Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 43]

Het Genootschap (2)
Paul van Capelleveen

In onze familie en op school hield men geen rekening met de voorkeur van een ander. Als een oom of een onderwijzeres een aperte hekel aan vaste planten had, werden hem of haar bij een bliksembezoek enkele nooit bloeiende, eeuwiggroene en onverwoestbare vaste planten in een monstrueuze glazen pot aangeboden. Naar het welzijn van deze planten werd op iedere jaardag van het geschenk trouw geïnformeerd. Wie de lucht van gesmolten kaas onverdraaglijk vond, werd eraan blootgesteld. Wie verslaafd raakte aan pure chocolade, kreeg de geheel uit gestolde melk gecomponeerde ‘koetjes’-repen voorgeschoteld. Als je van poëzie hield, spraken ze onafgebroken over Sint Nicolaas. Was je homoseksueel, dan zei een leraar in het voorbijgaan: laten we elkaar geen mietje noemen. Het was alsof je persoonlijkheid moest worden uitgerookt en alsof alleen het verstrijken van de tijd je leven bepaalde. Er werd klokslag zes gegeten. Het uur van opstaan of naar bed gaan lag vast. Het lage quotum glazen wijn ter begeleiding van een feestelijke maaltijd werd nimmer overschreden. Als je dertig was, gedroeg je je als een dertiger, en niet als een twintiger of een veertiger. Was je zestig, dan stapelden de voorschriften zich op. Het wetboek van strafrecht leek soepel en charmant in vergelijking met de rigiditeit van het horloge en de kalender. De seizoenen waren niet bedoeld om van te genieten. 's Zomers droeg je een korte broek, 's winters een gevoerde jas. Er kon helaas geen rekening worden gehouden met je wensen, want alles was tot in de puntjes geregeld. Er kon niet worden geluisterd naar je bevindingen, want het gesprek ging over een heel ander onderwerp. Wilde je iets meer weten over een recente vakantie of over de preciese aard van een verhouding, dan luidde het antwoord ‘goed’, ofwel ‘goed’, zonder meer. Iedere anekdote werd in de kiem gesmoord, iedere mening door een televisieprogramma overstemd en iedere streling verborgen onder een nachtelijk dekbed. Ziekte was een legitiem thema, zolang de kwaal niet geestelijk dreigde te worden. Zodra iemand echt in moeilijkheden zat, had men zich er niet mee te bemoeien. Belevenissen konden niet worden verteld, daarvoor ontbraken de woorden. Wat in het woordenboek stond, betekende niets, behalve bij een half-gespeelde ruzie tijdens het scrabbelen. Er bestond wel degelijk een orale traditie, maar een ‘verteller’ was iemand die een mop compleet met gelach binnen de minuut afwerkte. Een maaltijd duurde maximaal een kwartier. De leerschool van de concentratie werd niet bezocht: men spande zich niet in om een gezamenlijk leven te leiden. Toch concentreerde de familie en de schoolklassen zich op van alles en nog wat. We waren allemaal monomaan. Ieder koesterde zijn eigen onderwerp en niemand kon een ander begrijpen. De stokpaardjes die wij bereden, galoppeerden niet vrijelijk langs de velden; het waren hobbelpaarden die, eenmaal de eigen kamer binnengeleid, nooit meer elders kwamen. Men hield zich liever niet met mensen bezig. De dode natuur was de favoriete leverancier van verzamelobjecten: stenen, glazen, schelpen, boeken. Alleen mijn moeder had een humanitaire inslag: zij spaarde foto's van koninklijke families. Al die collecties werden meesmuilend bekeken.

Ik kon er niet tegen in de belangstelling te staan en voelde me om die reden in het Genootschap onmiddellijk thuis. Ik dwong mijzelf een stille houding af, ik krulde me op, ik vouwde mezelf dubbel als een katoenen pop. Stelde de familie algemene vragen om algemene antwoorden te krijgen; het Genootschap vroeg niets. Ruzies in de familie begonnen om formaliteiten; in het Genootschap gingen ze over futiliteiten. De twee werelden bestaan niet meer: ze verkruimelden en de restanten zijn van een heel ander karakter. Ik zou me nu in die oude werelden thuisvoelen als in het purgatorium. In de eerste wereld kon ik me niet voor een ander interesseren zonder door diens eentonige verhaal te worden verveeld; in de tweede wereld werd ik ertoe gedreven me alleen nog voor anderen te interesseren, anders zou de verveling door excommunicatie toeslaan. In de familiare wereld sloot ik me op in mijn kamer. In de wereld van het Genootschap cijferde ik mezelf weg. In beide werelden bleef ik anoniem. Mijn afwezigheid nam groteske vormen aan. Wat om mij heen gebeurde, kwam dagen later eerst in mijn

[p. 44]

hoofd tot leven. Het hier-en-nu zag er voor mij uit als daar-en-wanneer-ook-al-weer.

Achteraf wekt het geen verbazing dat ik mij aangetrokken voelde tot mensen (jongens) die het gesprek bepaalden, die aan de touwtjes trokken en die een koor van toeschouwers aan zich bonden voor, tijdens en na de vertoning. Bij de overgang van de familiewereld naar de wereld van het Genootschap (met een kort, heteroseksueel interbellum in Den Haag) was ik zo poppig als een marionet maar kan zijn. Ik initieerde geen enkel gesprek, ik zocht de gebeurtenissen niet op: alles wat buiten mijn lichaam bestond (overweldigend veel), viel voor mij in de categorieën ‘onvermijdelijk’ of ‘onmogelijk’, alsof iedere dag de vorm aannam van een natuurramp of een onverslijtbaar panorama. Een ingreep leek zowel onwenselijk als nutteloos. De werkelijkheid zag ik als een voldongen feit; geen wonder misschien bij een realiteit waaraan geen enkele aardverschuiving zich vergreep. De welvaart was diep in onze poriën gedrongen. Ik was te cynisch voor de speeltuin (cynisch, dat wil ook zeggen: te serieus) en ik was te lethargisch voor het experiment. En andersom: te lethargisch voor de speeltuin, te cynisch voor het experiment, althans voor de speeltuin van anderen, de experimenten van anderen. Van deelnemen kon geen sprake zijn. Aan beïnvloeding hoefde ik niet te denken: ik wilde geen overwicht hebben. Alles wat ik aanraakte werd namaak. Ik voelde mij volstrekt machteloos. Desondanks vloog het me allemaal niet naar de keel, want hoe langzaam ik ook vorderde, ik had een doel voor ogen, waardoor ik mij op mijn gemak voelde, tenminste: als ik alleen was. Over dat doel sprak ik met niemand, ik hield het mezelf al evenmin als een worst al te dicht voor mijn gelaat: het bungelde rozig, bijna onzichtbaar, vlak boven de horizon. De simpele aanwezigheid van het verre doel volstond. Wel wierp ik allerlei barrières op om te voorkomen dat anderen of ikzelf helder zagen waar het doel zich bevond. Zo wenste ik niet ouder dan veertig te worden: dan had ik mijn doel nog lang niet bereikt natuurlijk, en kon het een fantoom blijven. Het was geen faalangst, maar anti-ambitie. Ik las de verkeerde boeken: poëzie waarin geen regel voorkwam die ook maar een spatje te maken had met wat ik dacht. Ik was mijn leven aan het leegschrapen: oude gewoontes (eetgewoontes, slaapgewoontes, denkgewoontes) werden afgeworpen, ik gebruikte bijna geen woorden meer, omdat ik meende met woorden alleen te kunnen uitdrukken wat anderen dachten. Niet dat ik per se eigen gedachten wilde construeren; ik twijfelde aan ieder sprankje authenticiteit. Een gedachte leek nog het meest op een ijsblokje dat voor je ogen wegsmolt. Het was eigenlijk zo eenvoudig, alleen besefte ik niet wat me overkwam: ik wilde een helder beeld in mijn hoofd en voor een messcherpe projectie was een volmaakt wit achterdoek noodzakelijk: ik poetste en poetste, maar de vlekken en vouwen doemden steeds opnieuw op als uit het niets. Het doek werd nooit helemaal blank, gelukkig.

Mogelijkerwijs benaderen deze formules de waarheid, maar het blijven formules, tekens, die slechts een mogelijkheid oproepen, een visioen laten doorschemeren. Zo ook hulde de volkomen, misschien religieuze luciditeit zich in verre nevels. Ik bewaarde afstand, want misschien lag zij voor mij op de loer. Wantrouwen doorsneed mijn voorhoofd en liet diepe groeven na. Nadenken heette dat, maar nadenken is meestal slechts schrikken. Mijn verkramptheid was van het streven naar luciditeit het onrustige bijprodukt. Het moment waarop ik iets moest zeggen, werd het moment waarop ik zweeg. Ik ageerde nog maar zelden, ik reageerde. Als ik wilde gehoorzamen aan een innerlijke drang - en daarop leek het - dan moest ik die stem eerst eens de letters van het alfabet bijbrengen. Ik nam er de tijd voor. Als ik niets wilde zeggen, kon ik mijn mond nog altijd laten kussen. Later realiseerde ik mij hoe moeilijk ik het anderen maakte met mijn zwijgzaamheid en hoe vaak zij hun beklag erover deden, zelden rechtstreeks aan mij, meestal aan een vriendin of aan een van mijn broers. Want zwijgzaamheid neemt in onze cultuur haar plaats in onder de taboes. Zwijgzaamheid en analfabetisme behoren tot dezelfde rubriek. Zij vormen het smakken en slurpen van de geest. Ze worden enkel gezien als een symptoom van onopgevoedheid, van boersheid, van onwil of van onmacht. Alleen bij de nonnen staat zwijgzaamheid in een goed blaadje en ook bij hen is zij niet heilig. Zowel zwijgzaamheid als analfabetisme houden in dat de taal stottert en sterft. Wat ook de oorzaak van het zwijgen mag zijn, wie op deze muur van stilte stuit, zal allicht denken met opzet van doen te hebben. Er wordt iets verzwegen. Want er wordt niet gesproken. De zwijger geniet nergens van. Want hij praat er niet over. Dat is althans wat de spreker in zijn door hemzelf aangeplakte muurkrant leest. Maar zwijgzaamheid en genot gaan uitstekend samen. Mijn neukers waren godlof geen kwebbelaars; maar toch: liggend in bed slap worden van de lach door een of ander langgerekt verhaal van een minnaar is

[p. 45]

mooier dan in de lach schieten terwijl je zuurkool of zalm eet; en beide zijn verre te verkiezen boven het langdurig zwijgzaam bij elkaar aan tafel zitten of het stilletjes tegen elkaar in een bedompt bed liggen: dat soort zwijgzaamheid geeft onloochenbaar een indruk van de onderwereld. Zo is het als er gezwegen moet worden. Weliswaar bedreef ik het zwijgen zeker niet als vrijwilliger, toch was het makkelijk te doorbreken. De enige regel luidde: je moest niet een gesprek willen beginnen. Daarvoor was ik te verlegen, daarvoor ontbraken mij de woorden. Je moest er middenin vallen, dan ging de rest vanzelf. Het is vreemd hoe weinig mensen met de deur in huis vallen. Aan niets heeft een verlegen mens een grondiger hekel dan aan iemand die voorzichtig een gesprekje aanknoopt en begint met begroetingen en gemeenplaatsen en beleefdheid en goede smaak. De goede smaak en het woordenrijk zijn vijanden. De goede smaak vindt dat over sommige dingen niet wordt gepraat en dat sommige woorden niet mogen worden gebruikt. Zo'n godsdienst is de dood in de pot. Het gesprek voelt zich echt niet te goed om zich in rare bochten te wringen en heeft al gauw iets weg van een slalom, waarbij het bordje ‘verboden toegang’ wordt genegeerd. Een verklaring voor een verschijnsel als de zwijgzaamheid vliegt je onherroepelijk naar het hoofd. Als op een puzzel die opgelost werd, kijkt men neer op degene die zwijgt - nadat men zijn geheim ontsluierde. Mijn zwijgzaamheid kon worden verklaard door mijn homoseksualiteit - vonden sommigen. Dat waren dus heteroseksuelen, zoals de ouders van mijn vriendin. Ik had iets verborgen, ik deed geheimzinnig en dit was dus mijn geheim. Homoseksuelen daarentegen zagen geen verklaring voor mijn zwijgzaamheid, of nee, dat is onwaar: mijn zwijgzaamheid werd niet alleen verklaard - door mijn jeugdige leeftijd, hoewel ik het bij tijd en wijle wel wat overdreef - maar ook verlangd, afgedwongen, om mij te kunnen inpassen in de praxis van de ‘pedagogische eros’.

In mijn hang naar perfectie stond ik mijzelf weinig uitspraken toe. Zo leer je nooit iets, en ik was me daarvan bewust. Te bewust, ongetwijfeld. Het idee dat ik iets van mijzelf verlangde, nog versterkt door het besef dat anderen ook iets van mij verwachtten, leek me bij toeval opgedregd uit een openbaar reservoir; om de een of andere reden was ik daartegen zo fel gekant dat ik mijn uitspraken afkapte en in het algemeen ontbeerden mijn aforismen een staart. Niemand, ook ikzelf niet, begreep precies waarom de onduidelijkheid keer op keer terrein won. Ondertussen bleef er weinig anders voor me over dan onbeleefd te zijn, onaardig, gesloten, zwijgzaam. Al gauw kreeg ik de naam van hautain mannetje. Zonder die toenmalige ontoegankelijkheid zou ik misschien nooit iets zinnigs hebben kunnen zeggen, of enig mededogen hebben ontwikkeld: de afzondering te midden van een menigte maakte het mogelijk dat die vage innerlijke stem - die ik voor geen cent vertrouwde - met zijn lippen de woorden navormde die om mij heen gebruikt werden. Ik oefende in stilte. Ik leerde de omweg bewandelen. Mijn aandacht verschoof zich van mijn verlegenheid naar de misschien niet minder strenge karakters van anderen. En de omweg leidde in die jaren tot hoofdzaken: liefde, kunst, politiek. Ze kwamen in een andere, stellig een toevallige, volgorde. Of ze geleidelijk dan wel direct diep doordrongen, kan ik niet zeggen. De liefde introduceerde zich tamelijk omslachtig, via de heteroseksualiteit, die ik niet serieus nam.