Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 13]

In het Kurhaus en daar buiten
J. Pen

Dagelijks verkeer ik met mensen die het economisch leven bestuderen. De lui die het economisch leven besturen ontmoet ik ook wel eens, maar zelden in grote groepen bij elkaar. Daardoor ontgaat het me doorgaans dat het twee verschillende sub-culturen zijn. Hun opleidingen zijn min of meer gelijk, maar de academische wereld vertoont een grotere spreiding; in gedrag, habitus, gemoedsgesteldheid en vooral in opvattingen. De managers lijken een stuk gelijkvormiger. Vooral de managers van mega-ondernemingen; binnen die groep vertoont de financiële wereld nog weer een extra mate van stroomlijning. Het beheer van miljarden verandert een mens, maar belangrijker lijkt mij het selectieproces binnen de financiële instellingen. In ondernemersland probeert men bekwame mensen aan het roer te brengen, wat niet steeds lukt, maar competentie is iets dat in de mega-corporatie over een reeks van jaren kan worden waargenomen. Zo worden keurige, rustige mensen naar voren geschoven. Dat is in elk geval de indruk die naar buiten wordt gewekt en dat is een zegen voor de economie des lands. Rustige personen, dat kan men van de universitaire populatie niet zeggen. Die omvat een hoog percentage zenuwlijders en halve garen. (Denk niet dat ik het alleen over anderen heb; bij het opruimen van oude correspondentie krijg ik menige brief in handen die wijst op agressie van mijn kant, en vaak zo nodeloos.) Zo nu en dan kom ik in het gezelschap van managers terecht en bespeur daar iets van hoffelijke omgangsvormen en gedempte opinies. Dat maakt mij nieuwsgierig. Want men draagt daar een loodzware verantwoordelijkheid.

Zo zat ik dezer dagen aan een tafeltje in het Kurhaus, meer speciaal in wat ze daar Salon 1 noemen. Naast mij zaten de sprekers die ik moest inleiden (zonder ze te kennen, maar dat geeft niets). Op tafel stonden de gebruikelijke flessen met prik. In de zaal bevond zich een doorsnee uit de financiële wereld - een paar banken, een paar institutionele beleggers, en ook financiële specialisten van grote en middelgrote bedrijven. Rechts van mij zat een man die een vermogen van honderdvijftig miljard onder zich heeft. Dit is eigenlijk onvoorstelbaar. Hij beheert dat geld, samen met een paar medebestuurders en een groot aantal medewerkers, en het is hem niet aan te zien. Hij maakt een kalme, competente indruk (en dat is maar goed ook, want hij zorgt voor de ambtelijke pensioenen en is dus mijn broodheer). Zou hij er Rationele Verwachtingen op nahouden, zoals sommige contemporaine theoretici aannemen? Zou de Moderne Portefeuilletheorie worden toegepast, waarbij beleggers listig tussen risico en rendement door scharrelen? Deze mega-belegger was graag bereid aan de zaal uit te leggen hoe de solvabiliteit van zijn zaak er voorstaat. Dat bleek wel in orde, al kwamen de Rationele Verwachtingen niet ter sprake en werd de Portefeuilletheorie niet genoemd. Hij had stellig enkele problemen - het fonds is te groot voor Nederland en dat maakt het moeilijk om behoorlijke beleggingen te vinden. En er komen steeds meer gepensioneerde ambtenaren die een steeds hoger pensioen van hem willen ontvangen; een vanouds bekende kwestie. Veel debat was er niet. Links van mij zat een veel avontuurlijker persoonlijkheid, iemand die zwakke bedrijven opkoopt, ze in stukjes hakt en een paar winstgevende brokken overhoudt. Hij vertelde hoe klein hij begonnen was, door bedrijven over te nemen voor een gulden, maar nu stond hij aan het hoofd van een heel imperium en hij wou graag geld lenen om dat nog eens wat uit te breiden. Met zijn solvabiliteit leek het heel goed te gaan. Hoewel het faillissement hem als fenomeen niet onbekend was maakt ook hij geen nerveuze indruk. Eerder ontspannen en vrolijk. Een andere spreker, de hoofdman van Aegon, een onderneming die u overal in Nederland tegenkomt, viel te taxeren op zo'n zestig miljard. Zo zaten er nog ettelijke in Salon 1. Wie bedenkt dat het nationale vermogen van Nederland misschien vijftienhonderd miljard beloopt kan zich voorstellen met hoeveel interesse ik naar de zaal zat te kijken.

(Met die macro-vermogens is overigens iets eigenaardigs aan de hand. Het nationale vermogen van alle Nederlanders bij elkaar, dus 1500 miljard gulden, wordt gevonden door optellen. Zodoende vallen de schulden van de één weg tegen de vorderingen van de an-

[p. 14]

der. Er is geen verschil tussen eigen en vreemd vermogen en de solvabiliteit lijkt onder de tafel te verdwijnen. Bovendien is het mogelijk een selectie te maken van vermogensbezitters waarvan het totaal het nationale vermogen te boven gaat. Dat was in Salon 1 vrij zeker het geval, want ik zag de Koninklijke zitten (alias Shell) de ABN-Amro en de Staat. En dan waren daar nog niet eens de particuliere rijken aanwezig, niemand namens de familie Dreesman bijvoorbeeld, of namens de koningin. Dat illustreert eens te meer dat micro-economie iets anders is dan macro-economie. Het illustreert ook dat de financiële wereld een enorm netwerk is van relaties over en weer, dat onder hevige schokken best eens instabiel zou kunnen blijken te zijn. Een soort kaartenhuis. Zolang alles goed gaat hindert dat niets.)

Wij hadden die middag een prettige discussie. Het ging over de solvabiliteit van het Nederlandse bedrijfsleven. Dat is de verhouding tussen het eigen vermogen, dus aandelen plus reserves, en het totale vermogen. Het totale vermogen is de som van alle aktiva; wat gelijk is aan de som van eigen en vreemd vermogen. De solvabiliteit van de grote ondernemingen was door een wetenschappelijk onderzoeker, tevens presidentdirecteur van de Nationale Investeringsbank (hier overlappen de sub-culturen elkaar), uitgerekend op ongeveer een derde. Dit getal werd algemeen wat aan de lage kant gevonden; uit een enquête onder ondernemers, commissarissen e.d. bleek dat een procent of veertig toch meestal te verkiezen valt. Sommige ondernemingen hadden trouwens een wat te hoge solvabiliteit (hoe zou dat kunnen? Het wijst op sufheid). In ieder geval was de situatie een stuk beter dan zeven jaar geleden. Niets aan de hand dus. Business as usual.

De stemming ter vergadering was er dan ook een van weldadige rust. Er werd nauwelijks gerookt. Buiten het Kurhaus stormde het en de constructie van Salon 1 is van dien aard dat de windstoten enigszins voelbaar werden. Het vertrek heeft geen ramen. Hier en daar rammelde iets en achter het podium tochtte het een beetje. De aandelenkoersen stonden een kwart lager dan een tijdje geleden. De discussie liep echter over technische aangelegenheden. De gezagvoerder van Aegon gaf een opsomming van zijn zorgen - hij was onder meer beducht voor een overmaat van regelgeving uit Brussel. Het was een mooie voordracht, humoristisch en zonder enig spoor van zwaarwichtigheid. Ik luisterde naar hem en dacht in het Duits: deine Sorgen möcht' ich haben. Intussen wist ik iets dat hij ook wist maar niet liet blijken.

Want er was buiten het Kurhaus toch iets meer aan de hand dan windkracht acht en slagregens op de boulevard. Dat bleek enigszins aan het diner, dat naderhand in dezelfde salon plaatsvond - een lichte maaltijd, gelukkig weinig vlees - want daar hield de minister van Financiën een korte toespraak. Kok staat aan het hoofd van ruim driehonderd miljard aan aktiva, waaronder de spoorwegen, de Nederlandsche Bank en het Rijksmuseum met al zijn Rembrandts. Daartegenover staan helaas ook meer dan driehonderd miljard aan schulden en eigen vermogen is bij het Rijk niet meer aanwezig. Volgens de hierboven gegeven definitie van de solvabiliteit is die bij het Rijk nihil. Kok verkeerde dus balanstechnisch in een volstrekt andere positie dan de meeste aanwezigen. Dat was natuurlijk niet de reden waarom hij een ander verhaal hield dan de financiële managers van de particuliere sector: Kok is een politicus. In de politieke sub-cultuur hoort zorgelijkheid bij het verzorgen der public relations. De minister hield dan ook een waarschuwende voordracht. Hij voorzag magere jaren, tegenvallende belastingopbrengsten, onaangenaame stijgingen bij de uitgaven; hij drong aan op matiging bij de lonen, stelde nieuwe bezuinigingen in het vooruitzicht en wekte de indruk dat de belastingen misschien wel eens een beetje omhoog zouden moeten. De televisie zond zijn conference uit en de kranten maakt er de gebruikelijke melding van. Daarop ontstond een rumoertje op enkele kilometers afstand van het Kurhaus, op het Binnenhof dus. Van Mierlo was verbolgen. Waarover was Van Mierlo verbolgen? Ik heb begrepen dat dat kwam doordat Kok eerst, in de Kamer, nog betrekkelijk optimistisch had geleken en omdat andere ministers, en vooral Lubbers, nogal laconiek hadden gesproken over de toestand. Duisenberg daarentegen had ferme gaten en tekorten voorspeld en Lubbers had daarover een grapje gemaakt, iets met herfstbladeren die vallen. Een en ander leidde tot een debatje in de Kamer. Hoe zit dat nou? Welke minister vertolkt het kabinetsstandpunt? Terwijl ik dit schrijf moet dat debat nog plaats vinden, maar het loopt met een sisser af.

Voor mij, als buitenstaander, zijn zulke dingen tamelijke surrealistisch. Toen de minister weer achter zijn bord was gaan zitten heb ik hem terloops gezegd dat zijn tafelrede mij een typisch voorbeeld leek van een verhaal waar iedereen het makkelijk mee eens kon zijn. Een mager jaar voorspellen - dat is al-

[p. 15]

tijd in orde. Aandringen op loonmatiging - waar hebben we dat eerder gehoord? De tekorten zullen groter worden dan we nu vermoeden - is dat niet een traditionele voorspelling, die meestal uitkomt? Andere disgenoten noemden Kok's betoog moedig, zeer moedig. Ik dacht dat hij mooi in de lijn bleef van de voordrachten, die eerder die middag waren gehouden. Maar dat betekent: het verhaal was tamelijk zonnig. Want Kok zei ook dat de koopkrachtverbetering - lees produktiestijging - in het volgende jaar nog best een half procentje zou kunnen bedragen. Vertraagde groei dus, maar doorzettende groei. Public finance as usual.

Wat is het surrealistische aan dit standpunt en de daarop volgende mini-commotie? Dat het standpunt wordt ingenomen in een wereld die wankelt op de rand van een oorlog. Een bezoeker van Mars die het Kurhaus was binnen gewandeld zou daar nooit op het idee gekomen zijn in wat voor kritieke situatie wij, en daarmee de optelsom van alle economische belangen, eigenlijk verkeren. Zeker, hij zou iets hebben vernomen over de hogere rente die eraan komt, over de inflatie die vooral in Engeland de kop opsteekt, over Oost-Europa en zijn enorme moeilijkheden en vooral over de kenterende conjunctuur in Amerika. Ook waren er de standaardopmerkingen over de olieprijzen. Ziet er niet zo best uit, zou deze bezoeker hebben gedacht, magere jaren gaan dat worden, maar de heren in deze zaal hebben wel eens eerder gestaan voor magere jaren. Daar zijn ze aan gewend en ze komen er goed door heen. De eerste helft van de jaren tachtig, dat was een echte depressie, waarin menig individueel bedrijf is gesneuveld - maar de institutionele beleggers met hun gespreide kapitaal gaven geen krimp. Het totale vermogen ging weer groeien en zo gingen we de recente hoogconjunctuur tegemoet. Tot augustus 1990 liep het prima. De solvabiliteit van de Nederlandse ondernemingen is sinds 1980 geleidelijk verbeterd - niet helemaal tot het peil waarop de directies en de commissarissen het graag gezien hadden, maar niettemin, heel behoorlijk. In dat totale beeld is Philips een incident, zeer

[p. 16]

onaangenaam natuurlijk, en de KLM is ook een incident, en zulke incidenten geven stellig zorgelijke aanwijzingen voor het einde van de hoogconjunctuur. Maar van Saddam Hoessein geen spoor, nu ja, behalve die hogere olieprijzen en die verwijzingen naar wat ‘de toestand in de Golf’ heet. De waarnemer van Mars was misschien meer onder de indruk geraakt van de stormen op de boulevard - op zijn planeet onbekend - dan van de war of the worlds die, herfst 1990, op handen is.

Hola, hoor ik hier de lezer zeggen, wat had je dan gewild? Dat de financiële beleggers van Nederland nerveus bijeen hadden gezeten, luisterend naar voordrachten over de mogelijke ineenstorting van de vermogensmarkten over de hele wereld, met bijzondere aandacht voor de kolossale schuldenlast die zich internationaal heeft opgestapeld en die, ingeval van een zich voortplantende crisis, de solvabiliteit van de banken, van de institutionele beleggers, van de regeringen en van de gewone mensen razendsnel zal aantasten? Het is een koud kunstje om zo'n sinistere vorm van chaos te beschrijven. De modelbouwers scheppen er tegenwoordig een zeker behagen in om met differentievergelijkingen extreme fluctuaties op het computerscherm te toveren en sommige auteurs van journalistieke bestsellers hebben de collaps van de financiële instellingen al uit en te na te boek gesteld. Ik moet er niet aan denken wat er op 1 november in de kranten had gestaan als de bestuurders van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds, de Aegon, de Nationale Investeringsbank en minister Kok in suggestieve termen hadden uiteengezet, aan de hand van geprojecteerde dia's, hoe deze scenario's er uit zouden kunnen zien. In die scenario's verplaatst de financiële crisis zich via faillissementen en ineenstortende investeringen naar de produktie en het reële inkomen, waardoor overal ter wereld krimp intreedt die zelf weer nieuwe faillissementen inleidt. Wat overblijft zijn de raiders, die als aasgieren over de wereld zwerven. Was deze afbraak ter sprake gekomen, dan zou de Nederlandse belegger zich afgevraagd hebben of de heren gek geworden waren - want hun toespraken zouden nu juist het gevolg gehad hebben dat iedereen wil voorkomen, namelijk dat de crisis dichterbij komt. Zelfs in het geval er echte pessimisten in de zaal hadden gezeten was het raadzaam geweest als ze hun mond hielden. Rust moeten ze uitstralen, en zelfvertrouwen en business as usual. Hooguit: we beleven een wat moeilijke conjunctuur.

Daar komt bij dat sommigen het ook zo zien. De crisis in de Golf, hoorde ik in de wandelgangen, speelt zich af in een beperkt gebied: er zijn nog mogelijkheden voor politieke oplossingen. Weliswaar kan niemand ze beschrijven, maar dat komt omdat het midden-Oosten vol geheimen en onverwachte dingen zit. Allah weet soms opeens raad. Zelfs een heftige storing in de olievoorziening kan goeddeels worden opgevangen door uitbreiding van de produktie elders. Lokale oorlogen zijn er de laatste dertig jaar altijd geweest. De onderliggende groeitrends van de produktie zijn in grote delen van de wereld buitengewoon taai en daar gaat het tenslotte om. Ik begrijp heel goed dat zulke redeneringen niet helemaal onzinnig zijn. Ze vormen in elk geval een welkome methode om uiterst onwelkome informatie te verdringen. En als iedereen die onwelkome informatie lang genoeg verdringt houden de financiële markten ook langer stand, want, zo vertrouwde iemand mij toe, de internationale vermogenswaarden worden hoofdzakelijk bepaald door psychologische factoren.

Jawel, dat kan ik allemaal volgen. Voorzichtigheid is de moeder van de porseleinkast, maar waarom maken de Haagse politici, met Van Mierlo voorop, dan opeens zo'n koude drukte over een toespraak van een minister van Financiën die wat minder rooskleurig zou zijn dan andere toespraken van een paar weken geleden? In de kentering der tijden dringen uiterst onaangename waarheden en vermoedens slechts langzaam tot ons door, en bij de verschillende participanten aan het politieke proces in verschillend tempo. Speciaal onze minister-president, van wie ik overigens een fan ben (wegens zijn werkkracht, zijn enthousiasme, zijn verstandige manier van schipperen, zijn manier om opinies naar elkaar toe te praten, zijn brede analyses waar altijd wel iets opmerkelijks aan valt te beleven, en vooral wegens zijn gebrek aan ponteneur; als hij zich ernstig gekwetst betoont heeft hij volgens mij meestal groot gelijk), Lubbers dus, lijkt mij een superieure verdringer van het onaangename, voorzover dat zijn dagelijkse werk stoort. Zo gaat ook het milieuprobleem de pet van Lubbers te boven, niet omdat hij het niet zou kunnen begrijpen maar omdat hij het niet kan gebruiken. De milieurampen die voorspeld worden zijn niet te rijmen met zijn wereldbeeld en met zijn beroep. Ze verdwijnen door selectieve waarneming. Vandaar dat hij destijds de grootste intellectuele fout maakte die iemand op dit terrein kan maken - hij liet de koningin zeggen dat het milieu in Nederland schoner werd. De koningin sprak hem drie maanden later tegen. Deze keer gebeurt iets dergelijks; nu wordt de oorlog verdron-

[p. 17]

gen en dus horen we: de Nederlandse economie staat er goed voor. Dat was de boodschap van september 1990, met de gebruikelijke waarschuwingen inzake de begrotingstekorten, de hardnekkige werkloosheid onder allochtonen en de uiterst zorgwekkende aanwas van de WAO-ers. De Nederlandse WAO-ers als nationale bedreiging; dat is een hanteerbaar probleem, maar intussen heeft Saddam Hoessein al vast Koeweit ingenomen. Wat daar aan de Golf wordt uitgebroed is zo griezelig dat we er liever niet veel aan moeten denken. Zeker niet in de Nederlandse politiek, want daar heb je niets aan. We kunnen door prakkizaties over dat onheil alleen maar zenuwachtig worden en wie schiet daar wat mee op?

De redenering klopt, in politiek opzicht. Maar daarmee is de onoplosbare situatie in het Midden-Oosten niet verdwenen. En het betekent ook dat het nadenken over het onoplosbare wordt overgelaten aan de journalisten en de commentatoren. Deze sub-cultuur wordt niet geremd door enigerlei verantwoordelijkheid voor de stabiliteit van de financiële markten. Men is daar zelfs niet aanspreekbaar voor de politieke beslissingen die op basis van mogelijke scenario's moeten worden genomen. Daar doen dus de somberste verhalen over de komende oorlog de ronde. Deze arbeidsverdeling in het analyseren van de toestand is heel natuurlijk en verdedigbaar maar leidt tot een merkwaardige gespletenheid. Onverantwoordelijke en vrijzwevende geesten beheersen een veld waarin de Nederlandse politiek en de Nederlandse managers zich niet laten horen, behalve door mee te delen dat ze er het beste van hopen. Wat er binnenkamers aan analyse plaats vindt (bij Buitenlandse Zaken? Bij Defensie? Bij de institutionele beleggers? Bij de banken?) komen we niet te weten.

Bart Tromp heeft er onlangs in Het Parool op gewezen dat in het Nederlandse parlement nog geen debat heeft plaatsgevonden over de Golfcrisis - nu ja, wel over technische kwesties als het uitzenden van een paar schepen of de taktiek ten opzichte van de gijzelaars, maar niet over wat ons te wachten staat. Oorlog is een wat zwaar onderwerp voor volksvertegenwoordigers die een zekere deskundigheid hebben opgebouwd inzake de vereenvoudiging van de belastingen, het reiskostenforfait en het aan land brengen van onwettige vis. Wat dat betreft lijken onze politici sprekend op de financiers in het Kurhaus. Zij beheren hun portefeuilles volgens de theorie der rationele verwachtingen. In zo'n wereld zijn de Arabieren partners - je kunt er handel mee drijven (wel een beetje oppassen) en vooral, je kunt er financiële zaken mee doen. Je kunt ze politiek te vriend proberen te houden. Je kunt ze op grote schaal wapens leveren. Dat is business as usual met betrekkelijk nette mensen en het herinnert aan het gedrag van het mannetje dat niet wijs was en zijn huisje bouwde op het ijs.