Hollands Maandblad. Jaargang 1990 (506-517)

[p. 30]

Raadselpoëzie
Dana Constandse

Inleiding

Jaren geleden vond ik in de ramsj een boekje met zesendertig oudengelse raadselverzen, in modern Engels vertaald^1.). De oorspronkelijke teksten ervan bevinden zich in het Exeter Book, een tiende-eeuws handschrift waarin bijna honderd raadselverzen staan. Overigens zonder de antwoorden.

Bij het lezen van poëzie raak ik vaak in een stemming die me aan de raadsels van vroeger herinnert, aan de avonden dat mijn zusje en ik, voor het naar bed moeten, raadsels opkregen. In de stilte, nadat moeder er een had voorgelezen, wikte ik de woorden, zocht ik àchter de woorden, maakte me een voorstelling en vergeleek de beelden. De wijze waarop ik mij toen voor een raadsel openstelde, vertoont overeenkomsten met de hersenactiviteit nù bij het lezen van een nieuw gedicht.

Natuurlijk is poëzie meer dan alleen raadselachtig. Raadsels missen de emotionele geladenheid van gedichten en de oplossing heeft daardoor vaak iets van een flauwe grap. Maar hun formulering vertoont wel vrijwel altijd een of meer kenmerken die poëzie ook heeft.

Bijvoorbeeld beeldspraak, herhaling en rijm. Alledrie te vinden in: ‘Wie kunnen zonder benen gaan / Wie kunnen zonder benen slaan?’, zonder dat deze regels daardoor nu bepaald poëtisch zijn.

Of er wordt gespeeld met woordbetekenissen. Zo moeten de woorden ‘waarom’ en ‘hoe’ in een ongebruikelijke betekenis worden verstaan bij: ‘Waarom draagt een ma-

1.) Storm and other Old English Riddles. Translated by Kevin Crossley-Holland. London, 1970.

[p. 31]

Hokusai

troos een kraag?’ en ‘Hoe heet keizer Karels hond?’.

Ook worden we vaak bewust op het verkeerde been gezet: ‘Amsterdam die grote altijd de derde. De regels hoeven niet even stad, met hoeveel letters schrijft men dat?’ En soms letterlijk op een nog verkeerder lichaamsdeel zoals bij: ‘De koning van Egypte / die had een ding dat wipte; / tussen zijn benen / onder zijn gat. / Rara wat is dat?^2.)

‘Vier ouwe wijven / konden elkaar niet krijgen; / ze liepen allemaal even hard, / rara wat is dat?’

A. vertelt dat dit raadsel op hem destijds grote indruk maakte. Hij vermoedt dat het zijn eerste ontdekking van beeldspraak was. Herinnert zich ook nog de afbeelding erbij, die de verwarring compleet maakte: op de voorgrond vier oude vrouwtjes achterelkaar, op de achtergrond een molen.

De Engelse raadsels zijn in mijn ogen zelf beslist ook poëzie. Het zijn uitgebreide metaforen en van een aanmerkelijk hogere kwaliteit dan onze vier ouwe wijven. De vorm die er aan ten grondslag ligt is het oudgermaanse vierheffingenvers. In iedere regel worden vier lettergrepen beklemtoond en tenminste twee daarvan allitereren, waaronder vrijwel

2.) Dit raadsel en een aantal hieronder geciteerde, vond ik in deze vorm in: J.W. van Besouw, Raadsel Rijmpjes, Helmond, 1987, 2 dln.
De oplossingen van alle raadsels geef ik in de laatste voetnoot.

[p. 32]

lang te zijn, er is een wisselend aantal onbeklemtoonde lettergrepen.^3.)

Volgens Crossley-Holland, de vertaler van het bundeltje raadselverzen, bevat in feite alle oudengelse poëzie miniraadsels, dat wil zeggen, gecomprimeerde metaforen. Ze worden ‘kenning’ genoemd. De zee kan bijvoorbeeld ‘the swan's riding place’ heten of ‘the ship's road’, een dichter wordt wel aangeduid als ‘laughter-smith’, een vrouw als ‘peace-weaver’. Ook in de oudnoorse poëzie komen dergelijke ‘kennings’ voor.^4.)

Een aantal van de raadselverzen uit Storm and other Old English Riddles heb ik in het Nederlands vertaald, daarbij het allitererende vierheffingenvers zoveel mogelijk in zijn waarde laten. Dat is mij niet altijd gelukt, evenmin als Crossley-Holland trouwens. Hierbij staan vier raadsels. De oplossingen zijn te vinden in de laatste voetnoot.^5.)++

3.) Van de oudgermaanse versvorm vinden we de volgende omschrijving in G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 's-Hertogenbosch, 1948: ‘de versregel, die geenszins identiek is met de zin, wordt door een rust (caesuur) in twee helften verdeeld; in elk der beide delen van dit vers zijn twee beklemtoonde klankgroepen; die in de eerste vershelft beginnen met dezelfde medeklinkers of gelijke groepen van medeklinkers, of met klinkers, en hiermede allitereert één der beide beklemtoonde klankgroepen in de tweede helft van de versregel. Bijvoorbeeld:
thô ward thar an thene Gastseli
Megincraft Mikil// Manno gesamnod
Heritogono an that Hûs//, thar iro Hewrro was an is Kuningstôle.
(Toen werd daar in de gastzaal een grote schare van mannen verzameld van hertogen in het huis, waar hun heer was op een koningsstoel.)’
Zo strikt volgens deze regels verlopen de 36 Engelse raadselverzen in Storm and other Old English Riddles beslist niet.

4.) Zie hierover o.a.: H. van der Merwe Scholtz, The Kennings in Anglo-Saxon and Old Norse Poetry, dissertatie 1927.

5.) Voor de vertaling van de twee vogelraadsels maakte ik ook gebruik van The Penguin Book of Bird Poetry, edited by Peggy Munsterberg, 1984.

+ Oplossingen van de Nederlandse raadsels: klok / om zijn hals / hoe / ‘dat’ telt drie letters / een paard / molenwieken.

+ Oplossingen van de oudengelse raadsels: I. zwaan / II. het schrijven (drie vingers en een ganzeveer, geleid door de hand over het perkamentenblad van een mooi versierd handschrift) / III. (huis?-)zwaluwen / IV. een blaasbalg.