Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 7]

De trouw van de intellectueel
H. van Mierlo

Op vrijdag 19 oktober hield György Konrád de achtste Van der Leeuw-lezing in de Martinikerk in Groningen. Mr. H.A.F.M.O. van Mierlo trad bij deze lezing op als co-referent. Hieronder de volledige tekst van Van Mierlo's voordracht.

Toen ik de vererende uitnodiging kreeg om co-referent te zijn bij de lezing van de door mij bewonderde Konrád, had ik slechts twee vragen voordat ik ja zei: waar gaat het over en wat is een co-referent?

Het bleek toen nog te gaan over de rol van intellectuelen bij politieke ontwikkelingen en dat interesseerde mij zeer. Een paar maanden later werd het ‘the pleasure and discomfort of a political rebirth’ en ik dacht: ook niet slecht, daar ben ik expert in, en tenslotte verinnigde dat onderwerp zich in ‘melancholy of rebirth’, en dat is de mooiste titel die ik in jaren heb gehoord.

Wat een co-referent is, weet ik nu nóg niet. Er is geen vaststaande interpretatie van, tenminste niet bij lezingen. Maar de klankwaarde van het woord verwijst naar dienstbaarheid ten opzichte van de hoofdspreker, een zijlicht op zijn boodschap, zeker niet een tweede lezing. En zo zie ik het dan ook maar. Een paar opmerkingen die mij zijn ingevallen bij lezing van zijn lezing.

Konrád begint met zich op zeer persoonlijke en ontroerende wijze te situeren in de verhouding tot zijn land en zijn medeburgers. Hoe kritisch ook, het is de taal der liefde, een taal die wij Nederlanders vergeten zijn, als we het over ons eigen land hebben, of misschien wel nooit gehad hebben, op een korte periode na - direkt na de bevrijding. Is dat de parallel? En toch klinkt het me als volkomen natuurlijk in de oren. Zes jaar geleden bezocht ik Budapest. Ik was daar nog nooit geweest, evenmin als in Wenen, waar ik een congres had. Sinds The Third Man had ik een overdreven romantische voorstelling van die stad, en dat werd een zware tegenvaller.

Een vleugelboot droeg me over de Donau - langs de wachttorens naar Budapest. Veel mooier kun je niet binnenkomen. Er waren Amerikanen aan boord, die na vijftig jaar hun land terug zagen. Toen ik voet aan wal zette, dacht ik: dit ken ik, hier hoor ik ook. Dat is zo gebleven.

Misschien was het omdat er toen al een gisting gaande was. Een begin van vrijheid, een begin van hoop. Pas dan - als het ongeluk niet meer domineert op de gezichten van de mensen - kun je de stad zien.

Hóe anders dan mijn enige bezoek achter het IJzeren Gordijn, begin zeventig in Praag. Het was zo verschrikkelijk, de mensen waren zo door en door ongelukkig - dat ik helemaal niets heb gezien van wat misschien de mooiste stad van Europa is. Ik wilde er alleen maar weg. Een paar weken geleden was ik voor het eerst op bezoek in de Sovjet-Unie, met mijn collegae-fractievoorzitters. Het aangrijpend slechte van de situatie daar is dat er helemaal niemand woont, die een lezing zou kunnen houden onder dezelfde titel als Konrád. Ja, melancholie is er genoeg, maar niet als bijverschijnsel van rebirth. Er is geen sprake van hergeboorte. En dat is het dramatische verschil met Hongarije: er was nooit vrijheid, nooit democratie, nooit markteconomie. Alles moet daar nog geboren worden. Dat waren mijn drie ervaringen met de wereld die Konrád achter zich heeft. Het is niet veel.

Mijn recht van spreken niet groot.

Ik zal het dan ook voornamelijk hebben over de betekenis van zijn woorden hier, voor ons, of nauwkeuriger gezegd, voor mij.

Want hoezeer zijn woorden ook geënt zijn op de situatie en de geschiedenis van zijn land, hun toepasbaarheid is algemener, de kern van hun waarheid universeler. Overal is of dreigt racisme, nationalisme, opportunisme, baantjes-jagerij, overal valt het gat tussen de wegebbende ideologieën. Overal stelt zich de vraag naar de functie van de overheid, om maar een paar punten te noemen, die Konrád heeft aangesneden.

Politiek is steeds minder belangrijk voor hem, omdat hij er niet meer zo afhankelijk van is, zegt hij, en motiveert dat met de op-

[p. 8]

vatting dat hij het liefst niet lastig gevallen wordt door een regering.

Die moet z'n werk doen even geruisloos en beleefd als het personeel van een oud gerenommeerd hotel. Maar zo eenvoudig is dat niet, juist omdat het zo waar is. Want iedere overheid en iedere macht heeft de aangeboren neiging zich als een goed in zichzelf te zien, zichzelf te vervullen en zichzelf dienstbaar te zijn en zeker die overheden, die zich voor de legitimatie van hun macht beroepen op het goddelijke, dan wel op een ideologie in naam van het volk, hebben weinig de neiging de gedaante van hotelpersoneel aan te nemen. Wie een overheid wil die dienstbaar is en bescheiden, zal er hard voor moeten knokken in de politiek. Dus om met rust te worden gelaten is commitment nodig. Maar ook dat is niet compleet geformuleerd. Er zijn punten, waarop we niet met rust gelaten mogen of willen worden. Ik kom daar via een omweg op terug.

Het is een omweg waarop Konrád ons een ideologische spiegel voorhoudt, of liever gezegd een les leest. In zijn wantrouwen tegen het opdringende conservatisme neemt hij het als een liberaal op voor een vorm van socialisme. Een hier te lande weinig ingevoerde methode. Hij onderscheidt het socialisme, zoals zij, de Hongaren, dat in het systeem gekend hebben en iets wat hij noemt ‘het westers socialisme’. De term is voor zijn rekening. Hij stelt vast dat in het nieuwe tijdperk alles wat socialistisch heet, wordt gekraakt en iedere dag om het hardst wordt geroepen dat het socialisme dood is, en komt - verspreid in zijn betoog - tot de verrassende conclusie dat juist dat eerste socialisme van het Systeem in zijn karakteristieken nog springlevend is (centralisme, dwingelandij, niet dienstbare overheid), terwijl hij vreest dat dat andere socialisme inderdaad het kind van de rekening wordt en dood wordt verklaard.

Hij geeft een prachtige omschrijving van de essentie daarvan: de gedachte dat iedereen voldoende te eten moet hebben, ook de leeglopers onder ons, de overtuiging dat iedereen recht heeft op onderwijs en medische verzorging, óók als hij die niet kan betalen, een sociaal vangnet dat de gemeenschap het individu biedt om hem te beschermen tegen armoede en verkommering.

Zelfbestuur in plaats van agressief centralisme. Niet het staatsbelang is de waarde van het systeem, maar de garantie dat elke individu een leven zonder vrees kan leiden, ook als hij geen koploper is in de maatschappelijke wedren.

Ik citeer hem zo uitvoerig, omdat dit essentieel is. Voor hem en Hongarije, maar ook voor ons in Nederland. Voor Europa, dat de komende jaren z'n ideële gezicht moet krijgen. Konrád noemt het de goede soort van socialisme, maar je kunt het net zo goed de goede soort van liberalisme noemen. En nog beter kun je vaststellen dat het allebei tegelijk waar is dat de twee soorten alleen maar verwijzen naar de plaats, van waaruit je naar dat waardestelsel kijkt: vanuit de gemeenschap naar het individu, of vanuit het individu naar de gemeenschap. Maar de liberaal Konrád die voor zijn waardegoed verwijst naar het socialisme - omdat hij bang is dat de slinger te ver doorslaat naar de andere kant - leert ons dat liberalisme en socialisme niet antithetisch tegenover elkaar hoeven te staan, zoals zo vaak kunstmatig wordt geconstrueerd.

Langs deze ideologische omweg ben ik terug bij de vraag naar de functie van de overheid, maar wederom op een punt van ideologie. Konrád zegt: het kapitalisme is bij ons voorlopig meer een hoopvolle verwachting dan een realiteit. Een uitspraak die ik begrijpen kan vanuit de voorgeschiedenis. Tegelijkertijd zou ik het hier zo geformuleerd hebben: het kapitalisme is bij ons vooralsnog een realiteit, die in toenemende mate zorg baart. Toen het communistisch bolwerk in Oost-Europa vorig jaar in elkaar stortte was één van de vragen die ons bezig hield, die naar de omschrijving van de ideologische winst- en verliesrekening.

Had het kapitalisme het gewonnen van het communisme of de democratie van de dictatuur? Me dunkt het laatste in ieder geval, maar de eerste keuze ligt moeilijker. Het is ongetwijfeld zo dat het communisme definitief verloren heeft en wel degelijk door onder andere de economische impotentie van het systeem. Maar daarmee is de overheersing van het kapitalisme niet vastgesteld, zoals dat van de parlementaire democratie wel het geval is. Ik neem voor het gemak als nietwetenschappelijke omschrijving voor kapitalisme het stelsel van vrijheid voor kapitaal, ingeperkt door de factor arbeid, met ondernemingsgewijze produktie en vrije markteconomie. Dat systeem zoals wij dat in het Westen kennen, verliest niet van een ander stelsel, maar van zichzelf. De vrijheid van consumptie en produktie heeft een toepassing gekregen die zich tegen de mensheid zelf keert. Het systeem heeft z'n eigen grens ontmoet in het primaat van de ecologie. En het is van tweeën één: of dat wordt wèl erkend en dan moet ons systeem zo gewij-

[p. 9]

zigd worden dat het de vraag is of de gangbare omschrijvingen nog wel passend zijn. Duurzame ontwikkeling is het dwingen van economische processen binnen de randvoorwaarden van de ecologie. Dat kan alleen als onze consumptie- en produktiepatronen ingrijpend veranderen. Dat betekent scherpe beperkingen van onze vrijheden. Ik zou niet weten hoe dat proces zich zou kunnen voltrekken anders dan afgedwongen door overheden, die namens burgers optreden. De factor kapitaal wordt in het economisch krachtenveld stevig beschermd door de kapitaalbezitters. De factor arbeid door de werknemersorganisaties, maar wie komt op voor de factor omgeving, die nooit in rekening gebrachte derde ideologische factor, die de twee andere in een positie van ondergeschiktheid moet brengen, en die in feite het belang is van alle burgers? Kan dat iets anders zijn dan de overheid, die geacht wordt alle burgers te vertegenwoordigen?

Hier liggen tegenstrijdigheden tussen Oosten West-Europa in de beleving van het belangrijkste probleem dat wij gemeenschappelijk hebben. Want op het moment dat wij aarzelend een begin maken met ons systeem kritisch tegen het licht te houden, ontstaat in Oost-Europa een euforie over de welvaartskansen die dat systeem heeft. En haaks daarop: terwijl in West-Europa de nationale en Europese overheid een steeds grotere rol moet krijgen in de hervorming van ons systeem, is de overheid in Oost-Europa op dit punt het meest verdacht geworden door haar verantwoordelijkheid voor een vervuiling die nog groter is dan in het Westen. De vraag is of de nieuwe overheid het morele gezag zal kunnen ontwikkelen dat op kan roeien tegen de opdringende krachten van economische vrijheden. En als ik zie wat het Westen beschikbaar heeft aan middelen om een begin te maken met het wegwerken van de milieuachterstand in Oost-Europa - om nog maar niet te spreken van de Sovjet-Unie - dan is er reden tot grote bezorgdheid.

Hier gaat het verlangen naar een bescheiden overheid niet op. Hier moet een sterke overheid zijn, die wel briljant is. Dat geldt voor een paar terreinen. Een ander terrein is het vraagstuk van het nationalisme.

Bijna een halve eeuw is het oorlogszuchtig

[p. 10]

Europa gepacificeerd geworden door de twee supermachten, die met hun atoombommen de vrede bewaarden. Dat moge op zichzelf een groot goed zijn, de prijs ervoor werd eenzijdig betaald door Oost-Europa. Voor West-Europa ligt er een ereschuld. Nu aan deze periode een abrupt einde is gekomen, hoeft de prijs van de onderdrukking niet meer betaald te worden. Dat is zo'n onevenredig groot geluk dat de prijs die daarvoor in de plaats komt daarbij verbleekt. Maar zij wordt steeds zichtbaarder. Het is de prijs van de opgelopen achterstand. Het nationalistisch, etnisch verscheurde, tot racisme geneigde, tot op het bot verdeelde Oost-Europa van direct na de oorlog werd door de Sovjet-terreur in zekere zin tegen zichzelf beschermd, maar ook in z'n bestaande situatie bevroren.

Voor processen, die tot explosie kunnen leiden, maar ook tot rijping - integratieprocessen bijvoorbeeld - was geen ruimte. Het is alsof er een stolp werd weggenomen, waaronder dat Oost-Europa te voorschijn kwam, zoals het er veertig, vijftig jaar geleden onder verdween.

Hoe zullen de effecten zijn van die processuele achterstand, als de verdoving is uitgewerkt?

De Duitse eenwording heeft bewezen dat die achterstand aan de processen een eigen dynamiek geeft, die hen in feite oncontroleerbaar en onbeheersbaar maakt. In het Duitse geval is het in principe goed afgelopen, althans tot nu toe, door de kracht van West-Duitsland en de evidentie van integratie die op het spel stond. maar het kan net zo goed leiden tot versnelde desintegratie en ontbinding elders.

Wie weet hoe je het verderfelijk nationalisme bestrijdt, mag het zeggen. Wat Konrád erover zei vond ik heel goed. Een territoriaal staatsidee in plaats van een etnisch. De erkenning van multiracialiteit als een onwrikbaar basisgegeven is van primordiaal belang. Maar de vraag hoe dan verder, stemt tot bescheidenheid, vooral voor iemand uit een land, dat last heeft van alles, behalve van nationalistische gevoelens. Een enkel woord dus maar uit de mond van het kind in de boosheid.

Boosaardige nationalistische gevoelens staan niet naast, maar in de plaats van iets anders. Ze vervangen een onmacht om - in evenwicht - met het dagelijks leven om te gaan. Dit wat de burgers betreft. Wat de staat betreft zal er aan nationalistische gevoelens meer behoefte bestaan naarmate men minder in staat is in evenwicht te verkeren met andere staten en daarvan de positieve vruchten te kunnen tonen aan eigen burgers.

Veronderstel eens dat deze twee opmerkingen juist zijn, dan is het misschien zo dat de nationale overheid - van waaruit we nu eenmaal moeten starten - twee doeleinden moet nastreven, die zich in tegengestelde richting bewegen en juist daardoor elkaar aanvullen.

Decentralisatie, naar de kleine gemeenschap; zoveel mogelijk zelfbestuur en gezag naar de kleine overheid, die het dichtst bij het dagelijks leven staat, en aan de andere kant integratie naar de grotere gemeenschap, die boven de staat uitgaat. Beide processen hebben gemeen dat zij zich van de nationale overheid af bewegen. De paradox is dat alleen de nationale overheid die processen van decentralisatie en integratie kan coördineren en tot stand brengen en dat je daarvoor juist een sterke overheid nodig hebt.

In feite is dit niet anders dan het recept dat ons ook voor de eigen Westeuropese wereld voor ogen staat en dat nu actueler is dan ooit. Terwijl een versnelling van de Europese integratie voor de deur staat, neemt de roep om decentralisatie naar de lagere overheid toe. Het zijn tegengestelde en tegelijk complementaire bewegingen. Voor het tegengaan van nationalisme is die beweging - het proces dus - zelf belangrijker dan het eindresultaat. Dat heb ik ook altijd gevonden van de Europese integratie. Het werken aan de totstandkoming van het ideaal van een Verenigd Europa vraagt per definitie om een wat minder nationalistische instelling. De pretentie van eenwording dwingt tot relativering van het separate belang.

Vanzelfsprekend mag West-Europa tegenover dat vraagstuk van nationalisme in Oost-Europa geen afwachtende houding aannemen. Vanwege die ereschuld niet, maar ook niet uit eigen belang. Vanuit de abstractie naar de concrete werkelijkheid is de vraag hoe het een bijdrage kan leveren voor mogelijkheden tot integratieprocessen in Oost-Europa. Ik ben ervan overtuigd dat een vergaande samenwerking binnen de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa, het CVSE, grote mogelijkheden biedt voor onder andere de voorkoming van nationalistische brandhaarden in Europa, mits die gemeenschap wordt toegerust met bevoegdheden en een daarbij passende organisatie. Het is vooral West-Europa dat een beslissende invloed in die richting zou kunnen aanwenden. Zo zijn er andere verbanden, zoals de Raad van Europa, die zo snel mogelijk toe-

[p. 11]

gankelijk zouden moeten zijn. Maar de werkelijke vraag betreft natuurlijk aard en tijdstip van integratiemogelijkheden in de Europese Gemeenschap. Buiten iedere twijfel moet zijn dat dat het einddoel is.

De integratie van alle Europese landen in één gemeenschap. Er mag niets gebeuren dat die doelstelling uitschakelt. De vraag is hoe en wanneer. Nog geen jaar geleden was de vraag relevant of het huidige Westeuropese integratieproces niet vertraagd moest worden om mogelijkerwijs daardoor de toetreding van Oosteuropese landen sneller mogelijk te maken. Daar zou wat voor te zeggen zijn geweest als de Duitse eenwording zich had kunnen voltrekken in een gematigder tempo en in een Europeser evenwicht. Maar de oversnelle afwerking geeft de vraag een negatief antwoord. Nu zich een grote en potentieel zeer machtige staat vormt in het hart van Europa, is het meer dan ooit van belang dat de inbedding daarvan, de Europeanisering zo snel mogelijk gaat. Dus het integratieproces van West-Europa moet zo snel mogelijk gaan. Dat is ook in het belang van Oost-Europa. Intussen moeten waar mogelijk de associaties en samenwerkingsverbanden met Oost-Europa tot stand worden gebracht. De prijs daarvoor mag hier wel betaald worden met een deel van de welvaart, mocht dat nodig zijn.

De vraag blijft of de Oosteuropese landen er niet goed aan zouden doen, daarnaast (onderling) een soort integratieproces op gang te brengen met een sui generis karakter, in eerste instantie gericht op een gemeenschappelijke markt. Ik weet dat in sommige landen, bijvoorbeeld in Hongarije, de vrees leeft dat dit een tweederangs markt zou worden, die de integratie met West-Europa in de weg gaat staan. Maar dat hoeft niet zo te zijn als dat integratieproces van begin af aan, en in coördinatie met de Europese Gemeenschap, wordt opgezet en ingericht op de verwezenlijking van de ultieme integratie van Oost- en West-Europa.

Hoe bang moeten we zijn voor herleving van fascisme? Dan luister ik nauwkeurig naar iemand met de afkomst, leeftijd en het talent van een man als Konrád. Hij gelooft er niet in, maar waarschuwt aan één stuk door. Tussen hoop en vrees laat hij de vraag onbeantwoord en dat is misschien ook maar het beste. We moeten het nauwlettend volgen en hij geeft middelen: opiniepeilingen in alle landen. Tekstanalyse, want ideologische haat openbaart zich in teksten.

Maar de mensen lezen wat ze willen lezen en herkennen wat hen uitkomt. Hitler heeft in Mein Kampf bijna minutieus zijn vernietigingsplannen aangegeven. Slechts een enkeling werd er onrustig van.

Multatuli schreef de scherpst en schrijnendst denkbare aanklacht tegen het Nederlands bewind in Nederlands-Indië. De reactie was: wat kan hij het mooi zeggen. Dat is literatuur, en ieder ging zijns weegs. De aanklacht werd niet gehoord. Maar misschien hebben we geleerd.

Tenslotte stelt Konrád de hulp van intellectuelen voor. Misschien neemt hij zichzelf als maat voor het mogelijke. En was dat maar de werkelijkheid. Want de problemen, waar we in Europa voor staan, zijn zo veelsoortig en onvoorstelbaar groot dat zij niet kunnen worden overgelaten aan alleen politici, en

[p. 12]

wat economen. Zonder de participatie van intellectuelen op juridisch, cultureel, filosofisch en sociologisch terrein, maar eigenlijk op alle terreinen, direct in het werk van de politiek, is de redding van het publieke domein in Europa eigenlijk onmogelijk. De afzijdigheid van de intellectuelen, van de voorhoede, van de elite zo men wil, ten opzichte van de publieke zaak is één van de meest deprimerende aspecten van het huidige politieke leven. Zeker, de politiek zal zich de vraag moeten stellen hoe dat komt en wat er aan te doen is, maar ook aan universiteiten en in eigen kring zou men bij zichzelf kritisch te rade kunnen gaan.

And here, Mr. Konrád, allow me to address you directly, at the end of my co-lecture, with a few words.

You told us that politics have become less important to you, because of the fact that you are less dependent on it. But that is only one aspect. The other side is, that politics now have become dependent on you.

I read in one of your many interviews that you expect that in the end the intellectuals will return to their books - reading or writing them. I think you referred to Havel's case. But that is not the point.

Now politics - after your revolution - after restoration of parliamentary democracy - have become worthwhile and vulnerable, now it has become dependent of people like you, intellectuals, not necessarily in the frontline, but visibly committed if need be in the last ranks of a party, criticizing, thinking, writing, making speeches, as you do. Or is the privilege strictly reserved to the time of revolution itself? That would be rather disastrous.

In the last decade, intellectuals in the Netherlands as well as in Western Europe, little by little lost their commitment and interest in politics. Of course with the exception of a few. The increasing absence of spirituality and renovation as a result of it is one of the reasons we face serious problems in our political and democratic system. Politics are withering, are drying up.

It works like a corkscrew. The less intellectuals, the worse politics become. And the worse politics get, the less intellectuals become interested.

I have no right to talk about the gratitude of the audience, but I am grateful myself - not only for your beautiful speech, but also for the example you gave us: the miracle of an involved man of your stature.

On behalf of fellow politicians, wherever they are, I would like to say to you, what the Americans say, when they announce a commercial on TV,

Stay with us.

Thank you