Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 14]

Denk niet dat vandaag alleen staat
J. Pen

Bert Poll was een doorzetter. Zo zijn er wel meer, maar dan vooral in de wereld van de ondernemers en de politici; hij wilde iets moois tot stand brengen in de wereld van de cultuur. Dat is hem gelukt. Hij liet zich niet van de wijs brengen door andermans scepsis en ook niet door tegenstand; dat maakte hem alleen maar vasthoudender. Zo is ook het Hollands Weekblad tot stand gekomen, tegen de wind in. Dat het blad meer dan dertig jaar heeft bestaan, zij het dan dat noodgedwongen van de weekbladformule op het maandblad werd overgegaan, is het werk van één man. In alle beschouwingen die na zijn dood over hem zijn geschreven is daar al op gewezen, maar het kan geen kwaad het nog eens te doen. Samen met zijn vrouw en een lange optocht van mede- en tegenwerkers heeft hij het blad al die jaren op tijd doen uitkomen. Hij zorgde dat de kopij er kwam, door auteurs uit te nodigen iets te maken dat zij anders misschien niet gemaakt zouden hebben, door beginnende schrijvers aan te moedigen en vooral door een Hollands Maandblad-klimaat te scheppen - dat is een mild klimaat in een klein hoekje van de culturele wereld, waar menigeen zich aardig thuis voelde. Er zijn medewerkers van het eerste uur geweest, die nog altijd meedoen - John Peereboom is een voorbeeld - terwijl anderen zijn vertrokken. Renate Rubinstein is begonnen bij Propria Cures maar daarna publiceerde ze in het Weekblad, voordat ze bij Vrij Nederland terecht kwam. Ze heeft later nog veel prachtige stukken geschreven, ook wel eens in het Maandblad. Ergens onderweg ontstond er verwijdering, ongenoegen, literaire ruzie, hoe men het noemen wil. Want dat hoort bij de wereld der letteren: er wordt heel wat afgekibbeld zonder dat de oorzaak steeds aan buitenstaanders duidelijk wordt. Dit bevordert de produktie, althans zolang de instellingen het conflict kunnen dragen. Wat dat betreft heeft het Hollands Maandblad de afgelopen dertig jaar goed overleefd. Poll wist zich te omringen met mensen die zijn verlangen naar duurzaamheid deelden. Hij had een sterk gevoel dat het heden slechts een onderdeel is van een proces. ‘Denk niet dat vandaag alleen staat’, schreef hij in een gedicht van 1965. ‘ik voel de kou van morgen al over mijn handen strijken’. Zo lang hij leefde wilde hij doorwerken.

In de politiek is een dergelijk doorzettingsvermogen niet ongewoon, bij mensen met een sterke ideologische motivatie. Die was bij K.L. Poll, zoals hij lang genoemd werd, niet zo makkelijk aan te wijzen. Zeker, het Hollands Weekblad begon in 1959 met een beginselverklaring waarin over politiek werd gesproken en waarin werd voorspeld dat ‘wij ons in sommige opzichten socialistischer zullen tonen dan de heer Burger en in andere - of misschien juist wel dezelfde - liberaler dan de heer Oud’. Maar in de praktijk kwam het er op neer dat er commentaren werden geschreven door mensen met uiteenlopende denkbeelden - Heldring en Damen (de economische redacteur van Het Vaderland) ter rechterzijde, en De Kadt en vele anderen links van het midden. Den Uyl schreef er ook in, in 1962 een stuk tegen pater Hoefnagels die meende dat het in Nederland veel beter zou gaan als de vakbonden eens wat vechtlustiger zouden optreden. De redacteur zelf was in de politiek geïnteresseerd als waarnemer, die interessante vragen stelde (‘hoe mengen zich belangen, moraal en ideeën’) maar op zulke vragen geen simpele antwoorden gaf. Hij was tegen de polarisatie toen de PvdA in de jaren zeventig deze geestesgesteldheid krachtig aanbeval, tegen de middenschool, tegen de vermenging van cultuurpolitiek én welzijnspolitiek, tegen het profijtbeginsel. Hij was voor het gymnasium, voor een betere architectuur, voor een echte kunstpolitiek; hij kon, ironisch, vijftig ‘functies van de kunst’ opnoemen, een langere lijst dan wie ook ooit te berde bracht (Een dienstreis voor burgers) - maar dat alles leidt, in combinatie met een zekere argwaan tegenover de overheid, toch vooral tot de aanbeveling dat de burgers het zelf moeten doen. Ze moeten hun eigen cultuurpolitiek bedrijven en dat kwam er dus, in zijn eigen geval, op neer dat je een Maatschappij voor O K en W moet oprichten en een ‘tijdschrift voor litteratuur en politiek’. De politiek was welkom in dat tijdschrift, net als de economie en af en toe de natuurwetenschappen,

[p. 15]

Het stokkenbouwsel voor de lange bonen. Zomer VII

maar het ging vóór alles om de cultuur, en dus om de literatuur (de dubbele t uit 1959 is later geschrapt - een kleine concessie aan de modernisatie op spellinggebied.) En er hebben altijd prachtige tekeningen in het blad gestaan, van Agnes de Graaf bijvoorbeeld, en van Peter van Hugten en Slachter's Keesje; en vooral van Peter Vos.

Wie iets blijvends tot stand wil brengen temidden van een groep van wisselende medewerkers doet er goed aan een rechtspersoon in het leven te roepen. Die leeft langer dan een mens. Een tijdschrift met één redacteur kan desnoods uit de voeten met een telefoon bij hem thuis, en een drukker, maar een stichting geeft toch meer houvast. Die figuur heeft bovendien het voordeel, het vermogen van de jonge culturele ondernemer - dat was dus een journalist bij Het Vaderland, van nog geen dertig jaar oud - af te schermen tegen opdringerige schuldeisers. Een literair blad is doorgaans een verliesgevende activiteit, het ministerie subsidieert wel maar dat is niet genoeg om de tekorten te dekken. Er moet altijd een overgangsperiode worden overbrugd en als de verliezen cumuleren ontstaat al gauw een toestand die zelfs voor doorzetters niet is vol te houden. Dus werd de Stichting Hollands Weekblad opgericht. Het geld kwam van enkele zakenmensen die welgesteldheid paarden aan edelmoedigheid en culturele belangstelling. Zij zaten ook in het bestuur, plus een Haagse boekhandelaar (die ook een tijdje als uitgever optrad) en enkele neutrale peronen. Zo'n stichtingsbestuur is een zeer autonoom clubje. Het is aan niemand ter wereld verantwoording schuldig, kan zichzelf aanvullen met wie men maar wil en kan in eigen boezem alles besluiten dat strookt met de statuten. Het stichtingsbestuur had dus de inhoud van het blad kunnen beïnvloeden. Er was weliswaar afgesproken dat de redacteur zijn eigen gang zou gaan, maar zo'n afspraak gaat net zo ver mee als hij voeten heeft. Er waren van stond af aan ingebouwde tegenstellingen. Een van de bestuursleden had literaire ambities maar zijn werken drongen eigenlijk niet door in de kolommen - dat gaf wel eens kribbige opmerkingen, want Bert Poll, die eerder een dichtbundel had gepubliceerd (Rakelings) vond zijn eigen gedichten wel goed genoeg voor het Weekblad. Het debat hierover bleef

[p. 16]

binnen de perken van de wellevendheid, maar zoemde toch een tijdje mee. Politieke controverses werden naar beste weten vermeden, hoewel er wel eens een lichte pressie was om wat vriendelijker over ondernemers te schrijven. In de jaren zeventig was dat geen onredelijk verzoek. Er kon aan worden voldaan zonder de redacteur lastig te vallen, want zulke stukken vloeiden mij makkelijk uit de schrijfmachine. Een uiterst curieus voorval betrof een gedicht van Chris van Geel bij het overlijden van Wilhelmina, waarin de oude koningin met een ijsbeer werd vergeleken. Toen de toenmalige voorzitter dat las - achteraf natuurlijk - vond hij het uitermate ongepast. Er volgde een moeilijk gesprek waarin wij de stelling verdedigden dat de zoölogische metafoor nu juist heel prijzend en heel gevoelig was bedoeld (ik dacht daarbij aan juffrouw Laps die geen zoogdier genoemd wilde worden maar hield de associatie voor me). Dat er toch wel een licht wantrouwen bestond bleek toen er een marxistisch stuk werd geplaatst waarin de totale verloedering van het kapitalisme, ook op cultureel gebied, messcherp werd afgeleid uit de meerwaarde. Het leidde tot enige commotie, ook bij sommige lezers, maar kijk, het bleek een parodie te zijn. Dit was aanvankelijk niet zo opgevallen omdat menige marxistische analyse uit die tijd van zichzelf op een parodie leek. Dit soort gesprekken over de inhoud was hoogst zeldzaam - vreemd misschien voor een blad dat zich uitdrukkelijk op politiek terrein wenste te bewegen. De verklaring van deze abstinentie is waarschijnlijk dat het bestuur besefte hoe gevoelig de autonomie van de redacteur lag - hij wilde zijn eigen gang gaan en zo hoort het ook.

De echte moeilijkheden waren van financiële aard. Een non-profit organisatie is één ding, aanhoudende verliezen is weer wat anders. Het aantal abonnees wilde niet groeien tot het peil waarop de zaak ongeveer rondliep. Eind 1961 was de situatie zo penibel dat ernstig werd overwogen er maar mee op te houden. Poll wilde daar niet van weten. Hij stelde voor nog één keer een beroep te doen op nieuwe financiers en nu geen individuele geldschieters - het werd een beroep op de lezers. Ze werden uitgenodigd geld te geven (aftrekbaar voor de belastingen), hun proefabonnementen om te zetten in gewone abonnementen en vooruit te betalen. Er werd een speciaal nummer samengesteld om abonnees te werven, met geestige tekeningen van Peter Vos en een tamelijk zuinig stukje van ondergetekende, die het HW een marginaal blaadje noemde dat, in het belang van de lezers, liefst moest blijven bestaan. Deze aanbeveling was een typisch geval van kleinspraak - een stijl die later door Poll zelf sterk zou worden gekritiseerd, maar toen waren we alweer veel verder. De opzet lukte gedeeltelijk; het blad bleef bestaan, maar het bleef tobben. Aan het eind van dat jaar gingen we over op de maandbladformule. Daardoor werd alles een stuk overzichtelijker en ook wel goedkoper. Het unieke karakter van het blad was enigszins aangetast. De stukken werden langer. Het verschil met andere literaire bladen, die min of meer dezelfde subcultuur bedienen, werd moeilijker te definiëren. Er is nog eens een plannetje geweest om te fuseren met Tirade maar daar kwam niets van terecht - Van Oorschot wilde de fusie eigenlijk niet, hoewel hij er wel over begonnen was, en niemand zag trouwens helder voor zich hoe de redactie dan zou moeten opereren. Twee doorzetters naast elkaar, met hun zeer particuliere eigenaardigheden - dat had nooit iets kunnen worden.

Het Maandblad kwam 1963 door op wankele basis, maar toen bleek Meulenhoff bereid de uitgave te verzorgen.

Meulenhoff heeft gedurende een kwart eeuw het Hollands Maandblad gesteund en Poll alle ruimte gegeven voor zijn eenmansbeleid. In die periode werden er bijeenkomsten georganiseerd voor de auteurs, waar velen van ons goede herinneringen aan bewaren. Ook werd in Paradiso het vijfentwintig jarig bestaan gevierd - een feest dat Poll's uitspraak leek te falsifiëren (gedaan in Het eiland van nu); ‘er kan geen feest, geen ritueel, geen stemverheffing af’. Het is verschrikkelijk jammer dat daarna vanuit de uitgeverij nu juist datgene gebeurde wat wij steeds hadden weten te vermijden: er kwam kritiek op de redactie. Dat gebeurde in 1988, zeer abrupt. Er moest iets vernieuwd worden, maar het werd niet duidelijk wat dat zou kunnen zijn. In de loop van het conflict bleek dat men eigenlijk de redactie zelf wenste te vernieuwen. Dat kon natuurlijk niet. De band met Meulenhoff werd verbroken. Hoewel ik er als voorzitter van de stichting min of meer bij gezeten heb, ben ik er niet achter gekomen hoe deze escalatie precies tot stand kwam. Zoveel is zeker dat Bert Poll al zijn doorzettingsvermogen nodig had om zichzelf en zijn schepping overeind te houden. Hij is daar voor een deel in geslaagd. Het Hollands Maandblad bestaat nog en dit nummer - no 517 - is daarvan het bewijs. De redacteur is overleden.

Op de begrafenis waren erg veel mensen.

[p. 17]

Omgewaaide bomen. Najaar XVII

Het regende. In de stoet - eerst heen, dan terug - liep ik op met verschillende lui; sommigen kende ik wat beter dan andere, sommigen helemaal niet. Het deed een beetje denken aan de reeks van medewerkers van het Hollands Maandblad door de jaren heen, een wisselend gezelschap, maar toch met een duidelijk gemeenschappelijk doel. Op een gegeven ogenblik stond ik naast de man van Meulenhoff die als geen ander verantwoordelijk is geweest voor de moeilijkheden van 1988. Ik mag hem eigenlijk heel graag. We waren allebei behoorlijk nat. Tja, zei hij, dat is de logica van november. Nu verwijst dat naar een dichtbundel van Bert Poll, maar ik lees geen gedichten en begreep hem dus niet. Ik kon het niet laten om te wijzen op een ander soort logica: wij staan hier om boete te doen. Hij voor zijn onverhoedse aanval in 1988 en ik omdat ik de schepper van het blad niet genoeg heb gesteund. Hij keek alsof hij, op zijn beurt, niet begreep waar ik het over had. Zo praten mensen soms langs elkaar heen.

In Emma Kwartier wordt een stichting opgericht om Sliedrecht een klokkenspel te bezorgen. De burgemeester, Hugo Kwartier, schrijft aan de Sliedrechtenaren dat door het carillon het leven in het dorp aan intimiteit zal winnen. Het is geen zaak van voorbijgaand nut. ‘Niet alleen het thans levende geslacht, maar ook komende generaties zullen daaraan vreugde en voldoening beleven.’ De burgemeester komt te overlijden voordat zijn plan is uitgevoerd. Het Hollands Maandblad bestaat wel - het zal hopelijk nog lang klinken, als een klokkenspel, en op een van de klokken staat de naam van Bert Poll.