Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 15]

De godin en de sterveling
Kester Freriks

En altijd weer dagen goudzonspreidingvlagen en mijn naakte armen omhoog in het licht
Herman Gorter

Wanneer een godin en een sterveling elkaar ontmoeten, gebeurt er altijd iets wreeds.

De sterveling was Michael Hofstede, geboren juist halverwege de 20ste eeuw, op 1 juli 1950.

Rond zijn 19de jaar leefde hij in de stemming van onweerstaanbaar verlangen, die op noodlottige zowel als gelukbrengende manier is verbonden met deze leeftijd. Het moment van uitvliegen en vrijheid was voor hem aangebroken. Is dat niet de heerlijkste tijd, wanneer de schoolpoort zich achter ons sluit en de ommuurde stad, waarin wij zijn grootgebracht, vaneen wijkt en de wereld open voor ons ligt, en wij van de opwindendste verwachtingen zijn vervuld? De aardse buitenwereld strekt zich in alle richtingen uit, zo ver het oog kan reiken.

Het leven van Michael Hofstede was niet op een rots gebouwd, zoals sommige mensenlevens dat zijn.

Hij wilde, sinds zijn 16de, het rusteloze bestaan leiden van een dichter en koos daarom voor het vlietende, het vluchtige. Het liefst dwaalde hij onbespied door het landschap van zijn jeugd, dat lag tussen de grote rivieren. Zoals dat eenmaal gaat, ontwikkelde hij, door telkens op de vlucht te leven, in zichzelf de vluchteling die zich nooit aan iets of iemand zou kunnen binden.

Wolken, water, stromen en weteringen, zeil- en roeiboten en de rivieren vormden zijn domein.

Hij staarde niet, zoals zijn leeftijdgenoten, in gepeins omlaag naar de grond en keek evenmin naar de ogen van meisjes tussen hun blonde haarlokken door, maar hij richtte zijn blik aldoor opwaarts. Alsof hij in het blauw of grijs van de hemel een vogel zocht of een neerdwarrelende veer. Eigenlijk was hijzelf licht als een neerdwarrelende veer, maar dat besefte Michael niet.

Zijn ouders lieten hun zoon op vroege leeftijd alleen achter. Zij zochten hun heil elders en ook ver van elkaar, waardoor de jonge Michael later nooit kon zeggen dat hij zijn vader of moeder had gekend. Het waren in zijn korte leven niet meer dan gasten, ongeveer als een oom of tante, aan wie hij slechts een vage herinnering bewaarde.

Het afscheid hinderde hem niet in het minst. Zijn vader ging de ene richting uit, zijn moeder de andere. Na een kort, ongelukkig huwelijk was het beter dat ze elkaar de rug toekeerden. Michael kon er wel om glimlachen dat zijn leven vanaf dat moment anders zou verlopen dan dat van talloze anderen. Zo was voor hem bijvoorbeeld een zusje niet weggelegd, en waartoe enige droefenis daarover?

Nu kon hij tenminste in elk meisje dat hij tegenkwam op zijn wandelingen langs de vlieten of op zeiltochten over het water in een van de boten die langszij scheerden, zijn zusje zien, of niet. Ze kon naar hem lachen, of niet. Hem wenken en blozend met haar geurige, jonge lichaam in zijn boot klauteren, of hij in de hare, en onder de vleugel van het zeil zouden zij elkaar kussen.

Toch kon het zijn hart niet werkelijk verblijden. Dat was immers aldoor, als door de gave van een god, verblijd.

Michael Hofstede had weleens gehoord over mensen die zich vanwege een treurige gebeurtenis uit hun jeugd of om een gemis van vroeger hun verdere leven in rouw hullen. Zoiets was hem vreemd.

Ja, als hij het wilde, kon hij aanspraak maken op eeuwigdurend verdriet. Want zo jong ouderloos, levend van zuring in de berm en van gastvrijheid door familie of onbekenden, bovendien met de roeping een dichter te zijn, de woorden schrijvend in de wind en op het water zodat niemand ze las, en met in zijn hart een drang naar heuvels, landschappen en steden ver weg van zijn geboorte- en woonstadje Herwijnen aan de Waal - had hij alle reden zijn verdriet te koesteren.

Hij was een uitverkorene. Een ander licht scheen in zijn ogen. Hij mocht dan aanspraak willen maken op ontluikend dichterschap, het ontbrak hem aan de door poëten bezongen melancholie, die als rechtvaardiging van het dichterschap gold.

Zo las hij eens in een gedichtenboek, waarvan de wind de bladzijden omsloeg, regels als: ‘ik ben beroofd en leeg, mijn schepen zijn verbrand, / mijn stem verloor haar

[p. 16]

gloed en vindt geen weerklank meer / in 't dode firmament, niets dan de galm die keert / van 't sombere gewelf van mijn ontredderd hart.’ (H. Marsman).

Daarna keek Michael naar de kalme hemel en, lager, naar het filigraan van de rietkraag waarin het licht van de ochtendzon trilde en de rietzanger ritselde. Al begreep hij de woorden van het gedicht, hoorde hij de cadans van de klank en luisterde hij naar de felle stem van de dichter, toch verstond hij het doodse ervan niet.

Michael leefde in zijn eerste zestien levensjaren in een vroegrijpe verrukking ten overstaan van de buitenwereld.

Geen weerklank?

Hij schreef met een rietstengel in de lucht een regel die hem inviel, zoals: ‘Groote lenten met zonlichtbloesems’, en kijk eens, de zon rees en een bries kwam aan over het water, de geuren van pas geopende bloemen meedragend. De roep van weide- en watervogels weerkaatste in de hemelkoepel en klonk tot voorbij de horizon. Michaels dichtregel riep, in de eerste week van mei, de lente in het land. De seizoenen en de wereld wachtten op hem; hij niet op de wereld.

Hij dacht na, niet lang en niet diep, dartel als een zwaluw zigzaggend over het water. Zwaarmoedige dichters draaien de orde van de wereld om, bepeinsde hij. Zij zien vanuit hun zolderraam loodgrijze wolken langs de hemel trekken, en dichten over loodgrijze wolken. Of hun meisje verlaat hen, en zij wijden een smartelijk vers aan haar verre ongenaakbaarheid. Het is anders. Eerst is er mijn lied over de regen die de mensen troosteloos noemen, dan betrekt de lucht en is alles zonder enige troost. Ik dicht de lente, wacht haar niet af. Ik verzin hoe smartelijk het is door een geliefd meisje verlaten te worden, en daarna kan zoiets me nooit overkomen. Ongevoelig voor die pijn. Ik ging al eens dood, mijmerde hij met een takje scherpe zuring tussen de lippen, in de luchtigste poëzie. Op de keer dat de dood mij komt halen, ben ik als zijn genodigde op een luisterrijk feest. Telkens ben ik de lotgevallen van alledag een slag voor.

Op zijn 19de besloot Michael zijn gehuurde zolderkamer in het Hollandse stadje aan de rivier te verlaten. Als bestemming koos hij Venetië, waar de lantaarns omsponnen waren door de mist die 's avonds van het water op kwam zetten. Stad van de dichters. Een stad die, evenals zijn leven gebouwd was op vlietend water.

De huizen daar herinneren aan een schip. Ze zijn zelfs gebouwd met de hunkering naar een schip met hun houtwerk, de kleine gekleurde ramen en de witte zeildoeken gespannen over de balkons. De bel-etage staat vaak onder water. In Venetië is heimwee om te zwerven en tegelijk verankerd zijn in elk huis verenigd: de met wier bedekte, gladde treden van de trappen beginnen onder water en eindigen in de zonnige hoogte van de balustrade of het dakterras, waar het altijd waait en waar lakens aan de lijnen wapperen op de wind uit de lagune. De avondzon zet daken en de toppen van gevels in gloed.

Venetië: overdag de musea, 's avonds de theaters, de nachten doorgebracht met mooie vrouwen.

Het hele jaar door liggen grijnzende doodsmaskers van het carnaval in de etalages van de winkels.

In die waterstad zijn de kanalen zwart als inkt. Venetië is het decor van de finale in de opera die het leven heet: het is er voorbeeldig sterven, zo voorbeeldig dat je het elke nacht wilt herhalen, met steeds roder gestifte lippen en zwarter lijnen rond de ogen, om de volgende ochtend net als de stad zelf trots te ontwaken, nog steeds niet ten onder gegaan, verdronken of ondergedompeld.

Het lacrimosa dat laat in de avond wordt ingezet, als in de stilte het water onheilspellend stroomt en slijt en lispelt langs de stenen, klinkt 's morgens in het gesluierde licht als een triomflied. Hier is de dood als die in het theater: groots sterven, en opstaan voor de bloemen.

De olie van de sputterende motoscafi, pyroscafi en vaporetti op het water kringelt en waaiert uiteen als tongen van gouden en blauwe vlammen.

Geuren van vis in manden, kruiden en gebleekt wasgoed drijven door de smalle straatjes waarin je, als het regent, niet eens je paraplu kunt opsteken. Erdoorheen dwalen is als dolen door de gangen van een paleis zonder dak.

Op de hoek van het ene straatje en het andere steegje, het ene steegje en het andere straatje, daar waar het waterweggetje uitmondt in een kanaal dat zich verderop verliest in breder water, daar en ook daar verkopen oude kruidenvrouwtjes basilicum, majoraan, oregano, mint, kervel, laurier en nog meer om spijzen op smaak te brengen. De geuren waaieren rondom hun in het zwart gehulde, gebogen gestalten.

Michael Hofstede verliet de fascistische zuilengang van het station, waarin de geluiden hol klinken als in een leeg marmeren theater, en zocht zijn weg door de warreling van de stad. In werkelijkheid nog ondoorzichtiger dan op het uitvouwbare plattegrondje van de reisgids dat hij onderweg in de trein had bestudeerd. Het in rood gebonden gidsje met twee leeslinten was een eeuw

[p. 17]

oud. De prijzen en tarieven klopten niet, de aanbevolen hotels waren inmiddels gesloten. Het was een tweedehands Baedeker. Achterin stond met inkt geschreven ‘Hotel Loneliness, Londen’, met de datum 24 maart 1917. Ook elders waren aantekeningen en namen op de bladzijden gekrabbeld, net of via het gidsje geheime ontmoetingen waren geregeld.

De euforie die hem vervulde toen hij de eerste blik wierp op het Canal Grande, had niets met de lofprijzingen uit de Baedeker te maken. Hij beleefde het in zijn eigen, stille woorden.

Onder de luifels van het Piazza San Marco op het terras van Quadri dronk hij koffie en dacht: nu ben ik in Venetië.

Hij las er vijf maal achtereen over de geschiedenis van de stad en haar schilders, en toen hij daarna opkeek naar het Dogenpaleis was hij het allemaal weer vergeten, waarna hij besloot de reisgids zo niet in het water te werpen, dan toch niet meer in te zien.

Zijn zintuigen vertelden hem meer dan die alinea's met feiten, namen en jaartallen.

Op de brug bij het Arsenaal zong een man. Duivenzwermen verduisterden de zon om klokslag twee uur. De paarden van San Marco leken los te willen breken uit hun gouden vorm.

In de Accademia hield hij stil voor schilderijen van Lotto, Montagna, Veronese en Giorgione en buiten in de zon was hij hun namen weer vergeten, behalve die van Lorenzo Lotto wiens Portret van een jongeman in zijn studeerkamer hij met aandacht bekeek. Alsof hij zichzelf zag in een spiegel. De witte kraag en witte mouwen onder een donkerblauwe mantel. Een opengeslagen boek voor de jongeman op tafel, waar een helderblauw kleed overheen ligt gedrapeerd. Een hagedisje kijkt hem aan. Rozeblaadjes en een brief (liefdesbrief?) liggen verspreid over de werktafel. Een pennehouder vangt licht dat door het raam opzij binnenvalt. Het venster biedt uitzicht over een berglandschap. Hofstedes eigen hemel even iriserend blauw als de geschilderde.

Michaels taal kende alleen woorden voor de elegante vanzelfsprekendheid en de lichtvoetige stijl, waarmee hij dromen najaagde en won. Die taal vond hij terug bij Lorenzo Lotto. In een schildersboek las hij over de lijn van ‘grace and beauty’ die de vloeiende, harmonieuze schoonheid van een heuvellandschap uit de werkelijkheid herschept op het linnen.

Michael beschouwde zichzelf als een lijn van ‘grace and beauty’. Zo bewoog hij zich ook onder de mensen. Een onaanraakbare,

[p. 18]

bijna ijle verschijning tussen het gewoel, niet trots of arrogant (de mensheid is geneigd iedereen met innerlijke beschaving af te schilderen met het bezoedelde woord ‘arrogant’), wel met beheerste hoogmoed.

Op het plein voor de Accademia liet hij zich meeslepen door het buitensporige dat de stad bood en hij wenkte een gondelier. Verscholen achter de kam met de vijf zilverkleurig geverfde tanden zag Hofstede de adellijke schatten als een defilé aan zich voorbijtrekken.

Dit vertoon verheugde zijn ziel, maar niet op ongekende wijze, want zijn hart was immers aldoor verblijd. Dat laatste ging buiten zijn wil om, zoals ademhalen.

Het vreemde van Michaels aangeboren houding als hedendaagse hoveling nu was dat hij een voorliefde koesterde voor cafés en taveernen in de goorste wijken van de stad, ook in die van Venetië.

De rijke etablissementen in de schaduw van het Dogenpaleis of van het Fenice-theater hield hij snel voor gezien en hij wendde zijn gezicht ervan af. Hij vertoefde niet graag in een omgeving van opzichtige en opgejaagde chic, waar distinctie ver was te zoeken.

Het rauwe van duistere kroegen met lage plafonds, ruwhouten tafels en met zand bestrooide vloeren, waar grof werd gesproken en eerlijke jonge wijn geschonken, was hem oneindig dierbaarder. Flessentrekkerij, messentrekkerij: het deerde hem niet. Mannen kwamen er om wachtende vrouwen aan te spreken en mee naar buiten of naar geheimzinnige kamertjes op hoger gelegen verdiepingen te nemen.

Hofstede hield van die vrouwen en hun opschik van zwart houtskool rond de ogen en kersrood op de lippen. Hun geur uit de tijd dat L'Air du Temps een duur parfum was. Hij was erop gesteld een glas te bestellen zonder meteen te hoeven betalen en hoe, glas na glas, de vurige koppige wijn tegen zijn slapen begon te bonzen.

Zijn zevende zintuig bracht hem in Venetië, evenals dat gebeurde in Amsterdam, Rotterdam of Den Haag, feilloos naar de plekken die stervelingen gauw plachten te betitelen als verdorven en smoezelig. Maar gelukkig liet Hofstede zich met dergelijke stervelingen niet in.

Hij ging zijn weg, alleen, onafhankelijk van ieder ander. Soms voerde die weg hem achter een vrouw aan over trappen naar een kamertje, waar die vrouw en hij zich zonder schroom in elkaars nabijheid uitkleedden.

Hoezeer hij ook voor korte tijd heftig naar zo'n vrouw verlangde, zij liet zijn hart onberoerd en hij het hare. Michael beschouwde dat als het hoogste in de liefde.

Zijn hart te rusteloos zich te hechten. Met guldens of lires betaalde hij zijn omhelzingen en onderging hij die; al het andere was romantiek voor schoolmeisjes met witte kousen en vlechten in het vlasblonde haar.

Michael was genereus maar niet op de manier van alle mensen. Trouw beschouwde hij als tegenvuur voor hartstocht. Zijn generositeit gold nieuwe gezichten, vreemde ogen en als strovuur opvlammende en uitdovende emoties.

Het was ook niet voor niets dat hij zich in de musea van Venetië verdiepte in koele, klare beelden van marmer, als die van Canova, liever dan dat hij enige aandacht schonk aan wat verdwaalde impressionistische werken of zelfs een warmbloedige zonsondergang van Turner of Whistler. Het gesteente, op het eerste gezicht koud en liefdeloos, was hem dierbaarder dan het smachtend-gevoelvolle.

Daarom richtte Michael Hofstede zijn schreden langs de Riva degli Schiavoni naar de Via Garibaldi, waaraan hij het duistere en broeierige vermoedde. Of anders lag het oord van zonden in de straatjes erachter, de kant uit van het Arsenaal.

Hij moest toegeven dat de onpersoonlijke vervulling van zijn begeerten die hij in de stegen van sommige steden had gevonden, niet altijddurend kon zijn. Er zou een moment van verzadiging en leegte volgen op de vluchtige, ongewisse omhelzingen. Deze ontdekking, deze vrees eigenlijk, deed iets in hem breken: zijn trots. Het veranderde zijn hart in dat van elke sterveling.

Juist in een stad van ingetogen gratie als Venetië bespeurde hij meer dan eens op fatale wijze ontvankelijk te zijn voor de blik die een vrouw hem toewierp. Het ongevraagde en brutale ervan deed zijn gemoed oplaaien. Hij beantwoordde met diep in haar ogen terug te kijken.

Kreeg hij dan nooit een afkeer van de betaalde liefde en dorstte hij evenmin naar het bestendige en wederzijdse?

Michael Hofstede verwonderde zich erover dat schoonheid straffeloos, zelfs genadeloos kan bestaan. Het sloeg de grond weg onder zijn voeten. Van geserreerd hofdichter, wiens verzen niemand las, werd hij, daar in de koningin der steden, tot een dichter als Hans Lodeizen die zo mooi huilde in zijn verzen en schreef ‘mijn lippen mijn tedere lippen dicht’.

Wat deed Venetië met hem? Was het omdat het licht hoogte en helderheid gaf en datzelfde water aan de geluiden diepte en resonans? Wrikte de zinnelijke beweeglijkheid van het dansende water, van vrouwen met

[p. 19]

fladderende kleren, boten, zeilen en luifels de schelp open die rond zijn hart was gesloten?

Michael was alleen in die toverstad, en dat scherpte zijn zintuigen tot het ondraaglijke aan.

In een café op de hoek van Garibaldi en het steegje Preti bestelde hij een glas donkerrode wijn, geschonken in zo'n onbreekbaar Italiaans tandpastaglas. Het liep 's nachts tegen half twaalf; heel de dag had hij rusteloos gedwaald. Michael was moe. Er brandden zoveel indrukken op zijn netvlies, dat alleen de wijn hem daarvan kon bevrijden. Om het vertrouwen van de caféhouder te winnen, legde hij zijn portemonnee met een uitpuilende stapel lires op het tafeltje bij het raam waaraan hij zat. Boven zijn hoofd schuierden de mandflessen zacht tegen elkaar; een geluid dat hem herinnerde aan het zachte geritsel van kristalsuiker in Hollandse suikerzakjes.

De wijn kleurde zijn tanden zwart. Tegenover hem, aan hetzelfde tafeltje, kwam een jonge vrouw zitten, ouder dan hij, beslist geen meisje, die in de bloei van haar leven een rijpe en tegelijk te veroveren schoonheid bezat, waardoor de arme Michael werd verblind.

Hij kon zijn ogen niet van haar afhouden en zij genoot zichtbaar van de blikken die gleden over haar armen, schouders en haar borsten, verborgen onder een openstaande zwarte blouse. Het glanzend-zwarte haar hing los.

Achter de harde, berekenende uitdrukking in haar ogen las hij hunkering. Maar Michael had veel gedronken. En wijn in gezelschap van vrouwen rakelde bij hem altijd duistere machten op. Die zouden hem nog te gronde richten. Een vrouw als deze Venetiaanse, dichtbij en onbereikbaar, trof hem als een zweepslag in het gezicht. Michael had het idee dat zijn zenuwen in verbinding stonden met haar elektriserende huid. Waarom doet ze me dit aan? dacht hij. Michael zou, ridderlijk als in een voorbije tijd, voor haar willen sterven.

Hij vroeg of ze Eleonore heette en zonder haar antwoord af te wachten, sprak hij haar zo aan. Of Isabelle. Ze verbeterde hem geen van beide keren.

‘Monica soms?’

Over haar naam zweeg ze. Goedbeschouwd droeg een vrouw zoals zij elke naam die een man wenste.

‘Maria?’

Tot sluitingstijd diep na middernacht dronk Michael meer wijn dan hij kon verdragen.

Een man voegde zich bij hen aan het tafeltje, daarna nog een. In hun nederige en tegelijk valse dienstbaarheid leken ze op elkaar. Vissers die morgenvroeg uitvaren, dacht Michael. Af en toe wierpen ze elkaar een nauwelijks verholen, veelbetekenende blik toe. Ze zwegen.

Hofstede richtte zich tot Eleonore. Of Monica.

‘Ik wil voor je sterven... Laat me bij je slapen.’

‘Wanneer?’

‘Nu meteen. In Venetië is het voorbeeldig doodgaan. Ik wil dat meemaken, sterven in Venetië. Morgenochtend word ik weer wakker, echt, doodgaan deert me niet. Kom, laat me toe in het schimmenrijk van je stad, Eleonore.’

Een van de mannen zei: ‘Ga naar huis en kom hier nooit terug.’

‘Als een mes door een rijpe perzik: zo wil ik dood.’

De andere herhaalde ongeveer wat de eerste zei: ‘Ga weg. Neem je geld mee en ga naar buiten. Slaap ergens.’

‘Bij haar. Laat me niet gaan zonder haar.’

Jarenlang had Michael Hofstede zich weten te beheersen en op die nacht in Venetië overviel het hem met een ontstellende kracht: het zou hem niet spijten dood te gaan.

Als kind was hij bij het zwemmen in de Waal, tussen twee strekdammen, terechtgekomen in een draaikolk. Alsof sterke handen hem tollend om zijn as in de diepte trokken. Het gaf een sensatie van verrukking, eerder dan van angst. Opeens lieten de handen zijn enkels los en was hij bevrijd, waarna hij met lome slag die teleurstelling verraadde, terug zwom naar de oever.

De drank vuurde hem aan en hij wist van geen ophouden. Hij was iedereen tot last. Gedroeg zich opruiend en schandelijk. Het moment liet niet lang op zich wachten tot de mannen of de cafébaas of alledrie hem op straat zouden smijten, liefst door de zijdeur die uitkwam op de duistere steeg.

Ineens zei de vrouw: ‘Goed, kom met me mee.’

Ze liepen Garibaldi uit naar de kade van de Zeven Martelaren. Michael leunde zwaar op haar schouder. Zijn hoofd lag in de bocht van haar hals; het paste als een puzzel. Hij rook de geur van haar haar, die zich vermengde met de zeelucht. Dit was al de andere wereld, het heerlijke rijk aan gene zijde, of nog niet?

De nachtelijke kilte kon zijn roezig, noodlottig verlangen niet tot bedaren brengen.

De eenzaamheid van de dronkenschap hitste Michael in zijn wangedrag op. Zijn

[p. 20]

handen gleden over haar jurk om zich brutaalweg toegang te verschaffen tot de zachte en weelderige gespannenheid van haar lichaam, verborgen onder stroken van rokken en onderrokken.

Eleonore duwde hem hard van zich af, zodat hij op de grond viel. Hij bleef liggen, al het gave, smetteloze en hoffelijke aan hem was op slag geschonden. De rode wijn vloeide in zure golven uit zijn mond over het van de zonnige dag nog warme plaveisel. Het leek of hij bloedde uit zijn mondhoek.

In Venetië verloor hij niet zijn onschuld of jeugd, zoals tal van jongelingen voor hem, hij verloor er de kracht om de volwassenheid binnen te gaan.

Hoezeer de dronkenschap hem ook in zijn greep had, later zou hij zich alle beelden van die afschuwelijke nacht haarscherp kunnen herinneren en opnieuw schaamte en schuld voelen.

Later? Michael Hofstede moest eerst zien of het ochtendlicht hem zou wekken. Hij had er immers om gevraagd gestraft te worden.

De vrouw die hij had aanbeden als een heilige, verdween in het duister en na haar kwamen de twee mannen die hem van zijn portemonnee beroofden.

Daarna sleepten ze hem naar de waterkant waar gondels lagen, oude halflekke schuiten bedekt met alg en wier. De roes had Michael overmeesterd en hij sliep, zodat hij niet merkte dat ze hem op de bodem van een gondel legden en de touwen losmaakten waarmee het vaartuig aan de palen lag vastgemeerd.

De mannen, zwijgend, duwden hem af. Michaels kavalje gleed weg in de nacht die over de lagune hing.

Geen van de Heilige Maria's of Theresia's of andere uitverkorenen en martelaressen in de katholieke kerken van de stad konden hem op dit uur een schutsengel zijn.

Michael verloor zijn leven niet op het open water. Glimlachend werd hij de volgende ochtend wakker, tastend naar zijn hals of die misschien was getooid met een bloedkoralen ketting van het mes door de rijpe perzik. Zijn gondel liep aan op het zandstrand van het Lido.

De godin die Venetië heet of ook wel Eleonore of elke vrouw die met haar schoonheid, waarvan zijzelf onwetend is en onwetend van welke indruk zij wekt, de man eenzaam maakt, had de jonge Michael Hofstede beschermd.

De dood was voor hem een te lichte straf. Hij moest nog het leven van een man gaan om de beproeving te dragen die een godin een sterveling oplegt wanneer zij elkaar ontmoeten.

Niet elke dag kruisen ze elkaars weg, en niet in elke stad.