Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

De gemeenschappelijke zin
Willem Otterspeer

In de meer technische betekenis van de aanduiding heeft het gezond verstand ervoor gezorgd dat we ons niet meer hoeven af te vragen of er nog iets anders ‘aan de hand is’ dan wat er zich in onze hersens afspeelt. De wereld bestaat, uw vrouw, buurman, collega bestaat, er is geen ontkennen aan. Ook van de metafysica, de oude erfvijand van het gezond verstand, heeft men weinig last meer. Maar was het niet de bedoeling dat de filosofie van het gezond verstand ons en passant zou bevrijden van paradoxen en scepsis? Daar lijkt niet veel van terechtgekomen.

De term alleen al deugt niet. Gezond verstand veronderstelt ongezond verstand en je kunt er donder op zeggen dat het laatste vaak heel wat leuker is dan het eerste. Wie wat van de geschiedenis van de Nederlandse filosofie weet, denkt bij gezond verstand meteen aan het begin van de 19de eeuw en aan Van der Palm en Van Heusde, dat wil zeggen aan een zelfingenomen, zo geheten verlicht christendom, dat op ons overkomt als een hap zemelen. Voor Van der Palm waren deugd en godsdienst ‘twee onafscheidenlijke gezellinnen’. De beoefening van de deugd beloonde zichzelf, het was ‘een stil, eenparig genoegen, maar welker zachter streeling door geen ander genot wordt geëvenaard, daar de ziel gelijk wordt aan de effen oppervlakte eens meers, dat door geene winden beroerd wordt’.

Nog afgezien van de vraag of dat wel zo aangenaam is, heeft Van der Palm zijn gezond-verstandfilosofie vervuild met een metafysische kentheorie. Voor hem was iets waar wanneer iets eenvoudig was. ‘Omdat het steunt op dien algemeenen zedelijken en verstandelijken zin, dien de weldadige Schepper aan alle menschen heeft ingeplant.’ Zo'n weldadige schepper, daar moet men buiten kunnen. Hij maakt het opportunisme dat aan het onderscheid tussen gezond en ongezond ten grondslag ligt alleen maar groter.

Van der Palm was in politiek opzicht eerst ijverig patriot, vervolgens viel hij Lodewijk Napoleon met Byzantijnse lof om de hals om daarna het illustere Oranjehuis voor eeuwig aanhankelijkheid te betonen onder de verklaring dat de partijtwisten eigenlijk niet meer dan een misverstand waren. Het kwam hem van de kant van Busken Huet op het predikaat ‘geboren hoveling’ te staan. In sociaal opzicht huldigde Van der Palm naast ‘de betamelijke zucht om rijk te worden’ de overtuiging dat de voorzienigheid de armoe gewild had om de rijken de gelegenheid te geven hun mededogen uit te oefenen. Aan de andere kant was hij ervan overtuigd dat niemand echt armoe hoefde te lijden. ‘Gaat rond in de vervallen en morsige woningen des hongers en der armoe,’ riep hij uit, ‘niet anders dan luiheid is de oorzaak van dat diep verval.’

Voorbeelden als Van der Palm zijn er bij honderden te geven. Wat men in een bepaalde tijd voor gezond verstand versleet, was meestal niet veel anders dan een stel gedeelde vooroordelen, gekoesterde overtuigingen tot eigen baat. Van der Palm was de belichaming van zijn tijd, de ‘zedemeester der natie’, men sprak van ‘de goede tijd van vader Van der Palm’. Het gezond verstand van

[p. 7]

Van der Palm was de mode van de dag, en mode is nu eenmaal een van de banaalste dingen die er zijn.

Er zit dus veel in het gezond verstand, en ook in het Engelse common sense, dat me tegenstaat. Vrij van paradoxen is die antipathie niet. Het gaat namelijk niet alleen om het modieuze, om de versnelling van het proces dat we ‘geschiedenis’ noemen. Precies het tegenovergestelde zit ook in dat gezond verstand, de totale uitschakeling van het verleden. ‘Gezond’ of ‘gemeenschappelijk’ is dat wat altijd al het geval geweest is, quod semper, quod ubique, voor de gymnasiasten, het normale, de norm. Van der Palms zijn er altijd geweest en zullen er altijd zijn. We weten dat we dat moeten toejuichen, maar diep in ons onaangepaste hart huilt de afkeer.

Ergens daartussenin zit mijn ideaal van common sense. Vrijwel iedere lezer doet de verbijsterende ervaring op dat doden hem meer te zeggen hebben dan levenden, dat schrijvers uit een andere cultuur hem dieper raken dan die uit zijn eigen beschaving. Ik heb weinig gelezen over Japan. Zo op het eerste gezicht heb ik niet veel affiniteit met strak verpakte voetjes, rijstpapieren wandjes, houten kussenbankjes en wat allemaal voor een buitenstaander aan verkleinds en elegants met ‘Japan’ geassocieerd kan worden. Maar er zijn in Japan, niet minder dan zo'n duizend jaar geleden, in de tijd dat Europa in de diepste duisternis het einde der tijden verwachtte, twee boeken geschreven, The Tale of Genji en Pillow Book (ik ben veroordeeld die dingen in het Engels te lezen, zou ook niet weten hoe men de laatste titel vertaalt: ‘bedlectuur’), waarvoor ik, met het royale gebaar dat Maarten 't Hart in dergelijke omstandigheden altijd maakt, de hele Nederlandse literatuur inruil.

Murasaki Shikibu en Sei Shonagun verschilden van elkaar als dag en nacht. De een was een verlegen, lichtschuwe misschien wel wat preutse vrouw met even hoge maatschappelijke maatstaven als gering sociaal contact, de ander een grande dame, die het hofleven beheerste met haar scherpe tong, wispelturig, dol op roddel, iemand die slecht aan haar eind kwam. Maar die verschillen zijn onbelangrijk. Zelfs het verschil met iemand van een andere cultuur, van een andere sociale herkomst en seksuele geaardheid, die tien eeuwen later leeft, is onbelangrijk.

Er zijn drie vormen van common sense. Bij de eerste delen we met onze tijdgenoten de waan van de dag, hijgen we elke nieuwe mode na en maken we het heden zo plat als een dubbeltje. In de tweede vallen heden, verleden en toekomst samen in de tredmolen van de scepsis in de overtuiging dat er nooit een eind zal komen aan de slordigheid en de slechtheid. Maar er is een derde mogelijkheid. Augustinus heeft ooit gezegd dat we weliswaar in het heden leven, maar dat dat heden verschillende dimensies heeft: ‘het heden van de voorbije dingen, het heden van de bestaande dingen en het heden van de toekomende dingen’. De verschijningsvormen zijn ontelbaar maar de gemeenschappelijke zin van wat mooi, waar en goed is, is dezelfde, tien eeuwen geleden, nu en in wat komen gaat.