Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

Het gezond verstand bestaat niet
Jaap van Heerden

Het is een hachelijke en vreemde zaak een oordeel te geven over de kwaliteit van het menselijk verstand, omdat het enerzijds vaak op bedroevende wijze faalt maar anderzijds dat falen uiterst vernuftig en perfect kan aantonen. Het verstand heeft in de loop der eeuwen veel tegenstanders gekend. Niet alleen omdat het zwak en gebrekkig zou zijn, maar ook omdat het de ware werkelijkheid voor ons verborgen zou houden. Bergson en Klages dachten dat. Dat is alweer een tijdje geleden. Het was in die dagen gangbaar te zeggen dat het verstand de werkelijkheid verbrokkelt en fixeert. Daardoor blijft de vloeiende aard van de werkelijkheid voor ons verborgen. In dit geval is het verstand niet een vermogen met gebreken maar een hinderlijk bezit. Het is beter te vertrouwen op de intuïtie of het gevoel. Ik geloof dat aanhangers van het gezond verstand ook niet zo'n hoge dunk van het verstand hebben. Het zou mij niet verbazen als ook zij de voorkeur gaven aan het gevoel of de intuïtie. De grootste successen van het verstand zijn tot stand gekomen dank zij het vermogen tot vertraging, als ik het zo eens mag noemen. Uitstel van oordeel, reflexie, stapsgewijze afhandeling, experimentatie en systematische herziening. Allemaal handelingen die traag verlopen en veel tijd kosten. Een verstandelijk oordeel treft men niet snel, omdat in een verstandelijk oordeel rekening is gehouden met allerlei factoren die een rol zouden kunnen spelen in de zaak waarover wordt geoordeeld. ‘Verstandelijk’ is vrijwel synoniem met ‘weloverwogen’. Intuïtie en gevoel zijn veel sneller. Ze zijn direct. Wat de kracht leek van het verstand, namelijk het creëren van distantie en uitstel, blijkt een zwakte. Het directe contact met de werkelijkheid gaat verloren. Overwegingen van verstandelijke aard dekken de natuurlijke betrokkenheid toe en voeren ons steeds verder weg van de werkelijkheid. De intuïtie en het gevoel doen dat niet. In de intellectuele pikorde staan zij hoger, omdat zij ons zonder omwegen en deliberaties onmiddellijk tot een zuiver oordeel leiden.

In de appreciatie van het gezond verstand komt nog een ander bezwaar tegen het verstand naar voren. In een verstandelijk oordeel verdisconteert men wat men al weet.

[p. 12]

Het past in onze bestaande kennis. Ons verstandelijk oordeel wordt door die kennis besmet, bedorven en verziekt. Meestal niet verrijkt, denkt men. Maar in het gezond verstand is dat niet het geval - het gezond verstand is niet door kennis gecontamineerd. Wie oordeelt volgens zijn gezond verstand, oordeelt zuiver. Daar bestaat waardering voor. Men prijst iemand om zijn gezond verstand omdat hij direct en spontaan oordeelt, zonder de onnatuurlijke ballast van kennis. Daarom vertoont het gezond verstand meer overeenstemming met de intuïtie en het gevoel dan met het verstand. Het gezonde verstand is anti-intellectualistisch.

Nu ben ik het direct eens met mensen die zeggen dat niet alles beredeneerd kan worden of hoeft te worden. Er zijn wiskundige inzichten die niet beredeneerd kunnen worden, en in het verkeer schijnt het zelfs catastrofaal te zijn elke beslissing van een passende argumentatie te voorzien. En ik zal natuurlijk ook niet bestrijden dat achtergrondkennis de oorsprong van een vooroordeel kan zijn. Maar wat niet over het hoofd gezien mag worden, is dat oordelen die niet beredeneerd worden en die direct geveld worden niet per se beter zijn dan oordelen die wel beredeneerd worden. Een onberedeneerd natuurlijk oordeel is door de afwezigheid van redenaties niet zonder meer juist. Ik vermoed dat als men in een experiment mensen de opdracht zou geven naar hun gevoel of naar hun intuïtie of naar hun verstand of naar hun gezond verstand een oordeel te geven, het aantal fouten in de verschillende condities elkaar niet veel zal ontlopen.

Het Woordenboek der Nederlandse Taal beschrijft ‘gezond verstand’ inderdaad als ‘onbedorven’, vaak in tegenstelling gebruikt tot aangeleerde kennis. ‘Gezond’ betekent in dit lemma zowel ‘natuurlijk’ als ‘niet-ziekelijk’. In het gezond verstand wordt heel pregnant een haat jegens de cultuur en de wetenschap tot uitdrukking gebracht en een vroom geloof in de superioriteit van de natuurlijke onbedorvenheid.

Het gezond verstand bestaat niet. Het is ook niet op te roepen of te cultiveren, omdat onze aangeleerde kennis zich niet laat uitschakelen. Het is in honderden experimenten aangetoond dat mensen een zeer gebrekkig inzicht hebben in hoe zij tot een bepaald oordeel komen. Dat gebrek aan inzicht maakt het op zich al moeilijk om de determinerende voorkennis uit te schakelen. Laat ik een eenvoudig voorbeeld geven. In een onderzoek waren de proefpersonen toebedeeld aan twee condities. In de ene wonnen zij een taart, of een fles jenever - dat weet ik eigenlijk niet precies meer - op een laag getal bij het rad van avontuur. In de andere conditie wonnen zij een taart of een fles jenever op een hoog getal. Zo'n rad van avontuur loopt van één tot honderd. In een volgende fase van het experiment werd aan alle proefpersonen gevraagd een schatting te geven van het aantal ontwikkelingslanden dat lid is van de Verenigde Naties. De proefpersonen die in de conditie zaten waarin de prijzen bij het rad van avontuur op een laag nummer vielen, schatten het aantal ontwikkelingslanden beduidend lager dan de proefpersonen uit de conditie met de hoge geluksgetallen. Deze laatsten zaten trouwens ook nog veel te hoog in hun schatting. Zoals altijd het geval is, geloofden de proefpersonen na afloop niet dat zij zich door de manipulatie van de onderzoeker hadden laten beïnvloeden toen hun de ware toedracht werd onthuld. Het zou in dit experiment geen invloed gehad hebben om de proefpersonen te vragen een oordeel te geven volgens hun gezond verstand of hun intuïtie. Het gezond verstand is niet bij machte het minuscule detail van het volstrekt irrelevant geachte geluksnummer te elimineren. Mensen weten niet waardoor zij zich laten beïnvloeden en in zoverre heeft een oproep om onbeïnvloed en natuurlijk te oordelen geen enkele zin. Dit experiment toont niet alleen aan dat wij in ons verstandelijk oordeel worden beïnvloed, maar ook dat wij niet weten waardoor. Dat is niet zo'n ramp, omdat het verstand tot zelfonderzoek in staat is. Of het gezond verstand daartoe in staat is, moet worden betwijfeld omdat het gezond verstand van nature niet reflexief is.