Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 14]

Een brochure uit 1936
P. Bordewijk

Toen ik de brochure vorig jaar in de etalage van boekhandel Aeolus zag liggen, stond op het prijskaartje f 35, -, maar op de brochure zelf stond gedrukt 10 ct. Zou het kapitalisme in 1936 aantrekkelijker mogelijkheden geboden hebben om je geld te beleggen dan het aanschaffen van exemplaren van Een historisch moment - de betekenis der nieuwe sovjet grondwet, een brochure van veertig bladzijden door Dr. Jan Romein? In ieder geval bleek de tekst het bedrag waard, zeker in een tijd waarin we de ineenstorting van het communisme in de Sovjet-Unie meemaken.

Om dat duidelijk te maken, hoeven we alleen maar de historicus zelf aan het woord te laten: ‘Zoals de Magna Charta van 1215 de rechten en vrijheden waarborgde van de Engelse baronnen, de constitutie van 1792 die van de Franse bourgeoisie, zo formuleert en waarborgt dit ontwerp-grondwet de rechten en vrijheden van de Russische arbeiders en boeren en daarmee, voor het eerst in de geschiedenis, van een heel volk.’

In de brochure toont Romein een mate van verblinding, die je heden ten dage niet meer voor mogelijk houdt. Maar hij was de enige niet, want hij citeert de New York Times (‘waarlijk geen socialistisch, laat staan een kommunistisch orgaan’): ‘dat dit treffende dokument vrijheden verleent, zoals het Russische volk ze tot dusver in zijn hele geschiedenis niet kende’, en Romain Rolland: ‘Deze grondwet betekent de oprichting der ware demokratie, die slechts in een klasseloze maatschappij mogelijk is: zij is de verwerkelijking van de grote leuzen, die tot nu toe slechts een droom der mensheid waren: vrijheid, gelijkheid en broederschap.’

Romein verheugt zich er niet alleen over dat de Sovjet-grondwet de werkloosheid uitbant, maar lijkt oprecht van mening, dat het met de rechten van het individu in de Sovjet-Unie allemaal prima geregeld was: ‘De bestaande gewetensvrijheid is uitgebreid tot een vrijheid van eredienst en de eveneens bestaande vrijheid van anti-religieuze propaganda blijft gehandhaafd.’ En over de nieuw in de Sovjet-grondwet opgenomen onaantastbaarheid van de persoon en onaantastbaarheid van de woning en het briefgeheim schrijft hij: ‘Rechten en vrijheden, zeker, die ook een deel van Europa nog kent, maar er is meer kans op, dat een nieuwe grondwet wordt nageleefd, die zo juist uit de werkelijke verhoudingen is geboren; dan een oude, die bij de werkelijke verhoudingen niet of toch niet ten volle meer past.’

Ook over de verhouding tussen Unie en deelrepublieken is Romein heel tevreden: ‘Er is dus heel wat aan de Unie voorbehouden. Moeilijkheden, als die waarop Roosevelt in Amerika gestuit is, behoeft men in Moskou niet te vrezen. Daartegenover staat, dat ook volgens de nieuwe grondwet de Unie-republieken het recht van uittreden hebben, wat de staten van N.-Amerika missen.’ Jammer, dat ze dat in de Baltische staten, vier jaar later ingelijfd, niet geweten hebben.

Geen wonder, dat Romein heftig te keer gaat tegen degenen die onvoldoende waardering tonen voor wat in de Sovjet-Unie gebeurt: ‘De Arbeiderspers geeft een reeks V.A.R.A.-lezingen uit over “Grote Democraten”. Een prijzenswaardig streven. Niets inderdaad is beter geschikt om in de geesten de waanzin van het fascisme te stuiten dan de overtuiging, dat alle werkelijk scheppende figuren der mensheid in wezen demokraten geweest zijn. Doch dan begrijpe men ook, dat in deze reeks de beide grootste demokraten van onze tijd mede behoren, nl. Stalin, die de voornaamste ontwerper van deze grondwet is en haar reeds jaar en dag moet hebben voorbereid, en Lenin, wiens levenswerk haar mogelijk gemaakt heeft.’

Toch is er een punt waar Romein in de verdediging gaat: ‘Art. 126 bepaalt dan nader het recht van vereniging en komt neer op de beperking, dat andere politieke organisaties dan de Kommunistische Partij niet zijn toegestaan. Op dit art. zijn alle bedillaars en betweters, wier antwoord van te voren reeds vaststaat op de vraag “kan er uit de Sovjet-Unie iets goeds komen?” afgevlogen en zij hebben getracht dit art. als een galg voor te stellen, waaraan de verworven vrijheden weer worden opgehangen. Zij hebben daarbij slechts de kleinigheid over het hoofd gezien, dat in een klasseloze maatschappij elke andere politieke formatie dan de partij, die deze maatschappij gesticht heeft, objectief

[p. 15]

geen ander doel kan hebben of toch krijgen dan het herstel van de klassemaatschappij in een of andere vorm.’

Wat dit alles des te pijnlijker maakt, is een advertentie, op de een na laatste bladzijde, voor het boek De Veensoldaten, verschenen bij dezelfde uitgever, over de Duitse concentratiekampen. ‘Dit werk van Wolfgang Langhoff dat over de geheele wereld ontzetting en verontwaardiging heeft verwekt over zooveel barbarij, is ook vandaag nog steeds actueel... Een tijdsdocument van blijvende waarde.’ Waarschijnlijk realiseerden zowel Romein als zijn uitgever zich beter dan vele anderen wat er in Duitsland aan de hand was, maar tegelijktijd hadden ze geen benul, dat het in hun droommaatschappij allemaal nog veel erger was.

Daarmee komen we bij de vraag, wat we nu eigenlijk van Romein moeten vinden. In mijn boekenkast staan drie kloeke banden, uitgegeven bij Querido: De lage landen bij de zee, Erflaters van onze beschaving en Op het breukvlak van twee eeuwen. Stel dat de auteur van die boeken een vergelijkbare brochure over Hitler-Duitsland had geschreven als mijn recente aanwinst over de Sovjet-Unie, dan zou ik dat toch als een onbehaaglijk bezit beschouwen, en als achterin die brochure een advertentie voor een boek over de Goelag-archipel gestaan had, zou dat er niet beter op gemaakt hebben. Die vergelijking dringt zich te meer op, omdat de meeste foto's in de brochure in een geschrift over Hitler-Duitsland niet hadden misstaan: opgewekte arbeiders, paraderende mensenmassa's, en jongemannen met bloot bovenlijk die een geweer vasthouden. Voorin de brochure staat met potlood: ‘fotomontage's (Schuitema, Piet Zwart?)’, maar de betreffende foto's zouden net zo goed stills kunnen zijn uit een film van Leni Riefensthal als van Joris Ivens.

Stel nu eens dat Delfgaauw die brochure van Romein geschreven had. Zou hem dat evenzeer zijn aangerekend als zijn kortstondige lidmaatschap van het Nationaal Front? Nee natuurlijk. Naar Romein zijn in Nederland minstens zes straten vernoemd, maar de kans daarop voor Delfgaauw is verkeken nu zijn naam op de verkeerde manier verbonden is geraakt aan de processen van Neurenberg en Tokio.

Er is een opmerkelijke symmetrie tussen communisme en fascisme. Communisten beschouwen zich als de beste anti-fascisten die er zijn, en proberen anti-communisten in de hoek van het fascisme te drukken. In de tijd dat er in Nederland nog serieus te nemen fascisten waren, profileerden die zich als anti-communist, en maakten ze hun tegenstanders voor communist uit. Toch reageren we volstrekt verschillend: iedereen die ooit iets geschreven heeft dat ook maar naar fascisme zweemt, mag hopen dat het nooit bekend wordt, terwijl communisten volstrekt gerespecteerd worden, en hoogstens een beetje belachelijk gevonden worden als ze nog steeds aan hun leer vasthouden. En ex-communisten worden sinds jaar en dag als ontmaskeraars van het communisme gewaardeerd, zoiets kan je van ex-fascisten niet zeggen. Niemand zal - zoals Delfgaauw - heden ten dage een herseninfarct krijgen als blijkt dat hij vijftig jaar geleden lid is geweest van een comminstische organisatie, wat ik mij overigens in het McCarthy-tijdperk in Amerika wel had kunnen voorstellen.

Nu is uiteraard een verschil, dat fascisten

[p. 16]

een autocratisch systeem voorstonden om zichzelfs wille, terwijl mensen als Romein het juist verdedigden terwille van de gelijkheid. Ex-communisten worden daardoor eerder geaccepteerd als slachtoffers van het systeem dat ze hebben aangehangen dan degenen die ooit met het fascisme hebben geheuld. Een verschil is ook, dat het communisme over veel meer theoretische onderbouwing beschikt, die vooral door zijn onleesbaarheid velen imponeert. Daar staat tegenover, dat het nationaal-socialisme in de dertiger jaren zijn aantrekkingskracht voor een belangrijk deel ontleende aan Hitler's successen bij het bestrijden van de werkloosheid, hetzelfde punt waarop Romein de U.S.S.R. superieur acht ten opzichte van de Westerse democratieën. En juist Marxisten praten over objectieve schuld, in gevallen waarin mensen door de beste bedoelingen bezield de verkeerde beslissingen nemen.

We accepteren het niet van Duitsers als ze over de oorlogstijd praten in termen van ‘Wir haben es nicht gewuszt’, terwijl we het van leden van de voormalige vereniging Nederland-DDR wel accepteren wanneer het om wantoestanden in de voormalige DDR gaat. We accepteren ook, dat Romein als hoogleraar geschiedenis het recht had studenten voor een tentamen te laten zakken, terwijl hijzelf dit soort enormiteiten beweerd had. Als er iets is, dat we Romein kwalijk nemen, is het dat hij zijn vrouw Annie onderdrukte, hoewel die daar pas over begon te schrijven toen het in de mode kwam.

Een belangrijke verklaring is wellicht, dat communisten in Nederland nooit echt macht gehad hebben, en daarmee nooit echt de gelegenheid om kwaad te doen, in tegenstelling tot de NSB. Ik vraag me alleen af, of degenen die in 1958 als dissidenten de CPN verlaten hebben (de Bruggroep), het daarmee eens zijn. De manier waarop toen Gerben Wagenaar van verraad in oorlogstijd beticht werd, maakte duidelijk dat Paul de Groot en Marcus Bakker hem hadden willen executeren als ze de kans gekregen hadden. Ik zou niet durven te stellen dat dat minder laakbaar was dan tijdens de oorlog in Duitsland de post rondbrengen, zoals Aantjes deed. Toch wordt Marcus Bakker algemeen als een achtenswaardig man beschouwd.

Maar misschien is het belangrijkste verschil juist, dat communisten buiten Nederland gedurende tientallen jaren wel macht hadden, terwijl dat voor fascisten na 1945 niet meer gold. Zonder de Russische atoombewapening was er geen vredesbeweging geweest die ons voorhield dat we ons vijandbeeld van ons af moesten zetten. Daarin paste



niet dat we de Nederlandse communisten hun zendtijd op de televisie onthielden, laat staan dat we Romein een slecht historicus vonden omdat hij zulke onzin over de Sovjet-Unie had geschreven. Vergelijkbare opzin over China was in de zeventiger jaren gemeengoed (ik heb niet onder handbereik wat Delfgaauw daar toen over geschreven heeft), en wie daar tegenin ging stelde zich toch eigenlijk een beetje buiten de intellectuele gemeenschap. En niemand had er bezwaar tegen, dat Ceausescu een hoge Nederlandse onderscheiding werd toegekend.

Nog niet zo lang geleden ontving de Bondsrepubliek Honecker als een achtenswaardig staatshoofd van het andere Duitsland. Nu dat andere Duitsland tot de Bondsrepubliek is toegetreden, wil men hem alsnog vervolgen voor zijn verantwoordelijkheid voor het schieten bij de Berlijnse muur, hoewel die verantwoordelijkheid ook al duidelijk was toen hij in gezelschap van Kohl in zijn geboortedorp in Saarland op bezoek ging. Voor mij hoeft die strafvervolging niet.

Maar laat men dan ook mensen als Delfgaauw met rust laten. Ik heb geen boeken van hem, maar als ik ze had, zou ik ze gewoon in de kast laten staan. Net als die drie kloeke delen van Romein.