Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 3]

[535/536]

Het gezond verstand

Het lokkende thema
J.J. Peereboom

Verkopers van tijdschriften hebben de ervaring dat themanummers het goed doen bij het publiek, en daarom ook bij adverteerders. ‘Als jullie nog eens een themanummer hebben...’

Het is niet zonder inspanning te begrijpen hoe dat komt. Een themanummer over Arthur van Schendel, of de Tachtigers of de Vijftigers, of de literatuur van Nieuw-Zeeland, trekt niet iedere lezer sterker aan dan een nummer met onsaamhorige bijdragen. Misschien is het vooral iets voor de ongeregelde aarzelende lezer, de floating reader, die in twee minuten zijn keuze wil maken uit het aanbod van de maand. De vaste lezers weten dat zij in de meeste gelegenheidsbijdragen van een themanummer nog niet halverwege zullen komen voordat zij aan andere onderwerpen beginnen te denken. Ongeregelde lezers zal het vaak net zo vergaan, maar op het ogenblik van de keuze weten zij waar zij aan toe zijn met een thema; dan hoeven zij niet meer de namen en titels van alle inhoudsopgaven af te wegen.

Als het zo is, zit de tijdschriftredactie in een dilemma. Hebben de vaste en de ongeregelde lezer onverenigbare voorkeuren? In dat geval moet gehoopt worden dat in de borst van de redactie beide soorten lezers leven; dan kunnen zij elkaar blijkbaar leren verdragen.

En jawel, het blijkt mogelijk. Gedeeltelijke themanummers: daar kan ook een vaste lezer mee uit de voeten. Zij zijn niet zo overstelpend als totale; zij laten een weldadige onvoldaanheid na, en ruimte voor de lezer om zelf iets te bedenken. Intussen is de ongeregelde lezer met het thema binnen gelokt; wij zijn bevrijd uit het dilemma.

Het gedeeltelijke themanummer is een bruikbaar idee, maar het is te vlot en handig om een intellectuele lezerskring te bevredigen. De twee groepen zullen zich teleurgesteld voelen als hun tegenstellingen zo makkelijk afgedaan worden. Gelukkig kan hun ook iets moeilijkers worden aangeboden, namelijk een geraffineerdere keus van thema's.

Er bestaan twee soorten thema's: voorgevormde en ongevormde. De Tachtigers en de Nieuwzeelanders zijn voorgevormd. Het onderwerp is reëel en begrensd, en er is zo veel over geschreven dat de auteur van een bijdrage niet zelf de termen hoeft te bepalen waarin hij het kan behandelen. Als hij genoeg eerdere publikaties kent, kan hij volstaan met de ideeën daarvan tegen te spreken, te verbeteren en samen te voegen om een aannemelijk essay tot stand te brengen.

Voor ongevormde thema's moeten de termen uit de lucht gegrepen worden. De onderwerpen kunnen reëel zijn en min of meer begrensd, maar er zijn geen ideeën beschikbaar uit voorafgaande publikaties om tégen te spreken. De auteurs moeten alles zelf bedenken; de lezer geniet de spanning van de onzekerheid in welke mate het hun zal lukken iets onder woorden te brengen dat niet eerder gezegd was en werkelijk waar lijkt.

Een voorbeeld van een reëel maar ongevormd onderwerp voor een themanummer zou bijvoorbeeld zijn: auto's. Vele potentiële medewerkers leven net als lezers met een gespleten gemoed vanwaaruit zij op fietsers neerkijken als zij aan het stuur van hun auto zitten en op automobilisten als zij fietsen. De gespletenheid is een intieme versie van de verdeeldheid in de moderne beschaving, die niet weet hoe zij zich technische gemakken kan ontzeggen en tegelijk vermoedt dat zij er de aardbol mee vernielt. Het themanummer zou niet iets in hoeven brengen dat als oplossing kon gelden; het zou onze situatie dramatiseren, zodat wij erin leefden in plaats van ertegen aan te kijken.

Auto's zullen een opzwepend thema zijn. Een ander nummer zou zich om kalmerende afwisseling te bieden bezig kunnen houden

[p. 4]

met het verschijnsel interviews. Als het interview in het algemeen te moeilijk afzienbaar werd als terrein, zouden wij ons kunnen beperken tot het literaire interview. Wat is de relatie tussen een interview met een schrijver en zijn werk? Is de verwachting dat wij het werk beter zullen leren kennen als wij hem een half uur horen antwoorden op beleefde vragen over zijn loopbaan en zijn opvattingen? Het zou rationeler zijn het omgekeerde te verwachten, en het werk te doorzoeken naar ophelderingen over de babbelaar van het interview; alleen blijft het interview waarschijnlijk voor de meeste lezers en kijkers het enige dat zij ooit van de schrijver merken. De populariteit van deze vorm zal in eerste instantie niemand verwonderd hebben die gevoelig is voor de genoegens van het omgaan met mensen; maar in de honderdste, duizendste instantie! Als de schrijversinterviews van één jaar in Nederland op A4-tjes uitgetikt werden, zouden zij de provincie Utrecht afdekken; ook in het buitenland zitten de interviewers niet stil. Wat hebben de medewerkers van het themanummer hierover te zeggen?

Opnieuw geldt in het geval van interviews: weliswaar bestaat er weinig literatuur over, maar het onderwerp laat zich definiëren en begrenzen. De hoogste medewerkerskunst wordt pas vereist wanneer het onderwerp abstract is en onzeker van betekenis. Zo'n onderwerp is het gezond verstand. Alleen in psychiatrische inrichtingen, waar het waarschijnlijk nooit gebruikt wordt, zou iedereen aan die term meteen een inhoud kunnen geven. In de vrije buitenwereld zal een spreker die hem in de mond neemt gewoonlijk bedoelen dat zijn eigen opvatting het soepelst aansluit op de praktijk; beter dan andere opvattingen, zonder dat die uitgesproken hoeven te worden. Wat voor kwaliteit het is in zijn geestvermogens die hem zijn trefzekerheid verschaft, zal hij evenmin weten te definiëren als zijn toehoorder.

Wat is het gezond verstand: wanneer kan er gesproken worden van een gezond element in iemands intelligentie; en wat is het tegenovergestelde van gezond verstand? Wie zichzelf deze vragen voor de grap opgeeft en er dan in verstrikt raakt, loopt het risico dat er een kwellend probleem uitgroeit. Is het eigenlijk nodig dat het iets betekent zolang het maar een toepassing heeft, dat wil zeggen zijn plicht doet als een gangbare uitdrukking waar wij niet pedant over moeten doen?

Toen het onderwerp door een vertrouwde medewerker van het Maandblad voorgesteld werd, leek het onweerstaanbaar, en verscheidene medewerkers die ervan hoorden, knikten alsof hun al iets inviel. Een aantal van hen is er toch niet uitgekomen. Of zij het probleem nu nog als kwellend ondervinden, is onbekend. Misschien hebben zij zich eroverheen gezet, daartoe in staat gesteld door een element in hun intelligentie dat zou kunnen worden aangeduid als hun...

Anderen hebben het opgelost, één van hen op twee manieren.