Hollands Maandblad. Jaargang 1992 (530-541)

[p. 39]

Journaal
J.J. Peereboom

Soms kijk ik op van wat ze uitvinden; andere keren begrijp ik niet waarom iets achterwege blijft.

Veertig jaar nadat mijn vader aan longkanker overleden is, en twintig jaar nadat ik met roken ben opgehouden, is er nog geen onschadelijk sigaretje. Dat is een wonder.

Sommige rokers zouden er niet bij gebaat zijn, de verslaafden aan het ware nicotineprodukt. Voor anderen, zoals voor mij, is het roken meer een manier van doen dan van innemen.

Ik zou nog best eens, achterover in een makkelijke stoel, een kegel rook zacht suizend tot een meter ver schuin omhoog willen blazen. En op bed liggend de twee horizontale rookstromen uit mijn neusgaten willen zien komen, tot zij boven mijn maag omhoog kringelden.

Er waren rokers zoals mijn vader die de sigaret tussen hun tweede en derde vinger hielden en dan vier vingers tegen hun mond en kin legden terwijl zij zich vol rook zogen, tijdens het werken aan hun schrijftafel. Sommigen rookten op z'n Frans, met een sigaret die van aansteken tot weggooien uit een mondhoek hing, onder een halfgeloken oog. Ik had een leraar die zichzelf de net uitgeblazen rook weer toewoof om er nog eens van te genieten. In de film, en soms in de werkelijkheid, zaten nadenkende jongens met hun linkerhand op de pols van het meisje tegenover hen, dat zij in de ogen keken terwijl zij de rook van hun sigaret zachtjes wegademden.

Al die dingen kunnen nog, maar de aardigheid is eraf. De logge eenkennige antirookcampagne, die nooit het plezier wil erkennen of matiging bepleiten, heeft het oude zingenot onderdrukt en alleen de verslaving overgelaten.

Ik denk nog wel aan de sigarettenwinkels waar ik vroeger kwam. Oases waren dat, net als cafés en boekhandels.

Gelukkig is er tenminste bierloos bier uitgevonden. Dat is de manier om iets aan een probleem te doen.

Nu door toedoen van Huib Drion de discussie heropend is over de toelaatbaarheid van hulp aan mensen om hun eigen leven te beëindigen, moeten wij ons weer gaan afvragen of de tegenstanders een ware werkelijkheid op het oog hebben die voorstanders tot bezinning hoort te brengen.

Het argument dat de beslissing aan God is heeft alleen kracht voor gelovigen, maar daar zijn lastige mensen bij die door ongelovigen tot op zekere hoogte ontzien worden, dus het telt mee.

Het voornaamste argument is dat mensen die zichzelf gedood hebben er misschien later spijt van zouden krijgen als zij dan nog leefden; en dat zij hun daad des te meer zouden betreuren als zij er door gewetenloze familieleden, vrienden of verzorgers toe overgehaald waren.

Zulke gevallen zullen voorkomen; niet alles kan verhinderd worden, maar als dit de voornaamste overweging is moet de vrijheid toch een kans krijgen tegen de achterdocht.

Aanklager, openbaar of privé: ‘De indruk bestaat, Jan, dat u de laatste tijd met uw moeder praatte alsof u niet kon begrijpen hoe zij het uithield.’

Jan: ‘Zij was flink. Zij droeg haar lijden moedig.’

A: ‘Zei u niet: de hele dag met pijn in zo'n verpleeghuis, en een uitzicht op het parkeerterrein - het is haast geen leven meer?’

Ria: ‘Zij vond het parkeerterrein leuk; daar zag zij wel eens een bekende.’

Jan: ‘De enige die zinspeelde op zelfdoding, was zij. “Het zou makkelijker voor jullie zijn als ik er niet meer was hè,” zei zij, “en dan hadden jullie eens een extraatje.”’

A: ‘De erfenis!’

Jan: ‘Maar wij zeiden: “Ach moeder dat extraatje komt wel.”’

A: ‘Was dat even een ijskoude opmerking!’

Jan: ‘Zij lachte er om. Zij vond het niet erg als de werkelijkheid doorschemerde.’

Ria: ‘Wat ze ook zei was: “Dan hoefden jullie niet meer telkens dat hele eind met de auto te komen.”’

A: ‘En wat antwoordde u daarop? Het geeft niet?’

Ria: ‘Jan zei: “Nee moeder, wij zullen het ritje missen.” Dat is ook zo. Wij waren aan het ritje gehecht geraakt. Het hoort bij toen.’

A: ‘Vindt u dat u haar aangemoedigd hebt om te blijven leven?’

Jan: ‘U bedoelt: om zo lang mogelijk te blijven lijden?’

[p. 40]

A: ‘Om de hoop niet te verliezen.’

Jan: ‘De hoop waarop?’

A: ‘Dat doet er niet toe. Hoop is vitaliteit; die vindt altijd iets om zich op te richten.’

Ria: ‘Wij zeiden wel: “Ik hoop dat je beter slaapt met deze pil.”’

A: ‘Pil?’

Jan: ‘Een slaappil van het huis.’

A: ‘Wij komen hier niet uit vandaag. Ik moet u vragen om de rest van de week beschikbaar te blijven. Dan ga ik nu door met een ander gesprek. U hoort nog van mij.’

Jan: ‘Hij vertrouwt het zaakje niet. Ik ook niet, als ik naar hem luister en ons hoor antwoorden.’

Ria: ‘Voel je je schuldig aan moeder's dood?’

Jan: ‘Niet afzonderlijk; maar ik heb nooit iets volmaakt goed gedaan, dus ben ik altijd te kort geschoten. Dus ben ik schuldig.’

Ria: ‘En ik ook. Iedereen. Dat is een ander niveau. Daar heeft de aanklager het niet over.’

Jan: ‘Hij heeft me op het idee gebracht. En moet je maar eens voelen bij jezelf, schuldbesef geeft een donkere, wanhopige voldoening, iets meer bewogens dan het getuttel van “Nee meneer, wij hebben altijd een oppassend leven geleid.”’

Ria: ‘Helaas hebben wij dat toch gedaan. Dus hij moet niet zeuren.’

‘Ga je mee? Ik bedoel, kom je?’ heb ik op verscheidene wandelingen tegen de hond gezegd.

Het blijft hem hetzelfde, maar ik verwonderde mij over dat ‘gaan’ waar de andere ons bekende talen ‘komen’ gebruiken: voor de verplaatsing in het gezelschap van de spreker net als voor naar hem toe. Coming? Tu viens? Kom je?

In sommige gevallen, vooral wanneer het ‘mee’ even tegengehouden wordt, kunnen wij het gaan in zijn andere betekenis opvatten: als een voornemen, niet een richting. Ga je aan de studie, ga je hem de waarheid zeggen, ga je... mee, dat wil zeggen, mij vergezellen?

Die verklaring werkt ten dele. Er zit meer in het geweld van het nietige ‘mee’. Kom je mee? - en: Kom je nu mee? - kunnen wel, maar zijn dubbelop, met een aandrang die vaak onnodig is. ‘Ga je mee’ laat meer ruimte.

Er zijn misschien andere talen die een ‘mee’ hebben, maar ik ken ze niet. Are you coming with? Vous venez avec? Die hebben dat niet, net zo min als zij ‘meezingen’ hebben, of ‘meeleven’, of iets ‘meehebben’, of ‘meerijden’ in zijn twee betekenissen: de bestuurder rustig vergezellen in zijn auto, of telkens zeggen waar hij op moet letten. En ‘meegaand’ is ook iets bijzonders. ‘Meegaand’ betekent ‘meekomend’, hoewel niet altijd. ‘Tine heeft mij verlaten en is bij August ingetrokken; zij was altijd al meegaand.’

Het hoofd van die familie is ‘meedoen’. Mam, ik mocht niet meedoen van de jongens. Doet allen mee. Doe je mee aan het gemeenschappelijke cadeau? Zoiets daar doe ik niet aan mee. Zij wil altijd met alles meedoen. Op dat niveau doet hij niet mee.

Meedoen! Er zou een roman geschreven kunnen worden onder deze titel, of een essay over onze culturele impasse. Zou dat werk zout in onze wonden strooien, of ze sussen met zalf? Het zou veel kunnen zijn.

Het sterke van het Nederlands is dat waar talen zoals het Engels Latijnse termen nodig hebben en omslachtige zinsconstructies, wij kunnen volstaan met een alledaags woord.

Toen wij in de pauze van de Kleine Zaal plat overeind gingen staan voor twee vrouwen die de rij uit wilden, zei de donkere tegen de blonde die haar volgde ‘Daar werd ik toen heel boos van,’ en de blonde antwoordde: ‘O, maar zo gaat het altijd.’

De blonde zou koel omgekeken hebben als ik gehoor had gegeven aan een impuls om haar tegen te spreken: ‘Mevrouw, dat is niet waar. Het gaat niet altijd zo.’

‘Wat bedoelt u? U weet niet eens waar ik het over heb.’

‘Niets gaat altijd zo. Dingen gaan altijd weer anders. Het heeft geen zin om het leven eentoniger voor te stellen dan het is.’

‘Dacht u dat ik een filosofie verkondigde? Vraagt u zich eerst eens af waarom ik zoiets zeg.’

‘Dat begrijp ik best. U wilt een gezellig vrouwenfrontje maken tegen de onverschillige wereld.’

‘En u houdt zeker niet van vrouwenfrontjes! Misschien houdt u niet van vrouwen.’

‘Jawel. Ik vond u juist aantrekkelijk uit de verte gezien; en nu bederft dit de stemming. Ik heb een liefdesgeschiedenis beleefd in twee indrukken. Illusie, en desillusie. “Zo gaat het altijd”! Ik kan het niet uitstaan. Was u maar aan de andere kant de rij uitgelopen.’

‘Wees blij dat wij een eind van elkaar af zitten. Maar één ding moet ik u toegeven: zoiets als u heb ik nog nooit beleefd. Ik dacht dat het nooit zo ging. En nu haast ik mij achter mijn donkere vriendin aan.’

John Aubrey, de archeoloog en biograaf wiens vele boeken op één na onvoltooid bleven, kwam in 1642 met zijn ouders ten zuidwesten van Salisbury wonen in Broadchal-

[p. 41]

ke, op de hereboerderij die hij later geërfd heeft.

Het dorp ligt een kilometer of tien van de weg af die uit Salisbury recht naar het zuiden loopt langs Wood Green; daar hebben wij vier of vijf jaar achter elkaar gelogeerd. De Ebble, die door Broadchalke stroomt, is een zijriviertje van de Hampshire Avon, een andere dan die van Shakespeare, waar de smalle brug vlak voor Wood Green overheen buigt. Het land loopt omhoog naar het westen; dat zijn de Wiltshire Downs. Wij zijn wel eens een eindje die kant opgereden; nooit tot Broadchalke, waar van het huis van Aubrey een deel nog over is, zoals ik lees in zijn biografie door David Tylden-Wright. Wij gingen naar het zuiden, de New Forest in, of terug naar Salisbury, maar het soort landschap van de Downs, de zachte bolle heuvels, is vertrouwd. Als ik lees wat Aubrey om zich heen zag, lukt het bijna om mijn eigen verleden te forceren en toch naar Broadchalke geweest te zijn, en iets zuidelijker naar Vernditch, ‘from where you may see, over the New Forest, the French sea, and ships sayling.’

Wij komen niet meer in Wood Green; mijn oude tante en haar man waren al verhuisd, en nu is zij dood. Ik zou er nog eens willen kijken, op de common voor het huis, waar de pony's in vrijheid komen en gaan; aan de overkant het bos in, over het drassige pad; en deze keer in Broadchalke, om Manor Farm te zien en de ronde aarden wal aan de andere kant van de weg, waarbinnen schapen grazen en waarvan Aubrey dacht dat er oorspronkelijk een Romeins zwembad in aangelegd was.

Niet dat hij beter oproepbaar zal zijn als wij in het dorp staan. De tegenwoordige tijd leidt dan de aandacht af: een kinderfietsje in een tuin, de schapen achter de Romeinse wal, de wind door de stilte totdat een boer aankomt op een tractor.

De verbeelding houdt van afstanden, in de ruimte en in de tijd: van Amsterdam naar Wood Green en naar Salisbury en Broadchalke; terug naar de zomer van 1985, en naar 1642, tot aan Aubrey, die staat uit te kijken met zijn rug naar ons toe.

Hij had gehoopt te trouwen met Katherine Ryves, maar in 1657, ‘November 27, obiit Kath. Ryves, with whom I was to marry, to my great losse.’ Zij woonde bij haar familie in The King's House, in de Cathedral Close van Salisbury. Als je door de poort bij de boekwinkel van Beach de Close inkomt, langs het parkeerterreintje, waar je naar de zijkant van de grijze spitse kathedraal kijkt, dan is het een van de rode huizen aan de rechterkant, over het gras heen. Daar woonde Katherine Ryves.

The Revengers' Comedies van Alan Ayckbourne, zo genoemd in contrast tot het genre revenger's tragedy van 1600, bleken toen

[p. 42]

ik ze laatst in Londen zag niets onder woorden te brengen dat niet eerder gezegd was. Er staat een betere komedie van de wraak in een paar zinnen van Auberon Waughs autobiografie, waarin hij vertelt dat òf Frederic Raphael òf Mordecai Richler zijn eerste roman ongunstig besprak; hij weet niet meer wie van de twee, maar voor de zekerheid bejegent hij ze allebei with the deepest suspicion.

Alleen zou die stemming sterker geactiveerd moeten worden om ‘wraak’ te heten. Het woord klinkt ouderwets, en de handeling past beter bij Italianen dan bij noorderlingen, hoewel hij in het Engelse melodrama ook goed functioneerde: ‘Ah! villain...’

Toch nemen wij veel wraak, gewoonlijk niet in de vorm van één afdoende daad maar in jarenlange vergeldingsacties. Nooit een goed woord voor iemand over hebben en iets tegen hem inbrengen wanneer de gelegenheid zich maar voordoet; zijn werk ongenoemd laten, vooral wanneer een vermelding ervan ter zake zou zijn; zijn verschijning in gezelschap negeren, en nooit een vinger uitsteken om hem in contact te brengen met iemand van wie hij plezier zou kunnen hebben, integendeel...

En waarvoor verdient het slachtoffer deze wraakoefeningen? Wanneer ze zo onopvallend zijn, voldoen lichte motiveringen. Hij kan de wreker te kort gedaan of iets lelijks van hem gezegd hebben; het is even goed mogelijk dat alleen zijn toon of zijn gezicht de wreker niet aanstaat; daar komt bij dat een relatie die jarenlang door vergelding gevormd is, vanzelf zo blijft, zonder dat de partijen nog weten waarmee het begon.

De herkenbaarheid van de vergeldingsactie wordt nu en dan bemoeilijkt door een opwelling van de wreker om het slachtoffer bij verrassing hartelijk of hulpvaardig te bejegenen. Kunnen wij het eigenlijk best vinden? vraagt de ander zich dan af, en hijzelf ook; maar de volgende keer lijkt het een stukje toneel geweest te zijn.

Wie het wraakmotief niet weet te onderscheiden, zal allerlei finesses in de samenleving verkeerd zien. En dan is er nog de wraak in het huwelijk.

In een wereld zonder God zijn er twee instanties die onze levenswijze en verdiensten beoordelen: b) andere mensen, en c) wijzelf.

Er is een gemis in de afwezigheid van a), die ons van hogerhand bekeek. Wij zouden ons nooit zonder voorbehoud kunnen verlaten op zijn oordeel, omdat het ons alleen bereikte in interpretaties door zijn dienaren, maar het zou boven mijn wisselvallige zelfkritiek uitsteken, en boven het opportunisme, de tegenstrijdigheid en de onverstaanbaarheid van de kritiek van andere mensen.

Een baken; een vaste burcht; een nauwe poort. Het komt mij goed uit dat God zich heeft teruggetrokken omdat ik niet begrijp hoe het kracht kan geven als er boven onze natuurlijke vader een zwaardere vader troont die de oppermacht uitoefent.

Tegelijkertijd denk ik dat een leven verstevigd kan worden door het idee van een opdracht, vastgelegd in grondregels die de dagelijkse toepassing vrijlaten. Tot voor kort hadden de marxisten nog zoiets; zij voerden de historische noodzaak uit, maar hun zwakte was dat zij niets vrij konden laten.

Wat zou ik voor opdracht hopen uit te voeren? Het zou kunnen zijn: breng je begrip van wat je niet bij voorbaat begrepen hebt onder de nauwkeurigst mogelijke woorden en debiteer die, desnoods op een straathoek, uit overtuiging. Het zou ook kunnen zijn: laat de mensen met rust, poets je gedachten op als een oud binnenhuis en leef zoals sommige wijzen doen, aanwezig en onbereikbaar.

Ik hoor wel eens een innerlijke stem die een aanbeveling doet en mij voortjaagt, maar buiten blijft het stil. Nooit een teken van wat a) verlangt.

Vanochtend in bed, luisterend naar de wind in de donkere tuin, kon ik mij voorstellen hoe ik binnen een jaar of twintig even onstoffelijk zal zijn als die ruis in de ontbladerde takken, en er misschien in zal voortleven. Hoe dan? Gedaanteloos; en toch nog als een bewustzijn, of een geest, of een schim.

Het klinkt ongelofelijk, maar er is een redenering voor beschikbaar: het vlees gaat dood en rot weg, de gedachten zijn nooit tastbaar geweest en kunnen dus niet sterven.

Daar staat tegenover dat iets wat een begin heeft, ook moet kunnen eindigen. Gedachten hoeven niet te sterven; zij houden op en dan wordt het stil. Comedia finita.

Zo onderscheidt het leven zich van de dood, maar dit inzicht verhindert niet dat ik mij verbeeld te zullen voortleven.

Geloof je dat dan? Geloof komt er niet bij te pas. Ik stel het mij voor, dat is genoeg. En wat heb je eraan? Het volgende. Het is behaaglijk om met warme schouders onder het dek te liggen en het moment van opstaan uit te stellen, maar de mens leeft niet van gemak alleen; daarom vereenzelvigt hij zich met de wind, dan is hij op twee manieren vrij.

Hij hoeft ook niet eeuwig te blijven rondwaren. Ik heb gelezen dat er na de dood nog steeds perioden te onderscheiden zijn, althans in het begin. Een tijdje in de tuin dus maar; en dan verdwijnen in de ruimte, in plaats van onder de grond.