondergang van de hele mensheid¹⁰. Dat laatste kon, schatte hij in 1952¹¹, niet al te lang meer duren. De sombere voorgevoelens van Espriu zijn niet uitgekomen, ook niet wat betreft de Catalaanse taal, die, door Franco naar de provincie verbannen, intussen weer volop terug is in Barcelona. Met zijn poëzie droeg Espriu aan deze jongste Catalaanse renaissance onverhoopt een somber steentje bij.

7 Begraafplaats van Sinera, verschenen in 1946, is het eerste dat Espriu na de Burgeroorlog weer mocht publiceren.

8 Zie het gedicht ‘El governador’, geciteerd in: Antoni Badia i Margarit, a.art., p. 105.

9 Hij zag zijn gedichten als ‘responsoriën voor de doden’ (zie Antoni Badia i Margarit, a.art., p 112).

10 De cyclus Mrs. Death, geschreven tussen 1945 en 1951, is blijkens het voorwoord in zijn geheel gewijd aan ‘een veroordeelde Mensheid’.

11 Espriu, ‘Autopresentación’, p. 58 (zie noot 3).

Alfonso Costafreda

Een totaal andere fiquur dan de eenzame, door de dood en het verdwijnen geobsedeerde Espriu was Alfonso Costafreda (1926-1974).

Costafreda's dichterschap vormde zich tijdens zijn studie in Madrid in de jaren veertig, waar hij in aanraking kwam met een groepje jonge dichters. In Barcelona, waar hij verbleef om zijn rechtenstudie af te maken, hoorde Costafreda ook onmiddellijk weer bij een groep, later bekend als de ‘groep van Barcelona’¹².

In Costafreda's poëzie was de dood niet minder aanwezig dan in het werk van Espriu. Zijn gedichten zijn echter niet nostalgisch, maar eerder ‘een en al hartstocht’¹³. Ze ademen een sfeer van aanvaarding van het leven ondanks de eindigheid ervan. Zo was zijn poëzie net als die van zo veel generatiegenoten in het naoorlogse Europa uitdagend levenslustig, rebels en optimistisch en net als die van zijn vrienden een opstand tegen ‘de ellende en gemeenheid van het Spanje van de jaren veertig’¹⁴.

Door allerlei omstandigheden, waaronder zeker ook de eigenaardige politieke situatie in zijn land en de ijzigheid van het tijdsgewricht van rond 1950, verloor Costafreda de optimistische toon uit zijn eerste werk en kwam zijn poëzie onwillekeurig dichter in de buurt van die van Espriu.

In 1955 trok Costafreda zich in een vrijwillige ballingschap terug in Genève. Hij kwam in dienst van een van de grote internationale organisaties daar: een eenzame man in een enorm kantoorgebouw, die de plechtige gelofte had afgelegd om bij het leven van Franco niet naar huis terug te keren. De emigratie beïnvloedde zijn leven ingrijpend en versnelde ook de verandering in zijn poëzie. Costafreda raakte geïsoleerd, min of meer vergeten zelfs¹⁵, en zijn gedichten werden somber. Wanhoop over het gesmoorde idealisme van zijn generatie en van zichzelf en verdriet over het falen van de poëzie¹⁶ voeren de boventoon in zijn werk uit deze tijd. Hij kwam tot de treurige conclusie dat met de ‘vluchtigheid’ van de poëzie het ‘duistere gesteente’ van Spanje niet te verwrikken viel¹⁷. De dichtende rebellen van weleer waren intussen ofwel ‘bezweken’¹⁸ of figuren geworden die ‘rondjes in de leegte’¹⁹ vlogen. Costafreda werd zo - en dat maakt zijn werk ook internationaal interessant - tot de dichter van het falen van het project van zijn generatie.

In Spanje zelf kreeg de antifranquistische beweging in de loop van de jaren zestig steeds meer dynamiek, en tegen het eind van dat decennium was de hoop op spoedige verandering zo algemeen dat zelfs Espriu²⁰ erdoor aangeraakt werd. Tot Costafreda echter drong dat allemaal niet meer door. Voor hem was de neerwaartse spiraal niet meer te keren.

Een van de mooiste gedichten uit de slotfase van Costafreda's oeuvre gaat over het Catalaans. ‘Brandend en levend, een rots / onverwoestbaar is de Catalaanse taal.’ In het gedicht lijkt iets van zijn oude optimisme terug te keren. Het is echter niet meer verbonden met zijn eigen poëzie, maar met de taal van zijn land. Net als de andere dichters van zijn generatie schreef Costafreda in het Spaans. Het heeft er alles van dat voor Costafreda de onmacht van zijn eigen woorden, afgezet tegen de taal die hem als dichter vreemd bleef, des te scherper uitkomt. Tegelijkertijd spreekt uit het gedicht ook troost: de taal waarvan velen van zijn generatie in de jaren veertig dachten dat die er niet meer bovenop zou komen, kan de taak aan waarvoor Costafreda's poëzie, naar hij meende, niet sterk genoeg was gebleken.

Het herstel van het Catalaans tegen de verdrukking in maakte het Costafreda mogelijk zijn eigen falen onder ogen te zien en zijn eenzaamheid te aanvaarden. Espriu daarentegen werd door diezelfde ontwikke-

12 Deze dichters maakten met Spaanse en Latijnsamerikaanse geestverwanten deel uit van wat later de ‘groep’ of de ‘generatie van Vijftig’ zou gaan heten.

13 Zie het gedicht ‘Van jongsaf...’.

14 Pere Rovira, ‘Prólogo’. In: Jordi Jové en Pere Rovira (ed.), Alfonso Costafreda, Poesía completa, Barcelona 1990, p. 13.

15 In een bloemlezing ‘twintig jaar Spaanse poëzie’, in 1960 uitgegeven, kwam Costafreda niet voor.

16 Net als onder meer de Vijftigers in ons land wilden Costafreda en zijn geestverwante generatiegenoten met hun poëzie nieuwe werkelijkheid scheppen. De poëzie in de Geneefse periode gaat over het falen van dit ‘onto-poëtische’ concept (Dimas Mas, ‘Alfons Costafreda, retrobat’ in: Diari de Barcelona van 11 april 1991).

17 Zie het gedicht ‘Vluchtigheid van het woord’.

18 Zie ‘De besten zijn al bezweken’.

19 Zie ‘Het boek’.

20 Volgens de schrijver Francisco Candel (gesprek oktober 1991) werd ‘zelfs Espriu’ in die tijd lid van de psuc, de illegale communistische partij.

[p. 23]

ling een geziene figuur, ‘een van de symbolen van het culturele en morele verzet van Catalonië tegen het franquisme’²¹, en zijn Catalaanstalige poëzie, hoe somber ook, een teken van hoop.

Zo werd de dichter van de eenzaamheid en de dood, Salvador Espriu, op zijn oude dag in Barcelona een en andermaal feestelijk gelauwerd en pleegde Costafreda op 4 april 1974, ruim een jaar voordat Franco overleed, volkomen vereenzaamd in den vreemde zelfmoord.

21 Manuel Vázque Montalbán, Barcelonas, Barcelona 1990, p. 232.

Salvador Espriu^*

Buit verzekerd

Voetstappen van de jager.
Hij nadert. Ik voel het
elke najaarsdag.

Aarzelend dronk ik
van deze fontein
bevroren water. Daarna
keek ik naar omhoog.

Er vlogen valken
boven de zekerheid
van mijn dood.

* Voor de vertaling maakte ik gebruik van José Battló (ed.), Salvador Espriu, Antología lírica, Madrid 1978.

Begraafplaats van Sinera

Over de wegen daalt
de zonnewagen, langs
de heuvels met venkel en wijn
die ik nooit meer vergeet.
Ooit ga ik zelf langs de groene
cipressen, de erewacht roerloos
boven de zwijgende zee.

Wat een bescheiden land
hier rondom de begraafplaats!
De zee vlakbij, Sinera,
heuvels met sparren, wijn,
stoffige straten. Laat
een wolk het met zijn schaduw
nog eens tot leven brengen.
Dagen oproepen traag,
die voor altijd voorbij zijn.

Mijn ogen zien alleen
nog maar de zon van vroeger
dagen. Daar hoor ik over
de straten van Sinera
weer oude karren ratelen.
Mij komen in gedachten
geuren van zee en flarden
van heldere zomers. De roos
die ik plukte, houd ik nog in
mijn vingers. En tussen mijn lippen
een storm, een vuur van woorden,
uiteengevallen tot as.

[p. 24]

V

 

De portieken van Sinera

 

loop ik om kruimels af

 

van oude dingen. Zacht

 

klinkt mijn vergeefs gebedel

 

door de uitgestorven straten.

 

Uit medelijden sneed men

 

het brood af dat ik at,

 

de verleden tijd. Alleen

 

de trouwe, groene cipressen

 

wachten nog met een aalmoes.

De spinnen hebben vorsten-
verblijven gesponnen,
kamers voor gijzelaars
voor winters geijsbeer.
De schepen van Sinera
varen niet uit,
omdat de waterwegen
gevaarlijk zijn.
De zon kan over het ijs
en voor de verblinde
ogen haar feesttapijten
nog niet ontrollen.
De straatgeluiden zijn
geheel verstomd.
Ik loop tussen de rijen
cipressen.

De eerste druiven zijn er,
door de goedgeefse heilige,
de zilveren martelaar
gebracht. De wassen lichtjes
in de processie beven.
Ze voeren de middag naar
een goede dood: een teerspijs
van dingen uit een vroeger
Sinera. Om ze te zien
ga ik de heuvel op,
waar de cipressen waken.
Een stralend maanlicht kust
de rijen heuveltoppen.

De regen sterft, terwijl ze
zich spiegelt in zichzelf.
Bevende lichtjes trekken

traag vlinders aan.

Op het veld, op de begraafplaats
is de nachtwind weggevallen.
Als hij weer opsteekt, is

de nieuwe dag er.

Als het middag is, komen
schaduwen op de muren
tot rust van wolken.
De witte wand van die ruimte:
een muur rondom het zwijgen.

Spiegel, herinnering
het ruisen van een bron,
van stemmen, ver maar helder.
Ik kijk erin een lange
middag van goud en dromen.

Over het kustland
verbreidt zich koel en heel
zacht klokgelui.
Nevels en krekels heersen
op alle avondwegen.

O, het zwarte schip
dat komt om mij te halen
uit de diepe nacht!

O, het zwarte schip,
geroepen door mijn droom
uit Sinera's zee!

De lokstem van de vrouwe
van tijdloos ver. Ik hoor
het gezang van marmer.

Ongebreidelde paarden 's morgens
over het verlaten strand.
Gehinnik, geroffel kondigt

de lente aan.

Daarna opnieuw de stilte
boven de zee. De uren
de een na de ander kussen

het vochtige zand.

[p. 25]

Alfonso Costafreda^*

Lucht zijn

Voor Antonio Bonastre

Ik wil niet dat de ochtendwind
me uit mijn graf rooft en me naar de wereld meeneemt.
Ik wil geen aarde zijn of vlees of leeuw of vuur.
Niet het verraderlijke donker om het zegevierend licht.
Niet de materie die bedekt en verbergt.

Het uiteindelijk lot is opgeslokt te worden door de duisternis:
de mens die in regen verandert,
in regen die zich aangetrokken voelt
tot lichamen die alles verteren
op zoek naar het enige waarnaar ze echt verlangen.

Verdrietig of vrolijk, 's nachts of bij dag,
nooit wil ik de aarde zijn die de boom zijn wortels ontneemt,
of de zee die vergeet haar golven te strelen
in haar grote verlangen naar verandering.

Ik wil lucht zijn, erin opgaan,
vluchtig worden, duurzaam,
de sterren strelen en de zonnen als de ochtendmaan.
Ondergaand de bergen verduisteren,
verliefd hun wildheid almaar aan alle kanten voelen.

Hoog in de nachthemel zijn en vandaar kalm aanzien
hoe het sterfelijke ophoudt en het geluk begint.
Eeuwige beurtzangen zingen met de verloren steden,
en op de ramen bonzen van de te vroege dood.

De rivieren zullen vanuit hun sierlijke beddingen
kijken naar mij: het effen en zuivere gewelf dat hen beschermt.
De bomen, de bloemen, de mensen, de liefde,
de vrolijkheid, het verdriet en de hoop
zullen proberen in me te klimmen om met hun gebroken stemmen dichterbij te zijn.

De zee, die trotse en onmetelijke zee,
zal bij me komen op zoek naar lafenis en rust
na al haar avonturen.

Ik wil de zachte rust van de sterren zijn.
Geen vlees of aarde,
maar het diepste wezen van de eeuwige ruimte.

* Voor de vertaling maakte ik gebruik van Jordi Jové en Pere Rovira (ed.), Alfonso Costafreda, Poesía Completa, Barcelona 1990.

[p. 26]

 

Van jongsaf droomde ik ervan

 

de dichter te zijn

 

die de kinderen uitlegt wat de vogels overkomt;

 

hoe in hen het leven een en al hartstocht wordt,

 

zich loutert, tot vervulling komt

 

en in de hemel wordt uitgezongen.

 

 

 

Groene ruimte, lichtende bomen,

 

een zuil van vrolijkheid ben je,

 

groen op je kroon het gewicht van de bladeren

 

en de volgroeide vruchten.

 

 

 

Strek je uit, o boom,

 

steek je handen uit, reik

 

naar de zuivere lucht, die uitziet naar

 

de horizontale streling van je takken.

 

 

 

Het bos is vrolijk.

 

De bomen

 

breiden hun takken machtig uit,

 

terwijl de wolken, wit tegen de hemel,

 

vers water brengen

 

en het zaad door de onverwachte regen ontkiemt.

 

 

 

Liefde, liefde, alles komt tot vervulling;

 

als de plotselinge dageraad van de aarde eenmaal aangebroken is,

 

voeden onze levens zich met de energie van de zon

 

en met de blijdschap en de kracht van de wind.

 

 

 

Ga naar de velden,

 

laat je blik gaan over alles wat leeft;

 

ga op weg, laat de zon op je lichaam branden,

 

en de lucht je naakte lijf herkennen.

 

 

 

Alles bevindt zich op zijn hoogtepunt:

 

de oogst, de rijke velden,

 

de rivieren die vanaf de bergen de armen naar ons uitstrekken,

 

en over de vlakte hun loop kalm voltooien

 

naar de volkomen vervulling van de zee.

 

 

 

Alles bevindt zich op zijn hoogtepunt; wij zijn mensen;

 

wat voor ons het wezenlijkste is, het meest levende,

 

het nieuwe om ons in te verheugen,

 

het beste, dat verwachten we van oudsher van de aarde,

 

van het dagelijkse contact met haar,

 

van haar voortdurende en liefdevolle aanwezigheid,

 

van de bescherming van haar niet aflatende blik,

 

van de ijver waarmee ze de eeuwige rust

 

van onze doden behoedt en bewaakt.

[p. 27]

Ik aanschouw...

Ik aanschouw
de koude berg,
de stille vrede,
de top...

Toch zou ik weer
kiezen voor
dezelfde weg,
weer houden van dezelfde aarde,
hoe ook gevallen en verloren,
weer hartstochtelijk
van dezelfde onzekerheid.

Vluchtigheid van het woord

Voor Eugenio de Nora

Bovenmatige hartstocht, vurig verlangen
naar jou. Verlangen naar niets!
Koppig weerstond de lente je,
maar de lente ging voorbij.
Koppig wij met onze boeken,
Spaanse dichters. Doof Spanje!
Tegen het duistere gesteente van je eeuwen
de vluchtigheid van het woord.
Bovenmatig verlangen naar jou,
de hartstocht van een misplaatste liefde!

De besten zijn al bezweken

De besten zijn al bezweken. Anderen
leven nog en leven in gevaar.
Heel wat hebben het vaandel laten zakken;
te veel dan dat ik ze op kan noemen.
En wat blijft ons, wat is er nog te redden?

Ons licht is te pletter gevallen, in ons huis
regeren het verdriet en de vijand.

Het boek

Dit boek bestaat niet.
Het zijn pagina's die als gekken
de leegte proberen te vullen. Me schiet
- de associatie ligt niet voor de hand -
de gek geworden vogel te binnen
heen en weer vliegend boven zee
zonder de kracht of ook maar het besef om neer te strijken,
hij draaide rondjes in de leegte,
vloog in zichzelf.
Zijn woorden leven of gaan ze ertegen in?^*

* Noot van de redactie: Kees Bakker heeft nog meer vertalingen van gedichten van Costafreda ingestuurd, te veel voor één nummer; die worden de volgende keer geplaatst.