Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 22]

De Schatten van de Heilige Berg
Michael Bakker

Athos is een monniken-republiek in het noorden van Griekenland. In dit monastiek centrum van de Oosterse Kerk treft men niet alleen Griekse, maar ook Servische, Bulgaarse, Roemeense en Rusische kloosters aan. In de loop van meer dan duizend jaar zijn hier grote bibliotheken en rijke kunstverzamelingen aangelegd.

Om drie uur's nachts wordt kort de klok geluid. Ik hoor een snel ritmisch geklop: in de aula loopt een monnik eenmaal rond de kerk, waarbij hij met een hamer op een houten lat, het talanto, slaat. Deze rondgang herhaalt hij nog enkele keren tot een half uur later de middernachtsdienst begint. Met moeite lukt het mij in het donker de olielamp aan te steken. Stommelend door de vaag verlichte gangen vind ik de weg naar de aula. Majestueus spreidt zich de hemel boven het klooster uit. Nog nooit heb ik zoveel sterren gezien. Afgezien van het hoge gepiep van de vleermuizen heerst er een volstrekte stilte. Zo nu en dan hoor ik het geschuifel van een monnik die zich naar de kerk begeeft.

Binnen in de kerk is het donkerder dan buiten. Slechts voor de belangrijkste ikonen brandt een olielampje. Langs de muren van de kerk staan stoelen, waarin je kunt staan en, als je een zitje omlaag klapt, zitten. Tijdens minder belangrijke gedeelten van de dienst, zoals de psalmlezingen, ga ik even zitten. De monniken zijn in hun zwarte pijen nauwelijks zichtbaar. De priester reciteert met een diepe stem de eerste gebeden.

Pythagoras en de Goddelijke Liturgie

De Byzantijnse zang is niet zo concert-achtig als de Russische, die sinds Peter de Grote sterk is verwesterst. De Grieken zingen nog volgens een muzikaal systeem dat terug gaat op Pythagoras en de joodse tempeldienst. Ik moet toegeven dat ik de vreemde toonafstanden pas na vele diensten heb leren waarderen. Doordat de muziek eenstemmig is, wordt voorkomen dat zij de tekst gaat overvleugelen. De melodieën zijn licht en ingetogen: een vage afspiegeling van de zang der cherubijnen en serafijnen. Soms wordt de grondtoon meegebromd: een pril begin van polyfonie. De liturgische teksten zijn geschreven in klassiek Grieks en bevatten poëtische en retorische parels. Vooral de bekende paradox van de dood die door de dood (van Christus) wordt overwonnen wordt op vele manieren bezongen.

Aan het einde van de metten roept de priester uit: ‘Ere zij U, die ons het licht hebt getoond’. Vader Porfirios, een geleerde monnik van het klooster Simonopetra, vertelde mij dat vroeger (voor de val van Constantinopel) de diensten in de Hagia Sofia zo werden uitgekiend dat juist op dit moment de stralen van de opkomende zon de gouden koepel deden oplichten. Eens was de Hagia Sofia de hoofdkerk van de Christelijke ‘oikoumene’ (bewoonde wereld). Hier in het ‘Nieuwe Rome’, zoals Constantijn de Grote de nieuwe hoofdstad doopte, werd duizend jaar lang de ‘Keizer der Romeinen’ gekroond. Russische afgezanten - bezig met een vergelijkend godsdienstonderzoek voor hun vorst Vladimir - waren er zo van onder de indruk dat ze niet wisten ‘of ze in de hemel of op aarde waren’. In elk klooster hangt wel een foto van deze kerk, die eerst moskee werd en nu een museum is.

De meest feestelijke van alle diensten is de ‘Goddelijke Liturgie’. Hierin wordt de communie uitgereikt, die de monniken blootshoofds ontvangen. Hun lange haren hangen dan samengebonden in een staart op hun rug. Net als de (getrouwde) parochiepriesters knippen zij hun haren niet. Sommige monniken hebben dan ook een baard tot aan hun middel. Zonnestralen dringen door de smalle vensters van de kerk naar binnen en verlichten de ikonostase en de gewelven. De binnenmuren zijn volledig beschilderd met episodes uit het Oude en Nieuwe Testament. In de exonarthex, waar de Openbaring van Johannes is afgebeeld, dragen de kleine duiveltjes allemaal tulbanden. In het Bulgaarse klooster Zografou zag ik ook fresco's van monniken die door Latijnse kruisvaders worden afgeslacht.

[p. 23]

Aansluitend op de Liturgie is er ‘trapeza’. Na een dikke vier uur in de kerk ben je wel aan een stevig ontbijt toe. De maaltijd is eenvoudig en gezond. Op de Heilige Berg wordt nooit vlees gegeten, maar wel veel versgevangen vis. Eieren en de veel genuttigde feta-kaas worden van buiten aangevoerd. Op vastendagen (maandag, woensdag en vrijdag) moet je het met één maaltijd doen. Bovendien wordt er ook geen dierlijk voedsel, olie of wijn genuttigd (terwijl een bekertje Athoswijn juist erg lekker kan zijn). Het menu is dan gereduceerd tot groentesoep, brood, olijven en chalvas, een Griekse zoetigheid.

Xerxes en Alexander de Grote

Al meer dan duizend jaar wordt Athos uitsluitend door monniken bewoond. In het eerste millennium van onze jaartelling waren Egypte, Palestina en Syrië (de patriarchaten van resp. Alexandrië, Jeruzalem en Antiochië) de streken bij uitstek om een leven van ascese en afzondering te leiden. Maar deze eens christelijke landen werden vanaf de 7de eeuw door de Islam onder de voet gelopen. Ook Klein-Azië (met zijn beroemde holenkloosters in Cappadocië) moest in het tweede millennium prijsgegeven worden. Zodoende nam de betekenis van Athos allengs toe. In de nadagen van het Byzantijnse rijk was het een van de belangrijkste monastieke centra geworden. Vaak trokken de keizers die afstand van de troon en wereldlijke roem hadden gedaan zich hier terug. Na de val van Constantinopel in 1453 zagen de orthodoxe volkeren van de Balkan, die immers alle onder het Turkse juk waren gekomen, Athos als de hoeder van hun geloof en culturele erfgoed.

Athos is de meest oosterse van de drie landtongen in Macedonië die zich uitstrekken in de Aegaeïsche Zee. De grens van de monnikenrepubliek met de Griekse staat loopt vlakbij de plaats waar Xerxes, de koning der Perzen, in 480 v.Chr. een kanaal voor zijn vloot had laten graven. De zee bij Athos is immers verraderlijk: tijdens de eerste Perzische oorlog werden de schepen van Darius op de rotsen te pletter geslagen. Anderhalve eeuw later stelde de architect Stasikrates voor om een gigantisch beeld van Alexander de Grote in de rotsen uit te hakken. De koning beval echter het eiland met rust te laten.

Hoewel Athos een schiereiland is, kan het alleen per schip bereikt worden. Op deze manier houdt men toezicht op de jaarlijks toenemende stroom bezoekers. Sommige monniken mopperen dat het 's zomers te druk wordt en trekken zich terug in de ‘hesychastiria’, stille nederzettingen hoog in de bergen. Vrouwen worden op Athos niet toegelaten. Volgens een keizerlijke oorkonde is het verboden terrein voor alle ‘vrouwen, eunuchs en andere baardloze wezens’. Er worden ook maar tien buitenlanders per dag toegelaten. Gedurende een verblijf van maximaal vier dagen krijg je volgens de oude traditie van gastvrijheid kosteloos eten en onderdak.

Na het ontbijt gaan de monniken aan het werk. Elke monnik krijgt gedurende één jaar een bepaalde taak toegewezen. Zo kan hij bijvoorbeeld brood bakken, ezels drijven of pelgrims verzorgen. Zelf heb ik in de Russische ‘skiet’ van de profeet Elia meegeholpen met de olijvenoogst. Terwijl wij met lange stokken de bomen bewerkten, werden de olijven in grote netten opgevangen. Voor de revolutie telde deze ‘skiet’ meer dan 300 monniken, maar nu bestaat de broederschap uit slechts tien man. Zij behoren niet tot het Patriarchaat van Moskou, maar tot ‘de Russische kerk in het buitenland’. Net als Solzjenitsyn verwijten zij de officiële kerk te veel compromissen met het communistische regime te hebben gesloten. Sommige van hen zijn via Amerika naar Athos gevlucht. Vader Oleg, vroeger gitarist bij een muziekband, heeft een duidelijke mening over de beproevingen waaraan Rusland in deze eeuw is blootgesteld: ‘Het communisme was een satanisch complot om de Russische kerk te vernietigen’. Ook Gorbatsjov vertrouwt hij voor geen cent.

Een onbekend handschrift bestaat niet

Als hij zin en tijd heeft staat de bibliothecaris van een klooster de pelgrims een kijkje in de bibliotheek toe. Zo'n bezichtiging is zeer de moeite waard, omdat Athos de grootste verzameling Griekse handschriften ter wereld herbergt. Het totale aantal wordt op 14.500 geschat. Een groot deel hiervan is op Athos zelf geproduceerd, maar vele zijn ook afkomstig van het keizerlijke hof en andere wereldlijke centra. Deze zijn soms prachtig versierd. Gelukkig zijn de meeste handschriften tegenwoordig op microfilm verkrijgbaar bij het Patriarchaal instituut in Thessaloniki. Zo kunnen bijvoorbeeld de rechtshistorici van de Groningse universiteit de Oost-Romeinse ‘nomokanones’ van Athos gewoon thuis bestuderen.

Het bezit van de Griekse kloosterbibliotheken is slecht in kaart gebracht. Van de meeste Griekse kerkvaders en geschied-

[p. 24]

schrijvers bestaan geen volledige, laat staan kritische, edities. Zelfs de bestaande catalogi zijn onvolledig en bevatten veel onjuiste dateringen. Het gebeurt nog regelmatig dat achter een kast of op een zolder een handschrift wordt ontdekt. Misschien wordt nog eens een afschrift gevonden van de verhandeling van Aristoteles over het lachen. Als een handschrift in geen enkele catalogus beschreven is, bestaat het immers nog niet voor de wereld.

In de loop der eeuwen zijn veel handschriften verloren gegaan. Veel manuscripten werden door het gebruik gewoon ‘stukgelezen’. Normaliter werden deze op tijd afgeschreven, zodat de tekst bewaard bleef. Omdat er bij dit copiëren altijd fouten werden gemaakt, zijn geen twee afschriften identiek. De palaeograaf probeert door vergelijking van de bewaarde copiëen de oorspronkelijke tekst te reconstrueren. Bovendien zijn, in deze omgeving van hout en olielampen, veel boeken aan vuur ten prooi gevallen. Zo is het klooster Simonopetra aan het eind van de vorige eeuw met bibliotheek en al afgebrand. Van deze verzameling is wel een catalogus bewaard gebleven, maar in andere gevallen, zoals van de fameuze bibliotheek van Alexandrië, kunnen wij slechts gissen naar de precieze inhoud van het boekenbestand.

Roof, plundering en eenvoudige onwetendheid hebben het boekenbestand ook doen slinken. Turkse en Algerijnse piraten verkochten de handschriften door aan Genuaanse en Venetiaanse kooplui. Vaak wisten de monniken zelf de handschriften niet op waarde te schatten en verkochten ze voor een habbekrats door aan westerse en Russische geleerden. Vader Christoforos, bibliothecaris van Stavronikita, klaagde dat de mooiste en oudste handschriften zich nu in Russische staatsbibliotheken bevinden. Ook kwam het wel eens voor dat een monnik een oud manuscript gebruikte om de kachel aan te maken, in de veronderstelling dat met de komst van gedrukte boeken deze onooglijke bundel perkament wel weggegooid kon worden.

De handschriften die zo hun weg naar het Avondland vonden hielpen, samen met de komst van Byzantijnse geleerden (op de vlucht voor de Turkse ‘barbaroi’) het Westen uit de slaap der Middeleeuwen ontwaken. Zo kon de fakkel van de antieke beschaving, die aan de oosterse universiteiten en wereldlijke hoven brandende was gehouden, worden doorgegeven. Vandaag de dag beseft men dan ook hoe waardevol deze handschriften zijn. Uit angst voor diefstal is er bij bepaalde kloosters permanent Griekse politie gestationeerd. Zelfs met de vereiste stapel officiële papieren is het moeilijk om toegang tot de bibliotheek te krijgen.

Orthodoxe internationale

Het doel van mijn vijf bezoeken aan Athos (ik verbleef er in totaal twee maanden) was het opspeuren van onbekende Slavische handschriften. De kloosterbibliotheken herbergen ook Slavische, Roemeense en Georgische handschriften (en zeer oude Latijnse en westerse drukken). De afgelopen 20 jaar zijn er redelijk goede catalogi verschenen van de handschriften in de Slavische kloosters. Vader Pavel, een novice die tien jaar in Parijs heeft gewoond, klaagde dat er in het Servische klooster Chilander zoveel filologisch onderzoek wordt verricht dat het meer wegheeft van een wetenschappelijk instituut. Hij is dan ook naar een Grieks klooster uitgeweken.

De Griekse kloosters bezitten ook Slavische handschriften. In de catalogi worden deze meestal niet genoemd, laat staan beschreven. Hoe zijn deze handschriften in het bezit gekomen van Griekse kloosters? Net als Byzantium een veelvolkerenstaat was, fungeerde Athos als een ‘orthodoxe internationale’. Vaak hadden de kloosters een gemengde broederschap of stond b.v. een Roemeense ‘skiet’ of ‘kelli’ op het gebied van een Grieks klooster. Russische monniken trokken naar Athos om bij de Grieken in de leer te gaan en boeken te vertalen. Ook het omgekeerde gebeurde: Maksim de Griek (die in 1988 door het Moskouse patriarchaat heilig werd verklaard) werd naar Rusland uitgenodigd om te helpen bij de correctie van kerkelijke vertalingen.

Elke paleograaf droomt ervan een onbekend handschrift aan de vergetelheid te ontrukken. Met de vondst van een Slavische ‘Apostol’ (de brieven uit het Nieuwe Testament) uit de 13de eeuw werd deze wens voor mij werkelijkheid. Dit handschrift stond netjes genummerd temidden van de andere boeken, maar het werd in geen enkele catalogus genoemd. Er komen enkele regels glagolitisch in voor (het exotische alfabet dat de Slaven gebruikten voor ze het cyrillisch hadden). Voor de geschiedenis van de Slavische bijbelvertaling kan dit handschrift erg belangrijk zijn. Van het betreffende (Griekse) klooster is trouwens twee jaar geleden een deel afgebrand. Vader Nikolaj van de Eliaskiet, die meegeholpen had met blussen, vertelde mij dat zij de handschriften met kruiwagens in veiligheid hadden gebracht. Zij werden op een grote hoop in de kerk gegooid.

[p. 25]

1.

Motorzagen en autowegen

De twintig kloosters die Athos telt, heb ik alle te voet bezocht. De urenlange voettochten zijn de blaren dubbel en dwars waard. Athos heeft immers nog een ongerepte natuur, zoals je die op weinig plaatsen in Europa aantreft. De dichtbegroeide berghellingen herbergen een keur aan planten en bomen. Tijdens mijn voettochten kwam ik soms uren geen levende ziel tegen. Wel schieten voortdurend salamanders voor je voeten weg en wijzen de sporen in het zand op de aanwezigheid van flinke slangen. In de buurt van het klooster Vatopediou stond ik eens oog in oog met een woest uitziend everzwijn. Knorrend verdween hij in het struikgewas.

Van boven gezien lijkt Athos op een visgraat. Een bergrug deelt het schiereiland in een oostelijk en een westelijk deel. Haaks hierop doorsnijden dalen en ravijnen het landschap. Bergstromen en watervallen voorzien de gewassen en kloosters van kristalhelder water. De bergrug loopt naar het zuiden omhoog en eindigt in de eigenlijke Athos: een bergtop van 2000 meter hoogte. Ook in de zomer is deze bedekt met sneeuw. Bovenop staat het kerkje van de Metamorfose. Verspreid over het eiland liggen de resten van vroegere nederzettingen. Zo stuitte ik tussen het klooster Karakallou en de Grote Lavra op de ‘toren van de Amalfini’. Deze hoorde bij een Latijns klooster, gesticht door monniken uit Amalfi, Italië. Na de vervreemding tussen Rome en de vier oostelijke patriarchaten (resulterend in het schisma van 1054) bleef dit klooster nog een eeuw functioneren.

Vanouds kon je je op Athos alleen te voet of per ezel verplaatsen. De laatste twintig jaar is men echter begonnen om wegen voor auto's aan te leggen. Om aan geld voor restauraties te komen begint men op steeds grotere schaal bomen te kappen. Terwijl er in Karyes, het ‘hoofdstadje’ van Athos, een keizerlijke oorkonde wordt bewaard die de verkoop van hout verbiedt. Steeds vaker hoor je het lawaai van motorzagen over de berghellingen schallen. Net als elders in Griekenland kieperen de monniken hun afval zo buiten de deur. Op veel plaatsen zie je batterijen en plastic liggen. Monniken moeten steeds hoger gaan om bepaalde geneeskrachtige planten te vinden. Vader Benediktos, een Franse ex-katholiek, voorspelde dat het over vijftien jaar gebeurd is met de stilte en rust van Athos. ‘Dan kom je over de snelweg zo het klooster binnenrijden’.

Een Griekse starets

Vandaag de dag heeft Griekenland twee grote ‘geestelijke vaders’ of op zijn Russisch: ‘startsy’. De eerste is de blinde vader Porfirios, die in de buurt van Athene woont. De ander, vader Paissios, verbleef eerst in het Catherina-klooster op de berg Sinai, maar heeft zich nu op Athos gevestigd. Hem heb

[p. 26]

ik tweemaal bezocht. Zijn leerlingen hebben een hek om zijn ‘kelli’ aangebracht om de vele bezoekers op een afstand te houden. Pas na lang roepen laat hij een groepje pelgrims binnen, die hij op boomstammetjes in een kring om zich heen laat plaatsnemen. Terwijl ik zo de woorden uit zijn bijna tandenloze mond probeerde op te vangen moest ik denken aan Zosima, de starets in De gebroeders Karamazov. Vader Paissios toont veel liefde voor zijn gasten, maar kan ook streng terecht wijzen. Na afloop van het gezamenlijk gesprek kan ieder hem nog even afzonderlijk spreken. De geestelijke raad van ‘de profeet’, zoals men hem noemt, wordt zeer hoog geschat.

Orthodoxe monniken besteden veel tijd aan het ‘Jezus-gebed’. Dit luidt: ‘Heer, Jezus Christus, Zoon van God, ontferm U over mij, zondaar’. Deze kernachtige samenvatting van het geloof wordt vele malen herhaald. Gevorderden brengen zelfs hun ademhaling in harmonie met de recitatie ervan. De ‘startsy’ van het Optina-klooster in Rusland, die een grote invloed op Gogol, Dostojevski en zelfs Tolstoj hebben uitgeoefend, raadden de beoefening van dit gebed ook sterk aan leken aan.

Als ik op Athos ben, ga ik altijd bij het Russische Panteleimon-klooster langs. Het is de enige plaats op Athos, waar je ‘kwas’ kunt drinken en een levensgroot portret van de laatste tsaar bewonderen. Voor de revolutie leefden hier meer dan 2000 monniken, nu zijn het er nog maar 28. Maar het geestelijke reveil in Rusland en de verminderde paranoia van de Griekse autoriteiten (angst voor KGB-infiltratie) geven hoop. De kans is groot dat de broederschap binnenkort aangevuld wordt met jonge monniken uit Rusland. Voor de discipline en kwaliteit van het geestelijke leven zou dit een hele aanwinst zijn. Vader Hilarion, een Nederlandse monnik uit een naburig klooster, is dirigent van het Gronings Orkest geweest. Volgens hem hebben deze Russen het lelijkste koor dat hij ooit gehoord heeft.

In mijn favoriete klooster Grigoriou heeft de igoumen (abt) Giorgios 60 monniken onder zijn hoede. Een groot gedeelte van hen zijn jongeren onder de 30 jaar. De laatste jaren is het aantal roepingen flink gestegen. De bevolking van Athos (nu zo'n 2000) neemt voor het eerst sinds de oorlog weer toe. De novices komen uit alle lagen van de bevolking: van een Cypriotische boerenzoon tot een afgestudeerd wiskundige uit Athene. Vader Dimitrios van Stavronikita vertelde hoe hij als student steeds vaker naar Athos ging voor steeds langere verblijven. Stavronikita, de Benjamin onder de kloosters, sprak hem met zijn mengeling van vrijheid en discipline het meeste aan. Ondanks hevig verzet van zijn ouders werd hij in de broederschap opgenomen. Volgens hem gaat Griekenland door het toenemende materialisme, aangewakkerd door de komst van EG-gelden en toeristen, volledig te gronde. ‘Athene is al verloren’.

Een oude monnik vertelde dat hij sinds '32 niet meer van Athos is afgeweest. ‘Als je hier monnik wordt, sterf je voor de wereld’. Tegenwoordig worden de contacten met de buitenwereld wel wat intensiever. Vasilios van Stavronikita vertelde mij hoe hij in het onlangs door de Sovjets teruggegeven Volokolamsk-klooster de eerste Liturgie heeft gecelebreerd. Hij was diep onder de indruk van de geloofsijver van de Russen. De igoumen Efraim van Filotheou is naar Amerika en Australië gereisd om biechten af te nemen en lezingen te geven. Vele van zijn geschriften zijn in druk verschenen. In het klooster Xyropotamou heeft men zelfs een computer voor de uitgave van een eigen tijdschrift. Met behulp van een windmolen wordt de benodigde electriciteit opgewekt.

De avond is, net als bij de joden, het (kerkelijke) begin van de dag. Tijdens de vespers wordt dan ook stil gestaan bij de schepping en de daarop volgende zondeval. Aan het einde wordt de akathisthymne gereciteerd: een poëtische meesterwerk, waarin de Moeder Gods wordt bezongen. Na de dienst kun je aan de westkant van het eiland prachtige zonsondergangen zien. De rode gloed van de zon strekt zich over de horizon uit. De Grieken noemen dit ‘heliobasilema’: het heersen van de zon. Een dolfijn springt op uit de wijnkleurige zee. Over Athos is een diepe stilte gevallen.