Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 3]

[516]

De geheime tuin, een plaats die men niet betreden kan
Hester IJsseling

Over de mensen kan in algemeenheid gezegd worden dat het denkende wezens zijn. Er zijn veel dingen die we weten, en vele die we denken te weten, en het is niet eenvoudig de grens tussen die twee aan te geven. Er kunnen genoeg argumenten worden aangevoerd voor de opvatting dat er zelfs alleen maar dingen zijn die we denken te weten. Daarnaast zijn er nog veel dingen waarvan we enkel een vermoeden hebben. Vermoedelijk zijn er zelfs dingen waarvan we geen vermoeden hebben, hoe paradoxaal dit ook moge klinken.

Als we de dingen die we weten en vermoeden bezien, vragen we ons af - impliciet of expliciet - waarom de dingen zijn zoals ze zijn. We zijn gewend dat de dingen een oorzaak hebben. We kunnen ons eenvoudig niets voorstellen dat niet door iets anders veroorzaakt is. Theologen hebben weliswaar een notie van het oorzaakloze - namelijk de notie van God als Onbewogen Beweger -, maar kunnen we ons God werkelijk als zodanig voorstellen? We kunnen hem in die hoedanigheid alleen in negatieve bewoordingen benoemen. We kunnen ons geen positief beeld vormen van God in de gedaante van Onbewogen Beweger.

Vaak hebben de dingen zelfs een reden, dat wil zeggen een zinvolle oorzaak. En als we alles ineens bezien, wat is dan van dat alles de oorzaak? Is er misschien zelfs een reden voor al wat bestaat, en voor de wijze waarop het is?

Ieder mens heeft een vermoeden van een al dan niet zinvolle samenhang tussen al het bestaande. Ik waag het zelfs te beweren, dat er bij ieder mens die het leven voortzet een vermoeden is van een zin van bestaan, in welke beperkte mate dan ook. Zonder een vermoeden van een zin van bestaan is het onmogelijk om het bestaan voort te zetten.

Je kunt werkelijk geloven - menen te weten - dat er een zin van bestaan is, of je kunt er min of meer bewust voor kiezen het vermoeden te koesteren, ook al weet je - of meen je te weten - dat dat vermoeden niets anders dan een droom is.

[p. 4]

Of het nu een geloof of een droom is, de zekerheid daaromtrent, en het uiteindelijke antwoord op de vraag naar de oorzaak en de reden van het bestaan liggen besloten achter een deur die we niet kunnen passeren. Dat is de deur van de geheime tuin. Ik zal verderop op het beeld van de deur ingaan. Eerst wil ik een beeld schetsen van de tuin.

De geheime tuin, waarin het inzicht in de zin en de struktuur van de wereld verborgen ligt, is niet toegankelijk voor het zekere weten. Maar als daar ons kenvermogen op zijn grenzen stuit, komen allerlei vermoedens en dromen op, en in gedachten gaan we de tuin binnen, en we stellen ons voor wat we daar zullen aantreffen. We maken ons immers voorstellingen van hoe alles wat we niet weten, zou kunnen zijn. We vragen ons af, wat de oorzaak is van het gegeven dat de dingen zijn zoals ze zijn.

De hele werkelijkheid kennen is onmogelijk. Het is onmogelijk omdat we er zelf deel van uitmaken. Als we ideeën hebben over de dingen die we niet weten, kunnen we de geldigheid van die ideeën steeds alleen meten met maatstaven afkomstig uit diezelfde werkelijkheid die we met ons verstand proberen te omvatten. We proberen vooronderstellingen te verifiëren met behulp van andere vooronderstellingen. Laat ik dit verhelderen met een uitbreiding van de metafoor van de geheime tuin.

In de geheime tuin staat een huis. Wij zijn in dat huis geboren en opgegroeid, maar we zijn nooit naar buiten geweest. We kunnen er namelijk onmogelijk uit, alle deuren zijn op slot en de luiken zijn dicht: we kunnen zelfs niet naar buiten kijken. Het is het huis van de kenbare werkelijkheid, van het wetenschappelijk denken en de bewijsbare kennis. Soms ontdekken we hier of daar een tot dan toe niet vermoede kamer, maar nooit vinden we een deur die ons naar buiten laat, of een raam dat uitzicht biedt op de tuin. We leren het huis steeds beter kennen. Langzamerhand kennen we elk hoekje, elk gaatje, maar hoe goed we het huis ook kennen, we kunnen nooit met zekerheid zeggen wat er buiten de muren is.

Zo zitten we in de gekende werkelijkheid opgesloten. We kunnen geen afdoende omschrijving van de werkelijkheid geven omdat we er in zitten en er niet buiten kunnen treden.

Alleen iets dat buiten de werkelijkheid ligt kan de werkelijkheid afdoende, d.w.z. volledig omschrijven. Alleen iemand die van voorbij de grenzen van de tuin op de tuin toekomt, en door de tuin naar ons huis komt, kan ons beschrijven hoe alles met elkaar samenhangt. Misschien zou hij ons zelfs naar buiten laten zodat we alles met eigen ogen konden zien. Maar wat ligt er buiten de werkelijkheid? Ik kan de vraag ook anders stellen: wat is niet? Niets is niet. Om die reden is de werkelijkheid-als-geheel onkenbaar, want niets kan groter zijn dan zichzelf. Niets dat bestaat kan zich distantiëren van zijn zijn om het van een afstand te beschrijven.

We zullen dus nooit met zekerheid weten hoe de tuin er uitziet die het huis waarin we zitten opgesloten omringt. Er blijft altijd een deel van de werkelijkheid dat we niet met het verstand kunnen bevatten. In wezen is dit geen vaste plaats, maar een beweeglijke leemte in al wat aan ons verschijnt.

De werkelijkheid is te definiëren als het totaal van de standen van zaken. Zoals gezegd, is voor het menselijk intellekt de werkelijkheid niet in haar totaliteit te bevatten. De waarheid zou vervolgens kunnen worden gedefinieerd als de werkelijkheid, in haar totaliteit omvat door een hoger intellekt. De werkelijkheid is niet de talige reflektie van het totaal aan standen van zaken, maar de ongereflekteerde realiteit. De notie van een hoger intellekt dat de totaliteit van standen van zaken in zich heeft, maakt een idee van absolute waarheid denkbaar. Onafhankelijk van of ze door de mens gekend wordt, zou er dan een absolute waarheid bestaan die als alomvattend gedacht kan worden. Ze beslaat dan niet alleen het huis van de voor het menselijk intellekt kenbare wereld, maar ook de tuin in zijn geheel.

Die ‘absolute waarheid’ gaat de menselijke taal te boven. We hebben beperkte middelen om de werkelijkheid mee te benaderen. Zonder begrippen kunnen we geen ervaringen beschrijven, en het is zelfs maar de vraag of we iets bewust kunnen ervaren als we er geen begrippen voor hebben.

We kunnen weliswaar op geen andere manier uitdrukken wat we menen te weten, dan met behulp van de taal - de taal is althans het meest nauwkeurige medium om kennis mee uit te drukken -; maar we kunnen wel op andere manieren dan alleen op de wijze van het zekere weten de dingen ervaren. We hebben het vermogen om ons voorstellingen te maken, te fantaseren, te speculeren.

De geheime tuin bestaat in feite op twee niveaus. Er is enerzijds buiten de muren van de kenbare wereld een deel van de werkelijkheid waaromtrent wij niets weten. Deze

[p. 5]

werkelijkheid ligt vast (of liever: ‘ze rust in verandering’, of ‘al veranderende rust ze uit’. Herakleitos, DK 22B84a), maar onttrekt zich aan het menselijk kennen. Anderzijds vormt zich een onbegrensd aantal mogelijke waarheden in de gedachten van de mens die vermoedens koestert, fantaseert, speculeert over dat zich aan hem onttrekkende deel van de werkelijkheid. Hoewel de volledigheid van de werkelijkheid zich aan ons kennen onttrekt, toont ze zich anderzijds in zoverre aan ons, dat ze in ons het vermoeden losmaakt, dat er inderdaad iets is dat zich aan ons kennen onttrekt. Het is dat vermoeden dat maakt dat we in de ban blijven van de vraag naar de oorzaak en de reden van alles, en naar de samenhang tussen alle dingen.

Naar aanleiding van de begrensdheid van ons kennen, die zich onmiskenbaar laat voelen, creëren we in ons hoofd een geheime tuin, die we in gedachten wel binnen kunnen gaan. Daar kunnen we lucht geven aan al onze vermoedens die onbewijsbaar blijven. Zo wordt de onwetendheid, het mysterie omtrent de waarheid, de voedingsbodem voor een eindeloze gedachtenstroom. Het raadsel van de geheime tuin is de mogelijkheidsvoorwaarde voor de beweging in het denken überhaupt.

Op allerlei manieren trachten we de onbereikbare tuin van de ongekende werkelijkheid te benaderen, en de tuin die zich in onze gedachten vormt, vult zich met alle mogelijke gedachten. Elk metafysisch systeem, elke religie, ieders persoonlijke principes komen uit dergelijke gedachten voort. Ze komen voort uit een vermoeden of een gedachte aangaande de oorzaak en de struktuur van al het bestaande, en van het menselijk bestaan in het bijzonder. De metafysica brengt alle mogelijke ideeën over die zaken te berde, terwijl de religie de eerste oorzaak in één of meer goden zoekt. De zin van het bestaan en de reden voor de struktuur van de wereld wordt daar ook door de religie gezocht. Ook de niet-religieuze mens heeft zo zijn gedachten omtrent de struktuur van de wereld en de zin van het leven. De gedachte dat het in de wereld ontbreekt aan een geordende struktuur, en dat het leven geen zin heeft, is evenzeer gebaseerd op een vermoeden - niet op een weten - omtrent de waarheid, als elke andere opvatting.

[p. 6]

Alles nog eens op een rij gezet. De onwetendheid is de mogelijkheidsvoorwaarde voor de fantasie, het vragen, de verwondering. Het zekere weten reikt niet verder dan de deur die naar de geheime tuin leidt. In de geheime tuin heerst de onwetendheid. Daar is plaats voor speculaties die variëren van rationele, logisch verantwoorde vermoedens tot mythische droomwerelden die geen logische argumenten behoeven. We kunnen proberen dat deel van de werkelijkheid dat we niet kennen en niet kunnen kennen, toch te achterhalen, door ons verstand tot het uiterste te voeren en door middel van rationeel deduceren en combineren tot een beargumenteerd vermoeden te komen, dat echter toch altijd een vermoeden zal blijven. We kunnen anderzijds ook de beperktheid van het verstand aangrijpen als een aanleiding, om het domein dat voor het verstand onbereikbaar blijft tot onze grootste rijkdom te maken. We kunnen de sprong wagen naar het gebied dat het verstand te buiten gaat, en waar het daarom niet langer nodig is om stil te blijven staan bij de wetten van de logica. Daar kan ons denken de vrije loop nemen.

Zo groeien vermoedens over de aard van de geheime tuin uit tot een andere geheime tuin in ons hoofd, waarin we eindeloos kunnen spelen. Het is de tuin van de dagdroom en de metafysica, de tuin van de slaapliedjes en de fantasie. Het is het onmetelijke landschap van de onwetendheid, waarin we onze dromen kunnen loslaten. Alles wat niet waar is maar best waar had kunnen zijn, dat ligt daar ook, in de geheime tuin in ons hoofd, zo gauw we er maar aan denken. Alle verhalen van de romanschrijvers en de gedichten van de dichters komen daar vandaan. En wat de filosofen zeggen over de waarheid, over het zijn van de zijnden, over alles en niets, het komt allemaal uit de geheime tuinen die in ons hoofd zijn gegroeid.

Al die tuinen bij elkaar zijn als een onmetelijk woud dat niemand ooit zal kunnen kappen, want er zal altijd iets overblijven dat we niet weten. En zolang er iets is dat we niet weten, zullen we vermoedens blijven koesteren. Zelfs de strikte rationalist vormt geen bedreiging voor de weelderige tuinen van de verbeelding, want zijn overtuigingen zijn van geen andere orde dan de dromen van de fantast.

Want voor de overtuigingen van de rationalist en de dromen van de fantast geldt, dat het net zo min onmogelijk als waarschijnlijk is, dat ze overeenkomen met de waarheid die we niet kennen.