Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 24]

Nut en nadeel van het heden voor het leven
Willem Otterspeer

Nog steeds is het november, waterkou met vogels. Mijn wilg staat spaarzaam in het geel, de beuken treuren met hem mee. Mijn slaapwijk is leeggereden. Lawaaiig en gehaast hebben de automobilisten zich richting een rijksweg begeven waar op verschillende plaatsen de ravage, veroorzaakt door mist en hard rijden, nog maar net opgeruimd is. Ik heb vrijaf.

Al jaren stel ik mij een vraag die nooit erg aangedrongen heeft op beantwoording. Dat kwam omdat ze iets te maken heeft met Bert Poll. Dat had de tijd, dacht je. ‘Dwing uzelf tot de luxe van de traagheid’, schreef hij. Nu is er opeens de deadline van het Poll-nummer van zijn eigen blad. Dat moet wel iets te maken hebben met de logica van november.

Wat ik mij afvroeg was wat toch eigenlijk die ‘formules voor een moraal’ betekenden. Wat is het dat drie essaybundels, een dichtbundel en een roman bijeenhoudt? Ik zit voor me met vijf boeken en heb vandaag vrijaf. Misschien neem ik morgen ook wel. En dan zijn de week en de maand voorbij.

Laat ik beginnen met iemand anders, met Jan Jan Juursema. Ik geef het kroniekje zoals het als noot toegevoegd is aan de roman Emma Kwartier, deel vier van de formules voor een moraal: ‘Jan Jan Juursema was de zoon van Dirtsen van Dellen (1849-1927) en Willem Juursema (1854-1884), en de broer van Martje Juursema (1877-1905) en Edsge Juursema (1881-1908). Hij werd geboren op 28 december 1878 in Grijpskerk en overleed op 23 april 1946 in Voorschoten.’ Wat in de roman op naam stond van de filosoof Enno Westerhoorn was in werkelijkheid van de hand van Juursema. Een van zijn briefkaartjes aan zijn moeder is ook opgenomen in De logica van november, deel twee van de formules. Het gedicht gaat zo:

In februari 1915
schreef Jan Juursema aan zijn moeder:
Uw brief heb ik ontvangen.
Wat een paar mooie voorjaarsdagen

hadden we!

Dat de oorlogsmakers den menschen
de boel hebben bedorven
dat voelt men eerst recht
op een schoonen dag.

Wie Nietzsche's Over nut en nadeel van geschiedenis voor het leven wil illustreren kan dat aan de hand van dit gedicht doen. Er zit iets nadrukkelijk onhistorisch in het bederf van een mooie dag door de Eerste Wereldoorlog. Nietzsche schreef: ‘het onhistorische is in dezelfde mate als het historische noodzakelijk voor de gezondheid van een enkeling, een volk of een cultuur.’ Maar uit het gebruik dat Poll van de briefkaart maakt spreekt ook iets heel anders, iets wat Nietzsche omschreef als: ‘pas door de kracht van het verleden te gebruiken voor het leven en uit het geschiede een geschiedenis te maken, wordt de mens tot mens.’

Nietzsche's tweede Unzeitgemässe Betrachtung was, men zou het niet verwachten bij de filosoof met de hamer, een pleidooi voor evenwicht, voor een middenweg tussen een teveel en een te weinig aan geschiedenis. Poll zei het zo: ‘Als het geloof in de continuïteit van de cultuur benauwt, biedt het geloof in de uniciteit de helpende hand. Als het geloof in de uniciteit angst aanjaagt, is het besef van de continuïteit een verademing.’ De formules van Poll zijn evenwichtsformules, verbindingsformules, zijn moraal is een vrij zwevende moraal.

Evenwicht was voor Poll ‘de grondwet van een houdbare beschaving.’ De reis die hij in 1976 door de Nederlandse cultuur ondernam - als Poll iets wilde uitzoeken, ging hij ‘op reis’, of dat nu de provinciale politiek betrof of de spelling of omdat hij gewoon zichzelf aan de deur van het huis van de moeder van Flannery O'Connor in Milledgeville in de Verenigde Staten tegen wilde komen -, Een dienstreis voor burgers, formules deel drie, was een pleidooi voor het evenwichtsbeginsel. Een boek voor burgers, geschreven in de ‘pluralis civitatis’, met het reisbeeld als accent ‘van de verschillen - en

[p. 25]

daarmee het wederzijdse recht van spreken - tussen burger en specialist.’

Een dienstreis voor burgers zit met recht in het midden van formules voor een moraal. Het is het scharnier van de reeks. Het zou een ideaal cursusboek zijn voor een universitair stadium generale, ware de inhoud niet gedateerd. Bijna alles wat Poll schreef had een datum, want reageerde op verschijnselen in de politiek, het onderwijs, de letteren van de tijd waarin hij schreef. Wat niet dateert is het beeld dat hij achtergelaten heeft in de Nederlandse gedachtevorming, wat niet dateert is zijn moraal.

De dienstreis trekt langs de politiek, de universiteit, de wetenschap en de kunst. Dat is niet weinig en als je Poll wilde pesten, zei je dat hij teveel hooi op zijn vork nam, dat hij wel een socioloog leek. Aan sociologen had hij de pest, al wilde hij wel eens een individuele uitzondering maken. Sociologie ging voor hem over alles en daardoor over niks. Poll wilde voor zijn part dan nog wel de socioloog uithangen, maar hij zou het nooit een specialisme noemen. Liever was hij een burger die specialistenterrein betrad, weliswaar met gepast ontzag maar tevens ‘zonder zich in verlegenheid te laten brengen door de boze blikken van de inlanders.’

Het evenwicht dat hij zoekt is tweeërlei. Het is dat van het heden tussen verleden en toekomst en dat van de esthetiek tussen rationalisme en ethiek. Meestal gaat het over het laatste. Een groot deel van het werk van Poll valt op te vatten als een verdediging van de kunst, van de esthetische benadering, niet omdat die benadering superieur zou zijn aan de rationalistische of de ethische, maar uit evenwicht, ‘omdat de beide andere componenten van de cultuur al meer dan genoeg aandacht krijgen’. En ook de esthetische benadering was op zich weer een kwestie van evenwicht: ‘wie die houding meer invloed wil geven op zijn dagelijks gedrag, zal zich moeten toeleggen op het cultiveren van het gevoel voor maat, voor theater, voor stijl, voor verschillen, voor het concrete en voor het unieke.’

De politiek was voor Poll het fundament en dat fundament was volgens hem goed. Hij werd niet moe te beweren dat we het in Nederland nog nooit zo goed gehad hadden en dat we alle praatjes van zwartkijkers, bezuinigers en veranderaars naast ons neer moesten leggen. Ons stelsel van parlementaire democratie en van politieke partijen was een prachtig evenwicht. ‘Als wij ooit nog eens voor de hemelpoort moeten verschijnen en er wordt gevraagd: waar zijn jullie nu het meest trots op?, dan zou ik antwoorden: op de westerse, parlementaire partijendemocratie.’ Als God bestaat en dus Petrus ook, heeft zich daarboven onlangs een klein surrealistisch theaterstukje afgespeeld.

Het evenwicht van de democratie is gebaseerd op scepsis, op wantrouwen. De mensen zijn niet goed, ze zijn gelijk. Gelijk voor de wet, gelijk voor elkaar. De gelijkheidsgedachte is het fundament van de democratie en institutionaliseert een wankel evenwicht tussen alle mogelijke drijfveren. Het gaat uit van bedrog, machtsmisbruik, uitbuiting. Door middel van periodieke verkiezingen, meederheidsbeginsel, machtenscheiding, partijenorganisatie, grondwettelijke vastgelegde vrijheden etcetera schept de democratie, in de woorden van Poll, ‘een modus vivendi voor slechte mensen.’

Dat evenwicht loopt voortdurend het gevaar verstoord te worden en Poll signaleerde destijds vier gevaren. Het eerste associeerde hij met de opkomst van D66 en het pragmatisme. Zorgvuldigheid dus omslachtigheid was voor Poll een kenmerk van de democratie en dat liet hij zich niet afnemen door een stel pr-bezochte techneuten en een beroep op ‘doelmatigheid’. Het tweede gevaar was de democratiseringswoede en de universiteit was er vooral slachtoffer van. Het derde en vierde gevaar, het profijtbeginsel en de polarisatiegedachte, de misvatting dat de staat een winkelier zou zijn en het simplisme van de politieke tweedeling, waren al even fnuikend voor evenwicht en redelijkheid en gaven Poll al ver voor hij zijn formules voor een moraal begon zijn mooiste politieke stukken - opgenomen in Het masker van de redelijkheid - in de pen.

Op zijn best was Poll als hij de onderwijspolitiek kritiseerde. Uit een soort solidariteit is hij altijd belijdend lid van de Partij van de Arbeid gebleven maar van de onderwijs- en cultuurpolitiek van die partij heeft hij nooit een spaan heel gelaten. Zo omschreef hij de Contourennota van Van Kemenade uit 1975 als ‘het draaiboek van een dwingeland, de machtsdroom van een padvinder, het programma voor een school van Babel en voor de algehele spraakverwarring die daarbij hoort.’ Hoe het dan wel moest? ‘Vier maal zo langzaam en tien maal zo zorgvuldig.’

Gelijkheid mocht dan wel het uitgangspunt van de democratie zijn, het was daarmee nog niet de doelstelling ervan. Sociale ongelijkheid, verschillen in milieu, inkomen, aanzien, prestige, verwerpelijk in socialistische ogen en daarom per onderwijsutopie uit de wereld te helpen, was voor Poll niet iets verkeerds. In dat opzicht was hij een ouderwetse liberaal. Sociale nivellering betekende voor hem niet alleen het verminderen van de waardeverschillen tussen de mensen

[p. 26]

maar van hun waarde zonder meer. ‘Wanneer we allemaal in alle opzichten evenveel waard zouden zijn, waren we ook allemaal even weinig waard. Waardeverschillen gaan in het domein van beroep en specialisme gepaard met functieverschillen, zowel vertikaal-hiërarchisch binnen één beroepstak als horizontaal in de verscheidenheid van beroepen. In de privésfeer leiden waardeverschillen, volgens veel subjectievere maatstaven, tot verschillen in sympathie, liefde, afkeer, etcetera.’

En verder, een bestel om in te leven is niet hetzelfde als een organisatie om in te werken of te leren. Een school of universiteit is geen democratie, integendeel, het is bij uitstek de plaats waar ongelijkheid - die in kennis en vaardigheid tussen leraar en leerling, hoogleraar en student, die in leervermogen tussen leerlingen en studenten onderling - de verhoudingen bepaalt. Er is ook geen plaats voor dat specifiek democratische wantrouwen, dat de democratiseringsbeweging op de universiteit ingevoerd wenste te zien. Het fundament van de universiteit is veeleer ‘de gemeenschappelijke liefde voor het vak dat studenten, docenten en onderzoekers vrijwillig hebben gekozen.’

Ook hier was het slechts een kwestie van klemtoon, maar toch: waar Polls god verhoeden moest dat ooit in de politiek de verbeelding ongeremd aan de macht kwam - ‘dat zou een even grote ramp zijn als wanneer het leger aan de macht kwam’ - daar was het voor de universiteit omgekeerd. ‘Daar moet plaats zijn voor ideosyncrasie, voor zonderling gedrag, zonderlinge theorieën, zonderlinge proeven en zonderlinge onderwijsmethoden.’ Nog steeds zijn dat behartenswaardige opvattingen.

Het gebrek aan begrip bij Poll met betrekking tot de exacte wetenschappen hing hier overigens wel mee samen. Nog onlangs hief Kousbroek de handen wanhopig ten hemel over Poll's alpha-opinies over de wetenschap. ‘Uit die opinies blijkt maar één ding en niet meer dan één, namelijk dat hij van de natuurwetenschappen, en vooral van de manier van denken die aan deze wetenschappen ten grondslag ligt, werkelijk niet het flauwste begrip heeft. Hij houdt het voor iets met computers en “het vergaren van blote feiten”.’ (Einsteins poppenhuis, 43) Ook al mag men Kousbroek de natuurwetenschappers niet te eten geven die er ook zo over denken, en die niet het flauwste benul hebben van de durf en de elegance die hun vak eigenlijk veronderstelt, hij had wel gelijk.

De omschrijving van cultuur die Poll's ‘formules’ schraagt luidde: ‘cultuur is het geheel van menselijke omgangsvormen en wereldbeelden.’ En bij het woord wereldbeeld associeerde hij alle mogelijke voorstellingen die wij van ons daarvan maken, ‘met inbegrip van onze droombeelden en religieuze voorstellingen’, met inbegrip ook van emoties, contradicties en dubbelzinnigheden. En toen hij vernam dat er ook een gemechaniseerd wereldbeeld bestond dat door een aantal mensen als het enig ware wereldbeeld werd gepresenteerd, kwam zijn gevoel voor evenwicht daartegen in opstand.

Het is bij mijn weten de enige keer dat zijn evenwicht hem echt dupeerde. Hij vond dat gemechaniseerde wereldbeeld maar een puriteins ding. ‘Daarmee bedoel ik dat het aantal verbodsbepalingen waardoor onze gedachten en gevoelens aan banden worden gelegd buitengewoon groot is. De reglementen waaraan wij ons moeten houden zijn streng: geen dubbelzinnigheid, geen oncontroleerbare uitspraken, geen contradicties, geen van te voren gevormde oordelen, geen persoonlijke wereld- en levensbeschouwing, geen gevoelens die het heldere wiskundige zicht op de verschijnselen zouden kunnen vertroebelen.’ Uit een zin als deze blijkt dat Poll, zo hij ooit het boek van Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld, gelezen heeft, hij dat zonder enige vrucht gedaan heeft.

Als zo vaak deelde hij de wereld voor het gemak in drie categorieën in. Je had er die zwoeren bij die ‘mathematische methode’, maar anderen zagen daardoor geabstraheerd van wat zij nu juist als het hoogste goed beschouwden. Een derde groep, waartoe Poll zich rekende, vond het een waardevolle poging, waar men vooral mee moest doorgaan, maar ervoer in het rationalistische en onpersoonlijke ervan herhaaldelijk ‘een tekort in onze verhouding tot onszelf, tot andere mensen, tot het verleden, tot onze concrete, zintuiglijk waarneembare omgeving en tot de wereldbeelden van kunst en godsdienst.’ Daar zat dus de fout. Voor een deel gaat dat gemechaniseerde wereldbeeld daar niet over, voor een ander deel zijn de methoden van de natuurwetenschap een stuk minder puriteins dan Poll wilde geloven en ten derde is de formalisering van het resultaat de voorwaarde van de vooruitgang die geboekt wordt. Misschien wou Poll wel geen vooruitgang.

Het onpersoonlijke gelijkheidsgebod van de democratie en het onpersoonlijke waarheidsgebod van de wetenschap werden voor Poll gerelativeerd door de kunst, het rijk van de waarden, van de emoties, van het theater. Maar niet het rijk van de onredelijkheid of van de duisterheid. Het evenwicht van Poll schreef de dichter verplichtingen voor, ‘verplichtingen tegenover zichzelf, tegenover de

[p. 27]

Er lopen drie wegen door het leven. Winter XII

taal, als iets abstracts, en verplichtingen tegenover de mensen die bereid zijn enige moeite te doen om zijn gedichten te begrijpen. Als hij het besluit neemt zich te verwijderen van de communicatieve taal - wat dat ook precies mag betekenen - is dat een onverstandig besluit.’

De moralist, de rationalist, de kunstenaar, Poll kon ze denken als afzonderlijke personages in wier bewustzijn een bepaald aspect dominant was. ‘Maar we kunnen onze aandacht ook beperken tot één mens, tot onszelf bijvoorbeeld, en vragen: hoe handel en denk ik als moralist, als rationalist, als estheet? Hoe beïnvloeden die drie houdingen elkaar? Moeten ze altijd in onmin en conflict leven, waarbij de één de ander probeert klein te krijgen en uit te bannen? Of is het mogelijk te streven naar een evenwichtige driehoeksverhouding, waarbij de moraliserende gevoelens, de klassificerende rede en de onberekenbare verbeeldingskracht elkaar aan banden leggen? Is dat evenwicht misschien zelfs de ideale toestand, waarin moraal, wetenschap en kunst alle drie het best tot hun recht komen?’ Poll is er niet altijd in geslaagd dat evenwicht te bereiken, zeker niet in de ogen van de ‘personages’. Voor de kunstenaar moraliseerde hij teveel, voor de wetenschapper was hij teveel een kunstenaar en in de ongeletterde congsie van de politiek werd hij waarschijnlijk nauwelijks gelezen. Misschien is dat evenwicht zelfs een utopie en kan men hem erom prijzen dat hij het zelf vaak brak. Die kritiek van alle kanten is in mijn ogen in ieder geval een eerbewijs aan Poll, literair-wetenschappelijke prijs en grootkruis ineen.

[p. 28]

Het evenwicht dat hij het best handhaafde was dat van een groot, ruim, gastvrij heden, tussen verleden en toekomst in. Dat heden was niet strak begrensd, was geen ‘eiland van nu’, het ging moeiteloos over in de belendende gebieden. Poll was de filosoof van de status quo, de zanger van de tegenwoordige tijd. Zijn boodschap was: ‘Leef, schrijf en leef langzaam, anders gaat er te veel verloren. [...] Dwing uzelf tot de luxe van de traagheid. Er is hier geen oorlog die wij zo snel mogelijk moeten zien te beëindigen. Er is hier geen armoede die wij moeten bestrijden. Wij hebben geen haast. Wij kunnen ons veroorloven het oog met zorg te richten op het afzonderlijke moment, op het afzonderlijke ding, in alle ernst en strengheid, voordat zij overvloeien in volgende momenten en dingen. Vrede en welvaart hebben geen doel. [...] Wij moeten leren wennen aan bloei in plaats van groei, aan variatie in plaats van vooruitgang.’

‘Es kommt darauf an, ganz gegenwärtig zu sein,’ heeft Jaspers ooit gezegd. Het kan ook boven de opera omnia van Poll staan, met dien verstande dat daar ook het Hollands Maandblad, het Cultureel Supplement, de vereniging O.K. en W. onder vallen. Met dien verstande ook dat het heden het verleden en de toekomst niet uitsloot. Emma Kwartier eindigt met de woorden: ‘Goed, zei ze, dan blijven we hier. Ik zal trouw zijn aan de verdediging van gisteren en ik zal trouw zijn aan de schepping van morgen, op mijn eigen manier.’