Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 9]

Een verstandige wereld?
Jan Pen

Je zou zo zeggen: als er nou één vak is dat tot vervelens toe doorzeurt over het gezonde verstand, dan is het wel de economie. Het gaat over gewone mensen die verstandige dingen doen. Burgermensen die met verstand van zaken hun zaken nalopen. Consumenten die eerst de Consumentengids raadplegen voor ze zich een c.d.-speler aanschaffen (behalve als ze zich af en toe een gepaste kleine uitspatting in de Yab Yum veroorloven of een overhemd van 200 gulden aanschaffen, dat nauwelijks verschilt van wat je voor twee tientjes kunt kopen). Het gaat over managers, in twee- of in driedelig grijs, die natuurlijk alle moderne hulpmiddelen gebruiken en zich hele vellen met computer-output laten voorleggen, maar uiteindelijk beslissen op basis van hun boerenverstand. Het gaat ook over beleggers die het hoofd koel proberen te houden; het grootste deel van het nationale vermogen zit bij verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen. Het gaat over werknemers die afwegen of ze een bepaalde baan al dan niet zullen accepteren. Zelfs zieke mensen worden geacht over vrij veel gezond verstand te beschikken, want ze maken, naar moderne opvatting, aldoor keuzes. De economie neemt dit alles waar en is daarbij toegerust met een apart soort verstand van hogere orde: overal ontwaart de econoom ‘rationaliteit’, die als het even kan door differentiaalvergelijkingen wordt beschreven. Die vergelijkingen komen erop neer dat de econoom zegt: ‘Niet te veel! Niet te weinig! Van alles een beetje! Streef naar evenwicht! Goed op de prijzen letten! Vermijd de uitersten! Optimaliseer het eindresultaat!’ Verstandige adviezen voor kalme mensen.

Het bovenstaande klopt ook wel, in zoverre de zenuwlijder niet onder de economie valt. Wild, erratisch gedrag wordt verwezen naar andere specialismen. De verslaafde beschikt op dat ene punt niet over zijn gezonde verstand. Ook politiek en religieus extremisme past niet in de economische wereld. De stammenstrijd van Joegoslavische ingezetenen kan door verstandige mensen niet worden begrepen. De grote leider, of hij nu Napoleon heet of Saddam Hoessein, houdt er drijfveren en ambities op na die niet door differentiaalvergelijkingen worden verhelderd. Het zijn niet alleen de slechte mensen die buiten de economie vallen: ook de nobele en de verhevene medemens kan door dat vak niet worden doorgelicht. Maar er zijn grensgevallen, want de economische wereld is sterk verweven met die van de emoties. De spoorwegstaking van april 1992 toonde hoog oplopende gevoelens over betrekkelijk geringe materiële belangen; daar is blijkbaar iets aan het werk dat meer met ideologie dan met koele afweging heeft te maken. Vandaar dat enkele kritische waarnemers op de gedachte zijn gekomen dat de economie een nieuw soort religie is geworden, die in de plaats is gekomen van het echte geloof, dat wil zeggen het christendom. Raar idee, tenzij we er gewoon mee bedoelen dat sommige lui wel erg driftig achter het geld aanjagen. Het gouden kalf wordt inderdaad aanbeden. De formidabele financiële operaties waarbij de ene vennootschap door de andere wordt overgenomen, kunnen desgewenst als een dans om dat kalf worden beschreven. Toch zou ik ze liever zien als een machtsstrijd tussen een klein aantal financiers die wisselende coalities vormen. Zo'n gevecht heeft met koel verstand niet zo veel van doen. Om een indruk van de pathologie te krijgen, leze men Barbarians at the Gate, door Bryan Burrough en John Helyar, over de take-over, in 1988, van het wijdvertakte concern rjr Nabisco door een stelletje op macht beluste geldwolven. Deze bankiers en tycoons hadden geen enkele affiniteit met de produktieve activiteiten van het oorspronkelijke concern (sigaretten, koekjes, gloeilampen, alles wat ingeblikt kan worden). De overname werd gefinancierd door junk bonds, wat op zichzelf al een vrij sinistere operatie is. Men leze en houde de adem in - 650 bladzijden lang - en het gevoel dat de economische wereld bewoond wordt door gezonde burgermensen met gezond verstand, krijgt een lelijke knauw.

Maar er is meer. Ook als we abstraheren van de machtsstrijd van ondernemingen en het erratische gedrag van individuen, en zelfs als we, met Milton Friedman en de moderne volgelingen van Hayek, aannemen dat zulk gedrag ten slotte toch wel weer ingebed wordt in de interactie van de markt - de produktie van koekjes gaat door, overname of geen overname, junk bonds of geen junk bonds - als we dus letten op de grote stroom

[p. 10]

van de economische grootheden, dan nog zitten er vreemde kanten aan het economische gebeuren. Want in die grote stroom die gevoed wordt door technische vooruitgang en rationaliteit, zitten draaikolken die niet per se klein en onbeduidend hoeven te zijn. Wie er oog voor heeft, ziet opeens hoe rationeel gedrag, wat dat ook mag zijn, kan leiden tot een onverwachte uitkomst. Dit staat onder economen bekend als de micro/macro-scheiding. Het is een kwestie van optiek. Kijk uit een vliegtuig naar een traag stromende beek, zeg de Drentse A, en de stroom gaat in één richting, met een voorspelbare snelheid, die vooral afhangt van de regenval gedurende de afgelopen dagen. Het ziet er rustig uit. Maar ga op een brug staan, bijvoorbeeld bij Oudemolen (Dr.), met vier mensen die elk een stokje in het water gooien en probeer te voorspellen wat gebeurt - het lukt slecht, want het ene stokje draait en draait en het andere gaat aardig rechtdoor. Onder de brug kolkt het een beetje. Er heerste een kleine chaos. Zelfs ervaren beoefenaars van het spel dat Pooh-sticks heet, kunnen niet begrijpen wat er gebeurt. Nu zijn in het water natuurkrachten aan het werk, maar ook onder mensen kunnen zulke verschijnselen optreden. Er kan in de samenleving een lichte chaos optreden, of ook simpelweg een ongewenst resultaat. Stel dat de burgers van een stad een eenvoudige gedragsregel volgen - ik wil mijn huis mooier maken dan dat van mijn beide buren - dan valt het resultaat gunstig uit. Maar als de burgers van die stad vinden dat hun huis hoger moet worden dan dat van de belendende percelen, is de uitkomst wel spectaculair maar op den duur onhoudbaar - de overheid moet ingrijpen. Dit stadsbeeld wordt geïllustreerd in San Gimignano, bij Siena, waar de toeristen met busladingen worden aangevoerd om de merkwaardige architectuur te bekijken. Het lijkt een beetje op Manhattan.

In de economie is de micro/macro-scheiding geassocieerd met de naam van Keynes, hoewel hij zelf deze termen niet gebruikte (de uitdrukking is van Ragnar Frisch). Spaarders doen wat verstandige mensen doen, zij sparen. Investeerders doen ook wat ze doen, al is dat (althans volgens Keynes) een tikje wilder: ze gaan af op hun stemmingen, ook wel animal spirits genoemd. Daar is op zichzelf niets mis mee. Het samenspel van sparen en investeren leidt echter tot draaikolken die niet beperkt blijven maar de hele stroom van inkomens en bestedingen in de war maken. Zo ontstaat onderbesteding, gekenmerkt door werkloosheid, faillissementen en inkomensverlies. En als dat voorbij is, krijgen we overbesteding, gekenmerkt door inflatie. Het systeem is micro-economisch rationeel, maar macro-economisch niet. Dit principe is overal aan het werk - wie het eenmaal in de gaten heeft, ziet het alom. Neem de beurskoersen - de beleggers zijn over het algemeen verstandige mensen, maar de beurskoersen bewegen zich erratisch. Komt dat door afwijkende types als speculanten, nerveuze bezitters van heet geld en witwassers van zwarte fondsen? Nou nee, ook zonder deze speciale deelnemers aan het beursverkeer zouden de beurzen op en neer gaan. Neem de valutamarkten - de wisselkoersen worden bepaald door individueel gedrag van miljoenen mensen, dat best uitgekiend kan zijn, maar ze bewegen zich op een chaotische wijze en ze zijn onvoorspelbaar. Neem het nationale inkomen, die typische optelsom van microgegevens, en het groeit en groeit en alles lijkt in orde, maar opeens slaat de recessie toe, of de depressie, de mensen verliezen hun baan, de belastingopbrengst valt tegen, de regering raakt in moeilijkheden, alles kraakt en de mensen, vooral de mensen met gezond verstand, vragen zich af: wat gebeurt er met ons? Is dit een verstandige wereld? Of leven we in een gekkenhuis?

De vraag klemt natuurlijk het meest bij het milieu. Micro-economisch is er niets mis met het verlangen naar meer en beter. Zo schrijdt de beschaving voort. De economische groei hoort daarbij. Wie zich daar tegen verzet, verdedigt een vreemd standpunt. Ik krijg net een brief van de Actie Strohalm, een sympathieke organisatie, om mee te werken aan een boek dat Groeidwang in teugels heet. Volgens de instructie van de redacteur moet ik uitleggen hoe lelijk die groeidwang eigenlijk is, maar ik kan het niet. Ik weet eigenlijk niet wat dat is. De uitdrukking veronderstelt dat er zoiets bestaat als een van buiten opgelegde groeidwang, wat een reïficatie inhoudt, er wordt op de tweede plaats aangenomen dat deze veronderstelde dwang iets ongezonds zou zijn (persoonlijk vind ik het eerder gezond en tamelijk verstandig dat we een beter huis willen en een betere piano) en in de derde plaats wordt verwaarloosd dat de meeste mensen arm zijn en best een beetje meer inkomen kunnen gebruiken. Ik ga verder: ik zou graag willen dat de mensen wat meer zouden uitgeven aan mooie dingen en ook dat ze wat meer vermogen achter de hand zouden hebben. De verstandige burger wil meer. Helaas verkeren we in de situatie van de burgers van San Gimignano. De wereld vervuilt waar we bij staan, of liever, we staan niet maar we rijden en vliegen. Niets

[p. 11]

tegen rijden en vliegen, maar de optelsom werkt destructief. De teloorgang van het milieu is bedreigend voor het nageslacht. Ons gedrag doet denken aan een gekkenhuis. Niet vanwege de groeidwang maar vanwege de micro/macro-scheiding. Het kan niet allemaal tegelijk, een plat getreden waarheid die door domme mensen wordt vergeten als het over macroproblemen gaat.

Deze diep gewortelde conflicten tussen verstandig gedrag en ongewenste uitkomsten kunnen, in theorie, worden overwonnen. In de eerste plaats doordat de mensen verder kijken (denken) dan de lengte van hun neus, in de tweede plaats door het stellen van regels (die alleen kunnen worden nageleefd als er een begin van inzicht onder de mensen leeft) en in de derde plaats door het beleid van de overheid. Aan deze drie voorwaarden is niet voldaan. De keynesiaanse benadering is in diskrediet geraakt en de milieupolitiek wordt gesaboteerd. Het is hier nauwelijks de plaats om de beleidsmaatregelen uit te spellen die eigenlijk genomen zouden moeten worden, maar het is wel de plaats om het onverstand te signaleren. Het is onverstandig om de micro/macro-tegenstelling te ontkennen, met een beroep op een of ander kortzichtig liberalisme dat zeker niet wordt gelegitimeerd met een verwijzing naar Hayek of naar Buchanen (allebei een Nobelprijs gekregen, allebei kortzichtig). Een verstandige wereld berust in een bepaald inzicht: hoe de goede intentie, het beschaafde streven-naar-meer, de gezonde expansiedrang kunnen verkeren in hun tegendeel. Dat was, een kwart eeuw geleden, een vanzelfsprekende stelling. Nu niet meer. In dat opzicht zijn we er niet verstandiger op geworden. Er valt nog wat te verbeteren voordat de eeuw op is.